Мифо-ритуальные традиции Монголии
Тексты интервью
18.08.2006
Местность Элсэн-тасархай, (граница Центрального, Булганского и Убурхангайского аймаков), монастырь Увгун-хийд (Өвгөн хийд),
Даваа, настоятельница монастыря
Беседа
Легенды об основнии и восстановлении монастыря
|
Бид 2006 оны 8 дугаар сарын 17-ны өдөр их үд орчим Улаанбаатар хотоос гарлаа. Монгол Улсын Төв, Булган, Өвөрхангай хэмээх гурван аймгийн заагт орших Элсэн тасархай гэдэг үзэсгэлэнт газар нар жаргах алдад хүрэлцэн очив. Тэндээс холгүй Хөгнө хаан уул сүндэрлэн, жаргах нарны туяанд хад асга нь улайран байлаа. Хөгнө хаан уулын өвөрт нэгэн сайхан хийд байдаг. Тэр хийдийхэн бас өөрийн гэсэн жуулчны баазтай. Голдуу сүсэгтэн олон тэр жуулчны баазад ирж хоноглох дуртай. Бид ч тэнд хоноод маргааш өглөө нь тус хийдийн тэргүүн Даваа гуайтай уулзав. С.Ю.Неклюдов гуай Даваа гуайд тавтай сайхан хонуулж, хүндлэн зочилж, сүм хийдээ үзүүлсэнд нь талархал илэрхийлэв. Тэгээд бид Даваа гуайтай ярилцлаа.
– Даваа гуай, Энэ хийд хэдийд байгуулагдсан, ямар түүх домогтой газар вэ?
– Бүр эрт 1600 онд энэ ууланд "Өвгөн хийд" (O’vgo’n hiid) гэж байжээ. Эрдэнэ цорж (Erdene tsorji) гэдэг номтой лам анх төвдөөс монголд улааны шашныг оруулж ирж, энэ хийдийг байгуулсан гэдэг. Тэгээд бурхан шашин дэлгэрсэн гэдэг. Ийм л түүхтэй газар.
– Хийдийг барихаас өмнө юу байсан бэ?
– Бүр эртний ийм нэг домог байдаг юм.
Ландарам (1) хааны үед Бурхан багшийн шавь, агуйд суудаг Паламбуубалдорж (Palambuubaldorj, Blama buu baldorji) гэдэг эрдэмтэй лам байжээ. Паламдорж (Palamdorji) (2) Ландарам хааныг дарж устгаад Төвдөөс гарч, Гүмбүмээр дайраад энэ ууланд зугатаж ирсэн юм гэдэг. Эндэхийн уул усны савдаг ч түүнийг угтан тосч авчээ. Баламбуубалдорж (Balabbuubaldorji) Ландарам хааны зүрхийг нь хар хадганд ороож, ганданг нь цуг авч ирээд энэ ууланд дарсан гэдэг. Энэ домгийг төвд номноос лам нар уншаад л ярьдаг юм. Энэ явдал хэдэн зуун жилийн өмнө болсон хэрэг.
Тэгээд дараа нь Эрдэнэ цорж (Erdene tsorji) улааны шашныг төвдөөс монголд оруулж ирж, "Өвгөн хийд"-ийг энэ ууланд байгуулж, монголд бурхны шашин дэлгэрчээ. Бурхны шашин дэлгэрсний дараа Өндөр гэгээн Занабазар (Undur geghen Zanabazar), Галдан бошигт (Galdan boshigt) хоёр бурхны ном үзэхээр хамт Төвд оронд явсан гэнэ. Ном сайн сурч ирээд хоёулаа хоёр талын хаан болсон гэнэ. Занабазар нь халхын хаан. Галдан бошигт ойрадын хаан болоод суутал Манж нар үймүүлж, манай талд дагаар ор хэмээн ятгажээ. Галдан бошигт: -"Манжийн талд орохгүй. Биеэ даана гэжээ. Ингээд Галдан бошигтын дайн эхэлжээ.
– Галдан бошигт энэ хийдтэй ямар холбоотой вэ?
– Галдан бошигт "Өвгөн хийд"-ийг шатаан нурааж, олон зуун лам нарыг нь хөгнөж байгаад алсан гэдэг. Түүнээс хойш энэ уулын нэрийг Хөгнө хан гэдэг болсон. Бид одоо хөгнө гэдэг үгэнд дургүй. Энэ уулаа одоо Хөгнө хаан гэж нэрлэн хэлэх ч дуртай биш. Хайрхан л гэж би хэлэх дуртай.
– Энэ хийдийг дахин сэргээхдээ Эрдэнэ зууг барих үед байгуулсан уу?
– Эрдэнэ
зуугаас өмнө байх аа. Сайн мэдэхгүй юм. Өндөр гэгээн Занабазар Галдан бошигтын шатаасан нурж сүйдсэн "Өвгөн хийд"-ийг дараа нь дахин сэргээж, Эрдэнэ хамбо гэдэг багшдаа энэ хийдийг байгуулж өгсөн юм гэнэлээ. "Өвгөн хийд" их эртний хийд шүү. Дээд "Өвгөн хийд" эндээс нэг км гаруй газар байсан. Одоо "Өвгөн хийд"-ийн туурь байдаг.
– Дахиад хэзээ "Өвгөн хийд"-ийг нураасан юм бэ?
Коммунист дэглэмийн үед монголын коммунист нам энэ хийдийг бүрэн устгасан юм. 1936-1937 оны үед энэ хийдийн эрдэмтэй, том лам нарыг нь баривчлан, Архангай аймгийн төв дээр аваачаад буудаж алсан. Залуу лам нарыг нь цэрэгт явуулж, сүм дуганыг нь буулгаж, бурхан тахилыг нь эвдэн бусниулсан. Тэгээд энэ хийдийг бүрэн устгаж юу ч үгүй болгож дуусгасан гэдэг.
– Таны аав лам хүн байсан уу?
– Миний өвөг эцэг энэ хийдэд шавилан сууж байсан юм. Аав минь намайг төрсөн дүүгээсээ өргөж авсан юм. Жинхэнэ сайхан лам хүн байсан.
– Төвд хүн үү, монгол хүн үү?
– Монгол хүн байсан.
– Энэ хийдийг хэзээ дахин сэргээсэн бэ?
– 1990 онд монголд ардачлал, шинэчлэл бий болж, ардачилсан хувьсгал ялсан. Шашин бурхан дахин сэргэсэн. Энэ сайхан боломжоор би энэ хийдийг сэргээсэн. Барихыг нь барьж, сэлбэхийг нь сэлбэж, дахин шинээр бүтээн босгосон. 1992 оноос эхлэн засаж сэргээсэн. Тэр үед юу ч байхгүй байсан юм. Туурь л байсан.
– Энд одоо олон хүн байдаг уу?
– Надаас гадна 2-3 лам байдаг. Миний отгон хүү лам. Отгон хүү маань одоо Англи улсад ном үзэж, англи хэл сурч байна. Охины нэг хүүхэд бас байдаг.
– Та Далай ламтай уулзаж байжээ?
– Би хоёр удаа Далай ламтай уулзсан. Энэтхэгт Далай багштай зургаа хамт авахуулсан юм. Далай багштан намайг их сайхан хүлээж авсан.
|
Мы выехали из Улан-Батора днем 17.08.2006. На закате приехали в местность Элсэн-тасархай, на границе трех аймаков – Центрального, Булганского и Убурхангайского. Вдали в лучах вечернего солнца краснели горы Хугну-хан, скалы и каменные осыпи. На южных склонах Хугну-хана расположен небольшой монастырь. У монастыря есть своя туристическая база. Там останавливаются в основном паломники, посещающие монастырь. Мы заночевали там, а утром встретились с настоятельницей монастыря Дава-гуай. С.Ю.Неклюдов поблагодарил Дава-гуай за предоставленный ночлег и показ монастыря. Мы стали беседовать с Дава-гуай.
– Дава-гуай, когда был основан ваш монастырь, известны ли какие-нибудь легенды об этой местности?
– Очень давно, около 1600 г. здесь был монастырь "Увгун-хийд". Говорят, что этот монастырь учредил ученый лама Эрдэнэ-цорджи, стремясь ввести в Монголии религию красношапочников из Тибета. Так был введен буддизм. Вот такая история у этой местности.
– А что было здесь до монастыря?
– Есть одна совсем старая легенда.
Во времена царя Ландармы (1) жил в пещере последователь Будды ученый лама Паламбубалдорж (Blama buu baldorji). Паламдорж (2) уничтожил царя Ландарму, затем бежал из Тибета, шел через Гумбум и прибыл в эти горы. Местные духи гор и рек встретили его. Баламбубалдорж, завернув сердце Ландармы в черный хадак, принес сюда, здесь, в этих горах и победил. Эту легенду ламы рассказывали, вычитав в тибетских книгах. все это произошло несколько сот лет тому назад.
Затем Эрдэнэ-цорджи привез из Тибета религию красношапочных сект и основал в этих горах Увгун-хийд, утвердив тем самым в Монголии буддизм. Рассказывают, что после введения буддизма Ундур-гэгэн Дзанабадзар (3) и Галдан-бошигт отправились вместе в Тибет изучать буддийское учение. Они хорошо обучились и стали ханами в двух сторонах. Дзанабадзар стал халхаским ханом. А Галдан-бошигт – ойратским. Только они стали ханами, как маньчжуры подняли смуту и стали требовать, чтобы они перешли к ним в подчинение. Галдан-бошигт сказал: "Не пойду к маньчжурам, буду сам по себе!" Так началась война Галдан-бошигта.
– Какое отношение имеет Галдан-бошигт к этому монастырю?
– Галдан-бошигт сжег и разрушил Увгун-хийд, погубил много сотен лам, связав их (хөгнөх). После этого эти горы стали называть Хугну-хан (Царь Петля). Мы не любим слово "привязывать петлей" (хөгнөх). Не очень любим произносить название этих гор Хугну-хан. Любим называть их Хайрхан (Священные).
– А когда восстановили этот монастырь? Когда строили Эрдэнэ-дзу?
– Кажется раньше, чем Эрдэнэ-дзу. Хорошо не знаю. Ундур-гэгэн Дзанабадзар (3) восстановил разрушенный и сожженный Галдан-бошигтом монастырь и поднес его своему учителю Эрдэнэ-хамбо. Увгун-хийд – старинный монастырь. Верхний Увгун-хийд находился в 1 км отсюда. Его основание сохранилось.
– А когда Увгун-хийд разрушили еще раз?
– При коммунистическом режиме монгольская коммунистическая партия разрушила этот монастырь. В 1936-1937 гг. арестовали всех крупных ученых лам этого монастыря. Их вывезли в центр Архангайского аймака и там расстреляли. Молодых лам отправили в солдаты, храмы разобрали, святые предметы разбросали. Этот монастырь уничтожили до основания. Ничего не осталось.
– Ваш отец был ламой?
– Мой дед был в этом монастыре ламой. Мой отец усыновил меня, взяв у своего младшего брата. Он был настоящим хорошим ламой.
– Он был тибетцем или монголом?
– Монголом.
– Когда же восстановили этот монастырь окончательно?
– В 1990 г в Монголии началась демократия, реформы, победили демократическая революция. Возродилась религия. Я использовала эту возможность и восстановила этот монастырь. Что было возможно, построила, что возможно, восстановила. Начала строить в 1992 г. В то время ничего не было. Только старое место.
– Много здесь людей сейчас?
– Кроме меня еще 2-3 ламы. Мой младший сын – монах. Мой младший сын сейчас в Англии учится, изучает английский язык. Еще есть сын дочери.
– Вы видели Далай-ламу?
– Два раза видела Далай-ламу. В Индии с учителем Далаем вместе сфотографировалась. Учитель Далай меня очень хорошо принял.
|
|
Магтал горе Хугну-хан
|
– Та "Хөгнө ханы магтаал" мэдэх үү?
– Мартжээ. Харин:
Баруун талаас нь харахад бадамлянхуан орон
Хойноос нь харахад хоньсом бодьсадын орон
Дээрээс нь харахад диваажингийн орон
гэдэг дуу байсан. Магтаалаас гадна ийм дуу байсан юм. Их сайхан намуун аятай дуу байсан" гээд тэр дууг аялж өгөв.
Тэр дууны үг нь:
Зүүхэн талаас нь харвал Улаан сахиусны (Ulaan sahiusnii) орон
Баруухан талаас нь харвал бадма лянхуан (badma lyanhua) орон
Хойхон талаас харвал хоньсом бодьсадын (honisom bodisad) орон
Зүүхэн талаас нь харвал Жүгдэрнамжилын (Zu’gdernamjiliin oron) орон
Дээхэн талаас нь харвал Диваажингийн (Divaazin) орон.
Иймэрхүү л үг аятай л байсан санагдана гэв.
Урдхан талаас нь харвал Улаан Жамсрангийн (Ulaan Zamsran) орон.
Баруун талаас нь харвал Бадамжунайн (Badamzunain) орон ч гэдэг.
"Баруун талаас нь харвал Бадамжунайн орон
Хойхон талаас нь харвал хонсимбодисадын орон
Зүүхэн талаас нь харвал Жүгдэрнамжилын орон
Урдхан талаас нь харвал Улаанжамсрангийн орон" гэдэг.
Хэдэн жилийн өмнө 16 Найдангийн нэг гэдэг Бакула (4) Кушок Бакүла ринбүчи Лувсантүвдэнчогнор (Kushok Bakula rinbuchi Luvsangtuvdenchognor) багшаас Жамсрангийн лүн тавьсны нь дараа Диваажингийн орон хаана байна вэ? гэж асуухад: – Диваажингийн орон энэ байна гэж манай Хайрханыг хэлсэн юм гэнэлээ. Энэ үг тэр "Дээхэн талаас нь харвал Диваажингийн (Divaazin) орон" гэдэгтэй таарч байгаа юм.
– Даваа гуай та нас хэд хүрч байна вэ?
– Нас дал гараад явж байна даа.
|
– Вы знаете "Магтал Хугну-хана"?
– Забыла. А вот была песня такая.
Посмотришь с запада – страна лотосов
Посмотришь с севера – страна бодхисаттвы Хонсим.
Посмотришь сверху – страна рая Диваджина.
Это была песня другая, отдельная от магтала. Очень красивая была песня, с приятным мотивом.
Напевает. Слова песни:
Посмотришь с восточной стороны – страна Красного гения-хранителя,
Посмотришь с западной стороны – страна лотосов,
Посмотришь с северной стороны – страна бодхисаттвы Хонсим,
Посмотришь с восточной стороны – страна Джугдэрнамджила,
Посмотришь сверху – страна рая Диваджина.
Такие слова, кажется, были. Пели и так:
Посмотришь с южной стороны – страна Красного Джамсарана,
Посмотришь с западной стороны – страна Бадамджуная.
Посмотришь с западной стороны – страна Бадамджуная,
Посмотришь с северной стороны – страна бодхисаттвы Хонсим,
Посмотришь с восточной стороны – страна Джугдэрнамджила,
Посмотришь южной стороны – страна Красного Джамсарана.
После того как перерождение одного из 16 найданов Кушок Бакула-ринпоче Лувсантувдэнчогнор (4) несколько лет назад дал здесь посвящение Джамсарану, его спросили: "А где находится рай Диваджин?" Он показал на наши горы Хайрхан и сказал: "Вот рай!". Его слова точно совпадают со словами песни: "Посмотришь сверху – страна рая Диваджина".
– Сколько вам лет, Дава-гуай?
– За 70.
|
19.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Амарсайхан, учитель русского языка
Беседа
Информанты и местные легенды
|
Бид Хужирт сумын дарга Р.Лхагвасүрэнтэй уулзав.
Цэдэндугар гуай нас барсан. Түүний хүүхэд Дашцэвэг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөхөөр ажилладаг. Генерал хүн байгаа. Ах дүүс нь энэ суманд Шанхын хүрээ хавиар бий гэж .
Жаал хочит Гончигийн Норжмаа гэж сайхан дуулдаг хүн байгаа
Амарсайхан гэж орос хэлний багш байсан домог түүх их мэддэг хүнтэй та нарыг танилцуулья гэв.
[Мандалговь аймагт Луус суманд хоёр хүнтэй уулзсан. Хуурч Өвөримогшолоос ирсэн. Их юм тэмдэглэж аваад Германд Орост хэвлүүлсэн]
– 60 -км газар хүн чулуу, Өндөр гэгээн Занабазарын өөрөө бүтээсэн соёмбо бий. Хүүхэн хутагтын домог, дууны тухай 33 мориноос гураваас бусад нь жороо гэсэн дуу бий. Домогт түүхэн дуу гэж яриагаа эхлэв. Замд хөгшчүүл бий. Хүн чулуу бий гэж биднийг дагуулж явахаар болов. Занабазар нэг хадны дэргэд хоносон. Хар соёмбо гарсан. Тэр Занабазар хийсэн. Далдын хүчээр өөрөө гарсан хар цэцэг гэж оросоор танилц уулав. Судлагдаагүй хэн ч бичээгүй гэж бидний өдөв
– 1963 1983 он хоёр удаа экспидец ирээд одоо хүн байна уу
– Одоо амьд хүн байхгүй үр хүүхэд нь энэ суманд байхгүй. Улаанбаатар руу шлжсэн. 96 настай Сампил гэж бий. Тэр мөн үү биш үү мэдэхгүй. Цэрэнбалжидын хүү генерал хүн байгаа. Энэ суманд бас хамаатан байхгүй байх. Асууя. Жанчив гэж ерөөлч хүн байж. Одоо бараг байхгүй.
Бүр байхгүй юу Артем асуув.
– Дэндэв өвөө Дэндэв гэж үлгэр мэддэг хүн байсан. Нас барсан. Ам Онолт гэж хүнтэй 195? Түүний хүүгийн хүүхэд Толь гэндэнг цээжээр мэддэг байв. Ам Онолт гуай аас Иоль Гэндэнг асууж авсан байх. Хүүхэд нь өөрөөр мэдэг байв. Авгай нь Хүрэн толгойн сүүдэр дууны газар Алаг толгой хүрэн толгой ойрхон шүү Хоёул харагдана.
Үлгэр ярьдаг хүн санахгүй л байна. Хүн орж ирэв.
Авгай нь тэтгэвэрт гарсан. Дунд сургуульд багш байсан. Тэтгэвэрт гэв Энэ бас ажил гэж байв. Номноос орчин үеийн үлгэр түүх ярьдаг. Миний нөхөр цуглуулдаг. Цэрэнбалжид генералын аав. Тэр морины цол бөхийн цол дууддаг байв. Одоо залуучууд бий. Хүрэмний тэнд хүн бий. Хэн билээ. Хэвлэгдээгү 'e9 аман домог бий. Хүмүүс мэднэ. Би та нарт хэвлэгдээгүй домог ярьж өгье. Би нэг ном бичиж байна. Бөх лам анхны даншиг хошуунд түрүүлсэн. Сайрт Шивэртээр нутагладаг. Мөөгийг нь авах гэтэл морио өргөөд мөгтэй ааваад ирсэн тэнхэтэй. Баруун хүрээ хаана гэсэн чинь хусны шүүс дусалж байсан. Гэ рийн гадаа ирэхээр бярыг үзэхээр бярууг эргүүлтэл би бас гээд эргүүлтэл хоёр тугалын эвэр үлдэж байжээ
7 настай байж Гамин ирсэн. Дулаан ууланд нутаглаж. Гамин иржээ. Зугатаж ой руу оржээ. Гал тавьсан морь малыг авчээ. Шөнө болжээ. Эцэг нь дахиад ууланд гарсан. Нохой хуцсан Чимээ гараад байжээ. Хуцаад Санжмятав гуай энэ домгийг ярьж өгсөн. 90 гаруй настай байхдаа 1980-аад оны үед. Одоо настан а 0лга.
Тэгээд бид явав.
|
Мы встретились в Худжирте с руководителем сомона Р.Лхагвасурэном. Цэдэндугар умер. Его сын Дашцэвэг работает советником президента Монголии. Генерал. Братья и сестры живут в этих местах в районе Шанхын-хурэ. Здесь проживает Гончигийн Норжмаа по прозвищу Жаал, которая хорошо поет. Обещал познакомить с учителем русского языка Амарсайханом. Он знает много легенд.
– В 60 км есть каменная баба. Есть соёмбо, сделанное самим Занабазаром. Есть легенда о Хухэн-хутухте, есть песня о 33 конях, из которых 3 иноходцы. Историческая песня. По дороге живут старики. Согласился отвезти нас к каменной бабе. Занабазар заночевал у одной скалы. Там появилось черное соёмбо. Это сделал Занабазар. Черный цветок, самопоявившийся, – сказал по-русски. Никто еще не писал об этом.
– В 1963 и 1983 гг. приезжали экспедиции. Сейчас есть те люди?
– В живых никого нет. Детей в этом сомоне тоже нет. Переехали в Улан-Батор.
Есть 96-летний Сампил. Он из тех или нет, не знаю. Есть сын Цэрэнбалжида, генерал. В этом сомоне их родственников, кажется, нет. Надо спросить. Был юролч Жанчив, сейчас, наверное, его нет.
Совсем нет? – спросил Артем.
– Был старик Дэндэв, который знал сказки. Умер. В 195? г. с человеком по имени Ам-Онолт… Сын его сына знал наизусть "Толь-гэндэн". От Ам-Онолт-гуая, кажется, записали "Толь-гэндэна". Сын сам тоже знал. Жена [говорила? пела?]: Тень Коричневой горы – место для песен. Пестрая гора и Коричневая гора близко расположены. Видны обе.
Не вспомню никого, кто бы рассказывал сказки. Вошел человек.
Жена вышла на пенсию. Была учительницей в средней школе. Была еще такая работа. Из книг рассказывать современные сказки и истории. Мой муж собирает. Отец генерала Цэрэнбалжида. Он славил коней, борцов. Молодежь есть. Есть несколько человек в окрестностях Хурэм. Как же их зовут? Неизданных 69(?) легенд есть. Люди знают. Я могу рассказать вам неизданную легенду. Я пишу книгу. Лама-борец победил на первом даншиг (жертвоприношение) в хошуне (?). Жил в Сайрт-Шивэ. Когда хотели забрать у него грибы (?), он поднял лошадь вместе с грибами и принес. Такой был силач. На вопрос, где находится Барун-хурэ, закапал березовый сок (?). Когда мерялись силой и крутили теленка двухгодовалого, он тоже крутанул, и в руках остались только два рога.
Когда ему было 7 лет, пришли гамины. Он жил в горах Дулан. Пришли гамины. Он убежал и спрятался в лесу. Они зажгли огонь, забрали коней и скот. настала ночь. Отец снова убежал в горы. Собаки залаяли, зашумели. Хуцаад Санжмятав гуай эту легенду рассказал. Когда ему было около 90 лет в 1980-х годах. Сейчас старика нет.
Мы уехали.
|
|
Аюуш
Легенда об олётском Шар-баторе
Легендарные силачи
|
Бор Дэлэг гуайн хамаатан байна Бууз Ламжав бууз хурдан чимдэг. Ханилсан хүний аав нь бууз Ламжав. Луваанжалба манай гэргий. Ламжав гуай нас барсан. Бор Дэлэгийн хүү аймгийн арслан Дэмчиг нас барсан. Гац хүү Цэдэнсодном Хужирт сумын төвд хувиараар ажил эрхэлдэг. Дэлэгийн хүүгийн хүү Хүжирт сумын төвд байна. Одоо 45 дөч хүрч байгаа хүн бий. Эхнэр нь сумын төвд ерөнхий эмч.
– Жанчив 1964 онд 72 настай ерөөлч Хоршоо ухна Осорын хамаатан Галгүй Жанчив гэдэг байсан байх. Хүү нь бөөрөнхий Цэнд гэж ная орчим настай хүн бий. Их сүрхий хууч хөөрдөг. Андахгүй. Цэнд гуай нэг удаа манай ээж 83 настай нас барсан. Дагзанд нь 3 хар үс бусад нь буурал Сандагдорж гуай 5 хар үстэй үлд_ f1эн байсан гэж ярьсан шүү. Ийм ажигч хүн дээ. Орой эрт ирвэл уулзуулья гэв.
Их монголын ачтай Аюуш гуайтай уулзав.
Түүний аав нь "хасын хүү Галсанравжаа гэдэг сахилын нэртэй Шаравжамц ямар ч атан тэмээ, эмнэг догшин морь малыг гараа хүрсэн газраас базан барихад тэмээ нь бахираад хэвтдэг адуу нь шээс алдан зогсдог байжээ. Шаравжамцын хүч тэнхээний тухай яриа түүний нутаг хошуу Түшээт хан аймга 8йн Далай гүн Алтан хуягийн хошуу, одоогоор бол Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын нутгаар тархжээ.
Тэр 2 м гучин зургаан см өндөр, шуу дөрвөлжин, гар том бгөөд урт өвдөг том гартаа өртсөгийг татан авчраад хөлдөө таарсан бүхнийг цохих тэнхээтэй ясны бөх хүн. 1877 онд төрсөн. 1900 онды найман сард 1032 бөх баридахад 7 давж наймын даваанд Лувсанжамбаа арсланд өвдөг шороодож заан цол авсан. 1904 оны даншигийн наадамд 1059 бөх барилдахад 9-ийн даваанд Боржгин Сэцэн вангийн Чүлтэм арсланд хүчээр буулгуулжээ.
1907 онд гомдоод ирэгүй нутгтагтаа. 1908 онд даншигт 1032 бөх баридахад наймын даваанд Намхай аварга амлан авсан бөгөөд залуу арсланг бас албаар буулгуулжээ. Даншиг 1908 онд хоёр удаа болж 960 бөх барилдаж долоогийн даваанд Лувсанжамбаа аваргад унажээ 1911 оны даншгийн их наадамд 1032 бөх барилдаж богдын шавь болсон улан зоог шуудгаа өмсөн дэвэн дэлсээр арваннэгийн даваанд Гэндэндаржаа арсланг орхиж 34 насандаа арслан цолтой анх удаа түрүүлж аварга цол авчээ.
– Сайн ерөөлч байна уу? Сонссон уу хэн байна?
– Энэ хавьд алга. Дээр үед сайхан ерөөл тавьдаг хүн байсан. Дулааны Хяртад хүн чулуу Хуурай бугат даваад хүн чулуу бий. Цэжин тал нь Улаан хадад бий. Сахилдагтайн өвөлжөөний цаана хөтөл дээр агуйрхууд Хуурай хоолойн аманд байдаг байсан. Одоо хүслээ хэлдэг ойрын жилд гурван жилд эргэж очдог
Хар хад хавтгай сүг зурагтай. Соёмбот цохио. Нурамтат олон жил өвөлжсөн. Дуулаагүй юм байна. Үзсэн байтугай дуулаагүй. Цагаан нуур явах замд соёмбо өөрөө ургасан юм гэсэн. Бөөгийн цохио бөө далавчтай хоттой хонин дээр буудаг байсан гэсэн.
Би хүн дагаад Аюуш гуай сайн адуучин Баатрын түүхтэй. Хар бух тай холбоотой Өлийн овон дэр гарахад ӨӨлдийн шар баатрыг тас харвасан гэдэг. Өлийн даваагаар нар тусаж байхад өөлдийн цэргүүд цувж байхад Шижир баатар харвахад толгой нь боль боль боль гэж өнгөрсөн оросоор ярив. Тэгээд тэр газрыг нь
Өвгөн аав зодог тайлсны дараа нэг барилдаж эмээл морь нь бий. Багийн наадам дээр Бүрдийн хавтгайд. Өвгөн аавыг гаргана гээд хоёр гурав даваад ойчсон. Их монгол Шаравжамцын ач хүү Аюуш гуай ингэж ярив.
Шижир баатар Өлийн даваан дээр алдах юм бол Өөлдийн шар баатарыг дийлэхгүй байв. Худагт толгой нь орсон. Өвдөхийн худаг гэдэг.
Дулааны ард том толгой байдаг 5 ын цагаан данх шиг Өлзий орших үзсэн. Өөлдийн шар баатрын толгой гэж ярьдаг. 1980 оны үед Өлзий орших ярьсан. Тэр гавал бол шар баатрын толгой гэж ярьдаг домог бий.
– Хүн чулууны тал нь яагаад Харвасан гэдэг юм. Нум сумаар харвсан уу.
– Тэгсэн. Хэн харвасан нь тодорхой биш. Амьд байхад нь харвасан байх. Өөдөөс нь харуулж хоёр хөтлийн газар таьсан. Бөгсөн талыг нь үзээгүй. Сандагийн Бадрах тэр хавийн юм мэднэ. Асгатын энгэрийн хүн болхоор сайн мэднэ дээ. Бадрах ерөөс тэр хавийн хүн. Өөр настангүй Муу Сүх байсан бол мэднэ. Адуу харснаас чулуу харсан биш дээ гэж Амарсайхан гуай ярив.
Аюуш гуайн зээ нар энэ жил Хархоринд 11-р ангид орно.
Өвөгийн тухай Шаравжамцын тухай мэдэх үү Их монгол мэр сэр уншиж байсан. Монгол бөх номд бий. Та нар үзээд байгаа юу. Хоёр ном байсан. Дэндэвийн Пүрэвдорж Бүрдний тэр ном бичсэн
Би өвөөг 70 хүрэхэд 13 тай байсан. Удамд бөх Отгон дүү Дэмбэрэлсамбуу аваарт орсон чөлөөт үндэс улсын начин болсон. Цэрэнтогтох миний дүүгийн найз. Тэр овоо барилдаж байсан юм. Цэрэнтогтох л амьд үлдсэн юм. Өвгөн аавын хоёр хонгор шарга морь унадаг мал хөрөнгө овоо Шарлингийн зайдан морь унасан хүн ирж явна гэдэг байсан. Том морио сонгоод унаж байхад Би 13 дөрөө нь жигтэйхэн Хангарьд бүүргэн дээрээ хадсан байсан ер нь том хүн байсан. Бүрдний Доо андь 20 гаруй өвгөн эцэг 70 алцайж гараад хоёр гар нь дэвээд Улс хөгшин хүн зовоогод яах нв вэ доогуур нь харватал шилэн дээр. Болж болж өвгөнийг зовоогоод гэж байв. Би номонд муу мал мал л маллаж сурсан. Илээл том морио унахад зайдан хүн ирлээ гэдэг байв.
|
Родственник Бор Дэлэг-гуая. Бууз Ламжав. Он быстро лепит бозы (бууз). Отец жены Бууз Ламжав. Моя жена Луваанжалба. Ламжав гуай умер. Сын Бор Дэлэга аймачный лев Дэмчиг умер. Один сын Цэдэнсодном в центре сомона Худжирт работает. Сын сына Дэлэга живет в центре Худжирта. Сейчас ему 45. Его жена – в центре сомона главный врач.
– Жанчив в 1964 г. – это, наверное, Галгуй Жанчив, родственник юролча Хоршоо-ухна Осора, которому 72. Его сын – Бооронхий Цэнд, которому около 80. Рассказывает истории, были. Я его знаю. Цэнд-гуай рассказывал однажды. Моя мать умерла в 83. На затылке у нее 3 волоска были черными, остальные седые. У Сандагдорж гуая осталось 5 черных волос. Такой был наблюдательный. Если вечером рано приедете, встретимся.
Встретились с Аюуш гуаем, "принесшим великую пользу" Монголии.
Его отец Хасын хуу Галсанравжаа. Это его ламское имя. Мирское имя Шаравжамц. Если он хватал самца верблюда, строптивого коня, верблюд валился, крича, конь мочился и останавливался. Рассказы о силе Шаравжамца распространены по всем его родным местам – хошуну Далай-гуна Алтан-хуяга Тушэтухановского аймака, или современному сомону Бурд Убурхангайского аймака.
Он был 2 м 36 см роста, квадратный, руки огромные и длинные, колени большие. Он мог поднять все, что попадалась под руку, ударить ногой все, что попадалось под ногу. Был такой сильный борец. Родился в 1877 г. В 8 месяце 1900 г. боролись 1032 борца, он прошел 7 кругов, в 8 круге боролся с лувсанжамбаа арсланом и коснулся земли коленом. Получил звание заан (слон). В 1904 г. на надоме даншиг боролись 1059 борцов. В 9 круге он проиграл Боржгин Сэцэнвангийн Чултэм арслану. В 1907 г. обиделся и не приехал на родину. На надоме даншиг 1908 г. боролись 1032 борца, в 8 круге Намхай аварга победил по сговору (амлан авсан ?), и молодого арслана заставили сдаться. На даншиге 1908 г. боролись 960 борцов, в 7 круге был побежден Лувсанжамбаа аврагом. В 1911 г. на надоме даншиг боролись 1032 борцов, надел красный борцовский костюм шабинаров богдо, в 11 круге победил Гэндэндаржаа арслана и в 34 года, имея звание арслана, первый раз стал победителем аврага.
– Знаете хороших юролчей? Слышали о таких? Кто в этих местах есть?
– Здесь никого нет. Раньше были. Каменные бабы есть в Дулааны Хярт, за перевалом Хуурай Бугат. В Цээжин Тал Улаан Хад. В пади Хуурай хоолой в горах за зимником Сахилдагтай. Сейчас стали ходить туда и говорить желания. В Хар Хад есть наскальные магические рисунки. Есть утес с соёмбо. В Нурамте много лет проводил зиму. Не слышал. Не только не видел, но и не слышал. По дороге в Цагаан нур есть соёмбо, оно само появилось. Есть утес шамана. Говорят, раньше шаман с крыльями спускался на овец в загоне. (Дальше отрывочно – А.Ц.)
Я вместе с человеком пошел. Аюуш гуай хороший табунщик. Имеет героическое прошлое. Связанное с Хар Бух. Рассказывают, когда взошел на Улийн обо, выстрелил в олётского Шар батора. Когда поднялось солнце на перевалом Улийн дава, показалась цепь олётскийх солдат. Шижир батор выстрелил, и голова отлетела – боль-боль-боль (рус.) И эту местность.
Когда дед снял борцовскую одежду и перестал бороться, он один раз еще поборолся. Есть его седло. На надоме бага в Бурдийн хавтгай. Деда победить хотел и два-три раза нападал, но упал. Аюуш-гуай, внук "Их монгола" Шаравжамца рассказал.
Шижир батор сказал, что если упустит на Улийн даваа, то олётского Шар батора не победит. В колодец голова попала. Называют колодцем боли (Овдохийн хуадг). За Дулаан есть большая голова, как белый чайник за 5 тугриков(?). Олзий орших видел. Говорят, это голова Олётского Шар батора. Олзий орших рассказывал в 1980-х гг. Этот череп – голова Шар батора. Такая есть легенда.
– Почему называют степь каменных баб Харвасан (Прострелянная)? Прострелили из лука?
– Да. Кто прострелил, не ясно. Прострелил, когда был живой (?). Прямо напротив поставил два холма. Сзади не видел. Сандагийн Бадрах знает все про те места. Он родом с южных склонов Асгата. Он должен хорошо знать. Бадрах вообще из тех мест. Других стариков нет. Если был бы Муу Сух, он бы рассказал. Я же смотрел за табунами, а не за камнями, – рассказал Амарсайхан гуай.
– Внук Аюуш гуая в этом году идет в Хархорине в 11 класс.
– Что вы знаетет о деде о Шаравжамце. Их монгол: читал немного. О нем есть в книге о монгольских борцах. Вы смотрели? Было две книги. Дэндэвийн Пурэвдорж написал ту книгу о Бурд.
Когда деду было 70, мне исполнилось 13. Наследственный борец младший сын Дэмбэрэлсамбуу попал в аварию. Был начином при свободной власти. Цэрэнтогтох – друг моего младшего брата. Он неплохо боролся. Остался один Цэрэнтогтох. Ездил на двух рыжих скакунах нашего деда, был довольно зажиточный, про него говорили: едет человек без седла на Шарлингском коне. Когда он на своем большом коне ездил, мне было 13 лет, стремена огромные, как будто птица хангаруди на седельной луке, такой был большой человек. Более 20 дедушек учеников младших классов в Бурде, когда 70 [школьников?] вышли, расставив ноги и хлопая руками, [сказали?]: зачем нас стариков мучить, низко стрельнешь и в лоб… Вот так-то стариков мучить. Я учености не знаю, пас скотину. Когда садился на своего коня, едет без седла, так говорили.
|
20.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Уранбилэг, учительница монг. языка и лит-ры и ее муж, учитель физики
"Эрхий-мэргэн"
|
Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын төвд амьдардаг, Хужирт сумын 10 жилийн дунд сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын багш, 47 настай Уранбилэг, түүний нөхөр физикийн багштай Артем Козьмин, Дайриймаа нар ярилцав. Уранбилэг багш шавь нартаа "Болдоггүй бор өвгөн" , "Цуутын цагаагч гүү", "Эрхий мэргэн" зэрэг монгол ардын үлгэр болон орос ардын үлгэр, Крыловын ёгт үлгэрийг номноос ярьж өгдөг гэж ярив. А.Козьминий хүсэлтээр Уранбилэг багш "Эрхий мэргэн" гэдэг домог үлгэр ярьж өгөв.
А. Хувилбар
Эрт урьд цагт нэг мэргэн харваач байжээ. Энэ дэлхийд долоон нар гарч, маш их халуун төөнөж, ган гачиг болж гэнэ. Эрхий мэргэн дээр хүмүүс очиж, долоон нарыг харваж өгөөч гэжээ. Эрхий мэргэн харсанаа харвадаг, онилсноо онодог мэргэн харваач гэнэ. .
Эрхий мэргэн харваач: – Би долоон нарыг долоон сумаар харваад онож чадахгүй бол эрхий хуруугаа огтлоод, эр хүнээ байгаад, хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй, харанхуй нүхэнд амьдарна гэж андгай тангараг тавьжээ. Өглөө болж, хүмүүс ирэхэд Эрхий мэргэн долоон нарыг харвах гэж бэлдэж байв. Тэгээд Эрхий мэргэн зургаан сумаар зургаан нарыг харваж устгаад долоо дахь нарыг харвах гэж байтал дундуур нь шаазгай шувуу ороод долоо дахь нарыг харваж чадсангүй гэнэ. Нар уулын цаагуур оржээ. Эрхий мэргэн уурлан шаазгай шувууг хөөсөн боловч морь нь гүйцсэнгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь Эрхий мэргэн бас уурлаад сүүлчийн үлдсэн сумаараа мориныхоо хөлийг тас харважээ. Түүнээс хойш морь нь алагдаага гэдэг амьтан болжээ. Алагдааганы урд хоёр хөл богино байдгийн учир тэр гэнэ.Эрхий мэргэн хэлсэн ёсоороо хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй, тарвага болоод харанхуй нүхэнд амьдардаг болжээ. Тарваганы далны хооронд хүн мах гэж байдаг. Түүнийг хүмүүс Эрхий мэргэний мах гээд одоо иддэгүй юм.
– Уранбилэг багш аа. Та үлгэр домгийг сургуулиас гадна өөр газар ярьж өгдөг үү.
– Социализмын үед зуны амралтаараа малчдын ферм дээр хүүхдүүдэд зуны сургалт-хичээл зохион явуулдаг байсан. Энэ үед хүүхдүүдэд үлгэр их ярьж өгдөг байсан.
Манай сургуулийн Санждорж багш үлгэр домог сайн мэднэ. Би сурагчдаар аман зохиолын хичээлээр реферат хийлгэдэг байсан. Манай сургуулийн монгол хэлний Санждорж, Баяндуулах багш нар л надаас илүү ардын аман зохиол мэднэ. Бас сурагчдаар хууч яриа цуглуулуулж, "Шунхлайн домог" зэргээр бяцхан ном хийлгэдэг байсан.
– Хүүхэд, залуу байхдаа сонсож байсан үлгэр, инээдмийн болон аймшигийн үлгэрийг одоо та мэдэх үү.
– Санаанд орохгүй байна.
|
Дарийма и Артем Козьмин беседовали с учительницей монгольского языка и литературы десятилетней школы в сомоне Худжирт, проживающей в центре сомона Худжирт Убурхангайского аймака 47-летней Уранбилэг и ее мужем, учителем физики. Уранбилэг сообщила, что рассказывает ученикам сказки "Непутевый сивый дед" ("Болдоггүй бор өвгөн"), "Эрхий-мэргэн", а также русские сказки и басни Крылова. По просьбе А. Козьмина рассказала "Эрхий-мэргэн".
Вариант А (Уранбилэг)
Давным-давно жил-был один стрелок. На этой земле вышло 7 солнц, стало очень жарко, наступила засуха. Люди пришли к Эрхий-мэргэну и попросили выстрелить в 7 солнц. Эрхий-мэргэн был такой меткий, что стрелял во все, что видел, попадал, туда, куда метил. Эрхий-мэргэн поклялся: "Если я не смогу прострелить 7 солнц 7-ю стрелами, я отрежу себе большой палец, перестану быть мужем, не буду пить прозрачную воду, не стану есть прошлогоднюю траву, буду жить в темной яме!" Настало утро, пришли люди, Эрхий-мэргэн приготовился прострелить 7 солнц. Эрхий-мэргэн прострелил 6-ю стрелами 6 солнц и только собрался стрелять в 7-е, как перед ним пролетела сорока – не смог он прострелить 7-е солнце. Солнце зашло за горы. Эрхий-мэргэн рассердился, погнался за птицей, но конь его догнать ее не смог. Снова Эрхий-мэргэн рассердился и последней стрелой прострелил ноги своего коня. После этого его конь стал тушканчиком. Вот отчего у тушканчика передние ноги короткие. Эрхий-мэргэн, как и поклялся, не стал пить прозрачную воду, есть прошлогоднюю траву, превратился в тарбагана и стал жить в темной яме. У тарбагана между лопаток есть место, называемое человеческое мясо. Люди говорят, что это мясо Эрхий-мэргэна и не едят его.
– Уранбилэг багша! Вы рассказываете легенды где-нибудь за пределами школы?
– При социализме во время летних каникул на скотоводческих фермах мы организовывали занятия для детей. Тогда я часто рассказывала детям сказки.
Санждорж багш из нашей школы знает много сказок. Я на уроках по фольклору просила учеников писать рефераты. Учителя монгольского языка Санждорж и Баяндуулах из нашей школы знают больше меня. Я просила учеников собирать предания и мы делали сборник "Шунхлайские легенды".
– А помните сказки, которые слышали в детстве, смешные или страшные истории?
– Не приходит в голову.
|
|
Джамбалдорж
|
– Өчигдөр бид Жамбалдорж гэдэг нэртэй хүн чулуун дээр очсон. Та тэр хүн чулууны домогийг мэдэх үү
– Тэр хүн чулууг шүтвэл үхэрт үхрийн өвчин хүрдэггүй гэж ард түмэн ярьдаг. Үхрийн өвчин гарсан үед үхрээ тэр аманд аваачаад хийчихдэг байжээ. Тэр хүн чулууг "Үхрийн бурхан гэж шүтдэг. Тэр хүн чулууг шүтвэл үхрийн шүлхий, мялзан өвчин хүрдэггүй гэж ярьдаг юм.
– Яагаад тэр хүн чулууг тэгж шүтэж байгаа юм бэ
Малчид олон жилийн ажиглалтаас үхэрт өвчин хүрэхгүй болохоор тэр чулууг шүтсэн байх аа. Үнэхээр тэр хүн чулуу байгаа аманд байсан үхэр л малын өвчин тусдаггүй гэсэн.
– Энэ суманд домогт уул ус байдаг уу.
– Хужирт сум дөрвөн уулын дунд байдаг юм. Бүх уул нь шүтлэгтэй. Тусгай сан тавьдаг. Баруун талын өндөр Бичигт уулыг нь хангарьд шинжтэй. Урд уул нь уртаа нуруутай, луу шинжтэй. Хойд талын уул Гуа нь нойрсож байгаа цагаан заан мэт. Улаанбаатар хот дөрвөн уулын дунд байдаг шиг Хужирт сум бас дөрвөн уулын дунд байдаг юм. Нутгийнхан дөрвөн уулын сан тавьж, шүтэж залбирч, энэ дөрвөн уулынхаа дунд сайхан амьдарч байна гэж үздэг. Энэ дөрвөн уулаа шүтэж амьдарвал хүний амьдралд муу юм болохгүй гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл хангарьди, луу, заан зэрэг дөрвөн их хүчтэн хамгаалж байна гэж үзэж байгаа юм.
Уранбилиг багш Хужирт сумын ард байдаг "Шунхлай уулын домог"-ийг бидэнд ярьж өгөв. Бидний буусан жуулчны баазын гэрүүдийн ард талд маш ойрхон Шунхлай уул харагдаж байлаа.
|
– Мы вчера были у каменного истукана, которого зовут Джамбалдордж. Вы знаете о нем легенды?
– Люди говорят, что если поклоняться этому каменному истукану, у коров не будет коровьих болезней. Когда у коров начинались болезни, их отводили в ту падь. Его почитают как "Бурхан коров". Если совершить поклонение ему, у коров не будет ящура и чумы.
– А почему этот истукан так почитают?
– Наверное, по многолетним наблюдениям скотоводов. Много лет коровы не болели, поэтому и стали почитать этот камень. Действительно, говорят, что в пади, где стоит этот истукан, коровы никогда не болели.
– А есть в вашем сомоне места, о которых существуют легенды?
– Худжир-сомон расположен между 4 гор. Каждую из гор почитают. Делают воскурения. Западная гора Бичигт похожа на Хан-гаруди, южная гора длинная, похожа на дракона, северная гора Гуа похожа на спящего слона. Так же как Улан-Батор находится посередине 4 гор, так и Худжирт-сомон расположен между 4 гор. Местные люди делают воскурения, читают молитвы, благодарят, что живут между этими горами в благополучии. Если почитать эти горы, то с человеком ничего плохого не случится – так они считают. Другими словами, думают, что их защищают четыре могучих – Хан-гаруди, дракон, слон.
Уранбилэг багш рассказала нам легенду о горе Шунхлай, расположенной на севере сомона Худжирт. Гора Шунхлай виднелась близ юрт нашей туристической базы.
|
|
Легенда о горе Шунхлай
|
Эрт урьд цагт Шунхлай гэдэг нэртэй өвгөн анчин байжээ. Анчин нэг удаа хүүгээ дагуулан анд явж, буга, согоо намнахаар шийджээ. Тэгээд нэг бугатай таарч гэнэ. Тэр бугыг харвасан боловч буга үхсэнгүй. Буга босоод доголоод цааш яваад өгч гэнэ.
Өвгөн бугыг шархтай байж, хаа очих нь вэ гэж бодоод араас нь дагаад явж гэнэ. Тэгтэл тэр буга нэг хар шавар дээр очоод хэвтэж гэнэ. Тэгээд буга гурван өдөр тэр шавар дээр хэвтээд эдгэсэн гэнэ. Тэр нь хар шавартай халуун ус нь рашаан байжээ. Тэгээд хүмүүс өвчин эдгээдэг рашааны ар талд байх уулыг Шунхлай өвгөний нэрээр "Шунхлай уул" хэмээн нэрлэх болжээ.
Энэ халуун рашаань хүхэртэй, 52 градус халуун байдаг. Энэ рашааныг анх Шунхлай гэдэг анчин өвгөн нээсэн гэж түүхэн домогт өгүүлдэг юм. Одоо Хужирт суманд Хужиртийн рашаан сувилал ажиллаж, жилийн дөрвөн улиралд олон зуун хүн амарч, эмчлүүлж байна. Энэ рашаан үе мөчний өвчинд сайн гэнэ. Бид тэнд халуун усанд оров.
Одоо тус суманд төрсөн нэртэй бизнесмен Батхүү эцгийн нэрнээс гадна уг удмын овгийнхоо нэрийг Шунхлай гэж нэрлэжээ. Тэр бас "Шунхлай" нэртэй комПани байгуулжээ. "Шунхлай" нэртэй бензин шатахуун түгээгүүрийн газар (бензин колонк) монголын хот, хөдөөд олон байна.
Өвөл ч халуун.
|
Давным-давно жил старый охотник по имени Шунхлай. Однажды охотник пошел с сыном на охоту за оленями и изюбрями. Встретили они одного оленя. Выстрелил он в оленя, но тот не умер. Встал и, хромая, и ушел.
Старик пошел за ним, думая, – "Куда может раненый олень пойти?" А олень дошел до одного места с грязью и лег там. Три дня олень пролежал в той грязи и выздоровел. Это были целебный источник с черной глиной – аршан. Поэтому люди прозвали гору, которая расположена на севере от целебного аршана Шунхлай по имени старика.
Этот горячий аршан серный, имеет 52 градуса. В исторической легенде рассказывается, что этот аршан открыл старый охотник по имени Шунхлай. Сейчас в сомоне Худжирт на Худжиртийн-аршане работает санаторий, туда приезжают сотни людей во все 4 сезона, отдыхают и лечатся. Говорят, он хорошо помогает от болезней костей. Мы там искупались.
Один известный бизнесмен, родившийся в этом сомоне, кроме имени отца, взял имя Шунхлай как родовое. Свою компанию он тоже назвал Шунхлай. В Монголии в городе и худоне много бензоколонок "Шунхлай".
Аршан горячий и зимой.
|
|
Хужирт и его храмы
|
– Яагаад энэ сумын нэрийг гэдэг юм бэ
– Энэ суманд Хужиртийн гол гэж байдаг. Тэр голын нэрээр Хужирт гэж нэрлэсэн. Хужир гэдэг бол мал идэх дуртай нэг төрлийн давс. Дээр үед хангай газар хужир их ховор байсан. Одоо харин их элбэг болжээ. Эрт үед Хужиртад рашаанд зориулсан мөргөлийн сүм байсан. Хол нутгаас хүмүүс рашаанд орж биеэ сувилуулахаар их ирдэг байсан гэнэ.
Дээр үед манай нутагт энэ нутагт 4 сүм байсан. 300 гаруй км өргөн нутаг дэвсгэртэй Бэйлийн хошуунд Цагаан сүм, Хөх сүм, Рашааны сүм гэж байжээ. Эндээс гучаад км-ийн цаана Бэйлийн хүрээ гэдэг нэртэй хошууны нь төв байсан гэдэг. Тэр төвөөс урагшаа 240 км-ийн зайтай газарт Харчин сүм гэж байжээ.
– Хэн сүм байгуулсан юм бэ
– Мэдэхгүй. Лам нар биз.
– Яагаад сүмээ цагаан, хөх гэж нэрлэсэн юм бэ
– Ус голынх нь нэрээр тэгж нэрлэсэн байх аа. Манай сумын нутагт эрт цагт Түшээт хан, Сайн ноён хан хоёр нутаглаж байсан гэдэг. Тэр хоёр хан албат иргэдтэйгээ Эрдэнэ зуу, Шанх, Орхоны хөндийгөө даган нутаглаж байсан гэнэ. Эндээс холгүй уулан дээр хэсэг хар чулуу байсан. Түшээт хан төмөр хайлуулж, үхэр буу хийдэг байсан гэнэ. Тэр уулын хөтөл дээр бух дарах арга байдаг. Тэр нь төмөр хайлуулахад хэрэглэдэг хөөрөгний оронд хэрэглэдэг байжээ. Тэд төмрийн хүдэр олборлож, төмөр хайлуулах арга сайн мэддэг байсан байна.
|
– Почему этот сомон называется Худжирт?
– В сомоне есть река Худжирт. По названию реки назвали сомон. Худжирт – это вид соли, который любит есть скот. В прошлом в Хангае худжир было трудно найти. А сейчас худжира стало много. Давно в Худжирте был храм, в котором поклонялись аршану. Говорят, из других мест приезжало много людей лечиться.
В прошлом в наших местах было 4 храма (монастыря?). В хошуне Бэйли, имевшем более 300 км территории, были Белый храм, Синий храм и Аршанский храм. Отсюда примерно в 30 км находился центр хошуна Бэйлийн-хурэ. В 240 км на юг от него располагался Харчинский храм.
– Кто основал монастыри?
– Не знаю. Наверное, ламы.
– Почему храмы назвали Белый, Синий?
– По-моему, по названиям рек. На территории нашего сомона в прошлом жили, говорят, Тушэт-хан и Сайнноён-хан. Эти два хана кочевали со своими подданными в долине Орхона в районе Эрдэни-дзу, Шанха. Недалеко отсюда в горах была местность с черными камнями. Говорят, там Тушэту-хан плавил железо и делал пушки. На одном холме есть решетка, прикрывавшая быков (не очень понимаю – бух дарах арга – А.Ц.). Ее использовали при плавлении металла вместо кузнечных мехов. Они хорошо знали, как добывать руду, как ее плавить.
|
|
Загадки
|
– Та оньсого хэр сайн мэддэг вэ
– Их сайн мэддэг байсан. Одоо мартсан байна гээд урьд өмнө хэвлэлд гараагүй хоёр оньсогийг хэлж өгөв.
¹ 1
Бөөн бөөн таг
Бүхэл нухал
Охин дэлүү
Хулгагнанхан
Шалхагнахан таг
(Бяслаг шахах)
¹2
Үстэй үстэй бавалзуур
Үүр цайтал бавалзана
(Хошного чихэх)
"Уранбилиг багш оньсого таалцахад дийлдэггүй. Номонд хэвлэгдээгүй олон сонин оньсого мэддэг байсан гэж нөхөр нь дурсан ярьж байлаа.
|
– Вы знаете загадки?
– Знала хорошо. Сейчас забыла.
Сказала две загадки, ранее не опубликованные.
№ 1
Много-много крышек,
Полная замеска,
Девочка-селезенка (?),
Качающаяся,
Выдавливающая крышка
(Прессовать сыр; очень примерно – А.Ц.)
№ 2
Волосатый лохмач
До рассвета трясет лохмами
(Наполнять кишки кровью [?])
– Уранбилэг багш загадки знала хорошо. Победить ее нельзя было. Знала много загадок, не опубликованных в книгах, – вспоминает муж.
|
|
Хвала домино
|
Уранбилиг багшийн нөхрөөс танай нутагт даалууны гуншин сайн мэддэг хүн олон уу гэж асуухад:
– Манай эндэхийн хүмүүс даалууны гуншинг сайн хэлдэг. Дэндүү сайн мэднэ дээ. Өнөөдөр даан ч зав алга. Тэрнээс биш би ч бас сайн мэднэ. Манай эндэхийн хүмүүсийн чаддаг юм нь даалууны гуншин даа. Янзын мэднэ. Даалууны 60 модны гуншинг хэлэхэд цаг их авна. Тийм болохоор одоо завгүй тул хэлж чадахгүй нь" гэв.
Уранбилиг багш:
– Намар сургууль цуглаж, шинэ хичээлийн жил эхлэхээр хүүхдүүдээр аман зохиол цуглуулж өгч чадна. Бас өөрт байгаа юмаа ухвал аман зохиолын холбогдолтой материал цөөнгүй бий. Тэгээд та нарт араас чинь шудангаар явуулж болно" гэв.
Нөхөр нь орой ажлаа дуусаад завтай болохоор бидэн дээр очиж, даалууны гуншин хэлж өгье" гэсэн боловч ирж завдсангүй. Тэднийх хашаандаа байшин бариад тун завгүй байлаа.
Уранбилэг энэ суманд гучаад жил багшилсан нэр хүндтэй багш байлаа.
|
– У вас много людей, которые знают хвалу домино? – Вопрос к мужу.
– Наши люди хорошо хвалят костяшки домино. Очень хорошо. К сожаленью, сегодня времени нет. А то и я хорошо знаю. Что умеют наши, так это славить домино. Здорово знают. Чтобы похвалить 60 костяшек домино, нужно много времени. Сейчас я занят, поэтому не могу сказать.
Уранбилэг багш:
– Когда осенью начнутся уроки и соберутся дети, я смогу их направить собирать фольклор. Да и если покопаться у меня самой, тоже найдутся материалы, связанные с устным творчеством. Можно послать вам почтой.
Муж сказал, что вечером освободиться и покажет нам, как хвалят домино. Но не пришел. Они строили в хашане дом, поэтому были заняты.
|
20.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Ж. Цэнд
Знакомство
|
Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын иргэн, өндөр настан, Бөөрөнхий хочтой Жанчивын Цэнд гуайтай бид уулзав.
Тэднийх Хужирт сумын хойхон талд зусаж байлаа. Бид уулзаад хэрэг зоригоо танилцуулав. Биднийг ирсэнд Ж.Цэнд гуай их баяртай байлаа.
Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн аман зохиолын эксПидицийнхэн Ж.Цэнд гуайн аав Цэнджавын. Жанчивтай 1964 онд уулзаж, ерөөл бичиж авч байжээ. Ц.Жанчив гуай тэр үед 72 настай байжээ. Ц.Жанчив гуай "Архины ерөөл", "Гэрийн ерөөл" хэлдэг байсан байна.
Бид Ж.Цэнд гуайгаас:
– Та ааваасаа ерөөл сурсан уу? гэж асуухад тэр:
– Би ааваас ерөөл сурсан" гэв.
– Аав тань ямар ямар ерөөл хэлдэг байсан бэ? Та санаж байна уу? гэж асуув. Ж.Цэнд гуай:
– Гэрийн ерөөл", "Айрагны ерөөл" хэлдэг байсан гэв.
Ж.Цэнд гуай:
– Манай эцгийн хамаатан ам Онолт гэж өдөр шөнө хоёр үлгэр ярьж, оньсого таалгаж, дуу дуулдаг чадвартай хүн байсан. Онолт бол миний аавтай ах дүүгийн хүүхэд. Манай ойрын хамаатан. Би тэднийг дууриагаад арай ч хоосонгүй. Миний аав Жанчивын аавыг Цэнджав гэдэг байсан.
Би одоо "Гэрийн ерөөл", "Айрагны ерөөл" мэднэ" гэв.
Ж.Цэнд гуайн охин, хүргэн хоёр тэр өдөр сумын төвөөс ирсэн байлаа. Ж.Цэнд гуай бидний хүсэлтээр гэрийн ерөөл хэлж өгөв.
|
Мы встретились с жителем сомона Худжирт Убурхангайского аймака, долгожителем Жанчивын Цэнд-гуаем по прозвищу Круглый.
Его семья жила на летнем стойбище недалеко к северу от центра сомона Худжирт. Мы объяснили свои цели. Ж.Цэнд-гуай был очень доволен.
Фольклорная экспедиция Института языка и литературы АН МНР в 1964 г. встречалась с его отцом Цэнджавын Жанчивом и записала от него юролы. Ц. Жанчив-гуаю было тогда 72 года. Он исполнял "Юрол кумысу", "Юрол юрте".
Мы спросили Ж. Цэнд-гуая:
– Вы выучились юролам от отца?
– Да, от отца.
– Какие юролы исполнял ваш отец? Вы помните?
– Исполнял "Юрол кумысу", "Юрол юрте".
Ж.Цэнд :
Родственник нашего отца Онолт по прозвищу Ам (рот) очень хорошо знал фольклор, днем и ночью рассказывал сказки, загадывал загадки, пел песни. Онолт был двоюродным братом отца. Близкий наш родственник. Я, как и они, тоже кое-что не знаю. Отца моего отца Жанчива звали Цэнджав. Я знаю "Юрол кумысу", "Юрол юрте".
Дочь и зять Ж.Цэнд-гуая в тот день приехали из центра сомона. Ж.Цэнд-гуай по нашей просьбе исполнил "Юрол юрте".
|
|
"Юрол юрте"
|
Сарын сайныг саатан хүлээж
Өдрийн сайныг өнжин хүлээж
Өнөөгийн өдрийг
Өлзий дээд дэмбэрэлтэй
Сайн сайхан өдөр гэж гэрээ барьжээ
Хурган хонины ноосыг
Хуруу зузаан тавьсан
Төлгөн хонины ноосыг
Төө зузаан тавьсан
Далай цагаан дээвэртэй
Оосор бүчгүй
Орд цагаан гэрийн
Тооно таныг мялаая
Хойд хангайн бургасаар
Хавирга юугий нь хийсэн
Хаалга таныг мялаая
Уулын улаан модыг
Унагаж цуулж хийсэн
Унь таныг мялаая
Бургас модыг матаж хийсэн
Хана таныг мялаая.
Хангайн модыг харуулдаж хийсэн
Халхын буяныг хураасан
Хаалга таныг мялаая.
За,
Энэ айлын
Хамгийн доод талын авдрыг нээгээд үзвэл
Баглаж хийсэн барын арьс
Хамба торго
Халиу булга
Эрээн торго
Эвийн цавуу
Авгай хүүхдийн хэргэлдэг
Мяндас олс
Цөм бүрэн байдаг юм байна
Хойд талын авдрыг нь нээгээд үзвэл
Хуйгаар торго
Хуу домбо
Хувин сав бүрэн
Галын хайч цөм бүрэн байдаг юм байна.
Аягачин айрагчинд сөгнөх
Уух аяга цөм бүрэн байдаг юм байна
Дээд хүүхэнд дээлийн торго
Дунд хүүхэнд дурдан торго
Адгийн хүүхэнд ам даавуу
Атга чихэр өгдөг юм байна
Урдуур гарсан хүнийг
Ундлуулдаг
Мааниийг мянга түм хүргэсэн
Малаа түм бум хүргэсэн
……………………………
Баралгүй идэж
Таралгүй найрлахыг ерөөе.
Ум сайн жаргалан болтугай
|
Ждали-откладывали благой месяц,
Ждали-пережидали благой день,
Сегодняшний день -
Исполнен хороших знаков,
Поэтому сегодня поставили юрту.
Ягнячью шерсть
Положили в палец толщиной,
Овечью шерсть
Разложили в пядь толщиной.
С белой, как океан, крышей,
Без вязей-перевязей,
Белую ставку-юрту
Благословлю!
Из северных хангайских кустов
Ребра их сделаны -
Двери эти благословлю!
Из горных красных деревьев
Повалив, расколов, сделанные
Палки-уни благословлю!
Кусты-деревья, сгибая, сделанные
Стены благословлю!
Хангайски деревья выстругав,
Добродетель Халхи собравшие
Двери ее благословлю!
За,
Этой семьи
Самый нижний сундук раскроем -
Сложенная шкура барса,
Шелк с узором,
Выдры-соболя,
Пестрый шелк,
Мягкий клей (?)
Девушками используемые
Шелковые нитки
Все здесь есть в полном наборе.
Раскроем сундук северной стороны -
Рулоны шелка,
Чайники, кувшины,
Ведра, миски,
Ножницы для очага – все в полном наборе.
Для виночерпия, угощающего кумысом,
Чаши, пиалы – все в полном наборе.
Старшей дочери – шелк на дэли,
Средней дочери – шелк-креп,
Младшей дочери – квадрат шелка,
Горсть конфет дают.
Первого человека
напоят-накормят,
Мани начитали до ста тысяч,
Скот умножили до десяти до ста тысяч.
……………………………
Желаю угощаться, чтобы пища не кончалась,
Пировать, не расходясь!
Пусть наступит прекрасное счастье!
|
|
Юрол кумысу
|
Түмэн өлзий бүрдсэн
Төгс жаргалан бялхсан
Төгс баярын өдөр
………………………..
Төрсөн нутгийн минь
Түвшин энэ айл нь
Найр хуримаа хийж
Намайг ерөө гэсэн юм биз ээ
Өндөр дэнжид гэрээ барьж
Өргөн зэлэнд гүүгээ уяж
Харваж хүрэхгүй зэлтэй юм байна
Хатирч хүрэхгүй бэлчээртэй
…………………………….
Зааны ширэн хөхүүртэй
Зандан модон бүлүүртэй
Буцаад ирэхэд булаг шиг
Дайраад ирэхэд далай шиг
……………………………..
Барал үгүй идэж
Тарал үгүй найрлахын
Өлзий хутаг орших болтугай
|
В день, когда десять тысяч счастливых знаков сошлись,
Когда счастье переливается через край,
В этот праздничный день
………………………..
В моей родной земле
Эта крепкая семья
Устраивает праздник-пир,
Просит меня сказать юрол.
На высоком месте ставит юрту,
На широкой привязи ставит кобыл,
Привязь – выстрелом не достигнешь конца,
Пастбища – рысью не объедешь их.
…………………………….
С бурдюком из слоновьей кожи,
С мешалкой из сандалового дерева,
Когда возвращаешь [мешалку] – как ключ,
Когда опускаешь – как океан.
……………………………..
Пусть установится счастье такое,
Когда едят, а еда не кончается,
Пируют, и никто не расходится!
|
|
Юрол
|
Ж.Цэнд гуайн бидэнд хэлж бичүүлсэн "Гэрийн ерөөл", "Айрагны ерөөл"-ийг рассшировка хийхэд үг нь мэдэгдэхгүй их хэцүү байлаа. Тэр хурдан хэлсэн. Бас шулга хэлтэй хүн юм. Ж.Цэнд гуай ч өөрөө:
– Аав минь сайхан дуулдаг хүн байсан. Миний өвөг эцэг цөм бүлэгнүүр (шулга хэлтэй) улс байсан. Удмаа дагаад би ч бас бүлэгнүүр хэмээн хэлж инээж байв.
– Ерөөл хэлэхэд ямар зан үйл байдаг юм бэ? Гэрийн ерөөл хэлж байхдаа заавал босож хэлэх үү? Сууж байгаад хэлэх үү? Гэрийн гадаа хэлж болох уу? Гэр дотор хэлдэг үү? гэж Сергей Юрьвич асуухад Ж.Цэнд гуай:
– Шинэ барьсан, найр хурим хийж байгаа гэрийн дотор хүндэтгэлтэй зогсож байгаад ерөөдөг. Хадаг эсвэл хундагатай архи, эсвэл хултай айргаа бариад ерөөдөг. Хадгаа юмуу айргаа барьж зогсоод:
Зээ.
Сарын сайныг саатан хүлээж
Өдрийн сайныг өнжин хүлээж
Өнөөгийн өдрийг
Өлзий дээд дэмбэрэлтэй
Сайн сайхан өдөр гэж гэрээ барьжээ
гэж эхлэн цааш ерөөдөг.
Бидэнтэй цуг Ж.Цэнд гуайд очсон Хужирт сумын орос хэлний ахмад багш Амарсайхан орос хэлээр найр хуримын зан үйл, хадагны тухай, хадагтай холбоотой ёс, зан үйлийг орос хэлээр орчуулан тайлбарлан ярив.
|
"Юрол юрте" и "Юрол кумысу", который исполнил для нас Ж.Цэнд-гуай, тяжело расшифровывать. Много слов, которые не понять. Он говорит быстро. Кроме того, у него картавая речь. Ж.Цэнд-гуай и сам говорил, смеясь:
– Мой отец пел хорошо. Мои отец, дед – все были картавыми. Я в них тоже картавый.
– А какие есть правила, обряды при произнесении юролов? Когда говорят "Юрол юрте", надо обязательно стоять? Или можно сидеть? Можно ли говорить за дверьми, на улице? Или обязательно внутри?
– Юрол новой юрте на пиру говорят внутри юрты, стоя, с уважением. Говорят, держа в руках хадак с рюмкой водки или чашей кумыса. С хадаком или пиалой кумыса начинают:
Зэ,
Ждали-откладывали благой месяц,
Ждали-пережидали благой день,
Сегодняшний день -
Исполнен хороших знаков,
Поэтому сегодня поставили юрту
и так далее.
Старший учитель русского языка Амарсайхан, который был с нами у Ж.Цэнд-гуая, перевел рассказ об обычаях на пиру, о хадаке, об обрядах связанных с хадаком, на русский язык.
|
|
Легенда о матери Ундур-гэгэна
|
Ж.Цэнд гуай: "Өндөр гэгээний эх", "Есөн зүйл" хэмээх газар усны тухай түүхэн домог (Предание) ярьж өгөв.
Өндөр гэгээн Занабазарын эх нь Ханджамц гэж өндөр, царай муутай хар хүүхэн байжээ. Өндөр гэгээнийг төрөхөд нь их том сайхан солонго татаж, маш сайхан хүү төрсөн гэдэг.
Ханджамц хүүгээ арганд хийгээд гурван жил нуужээ. Гурван нас хүрэхээр нь гаргаж ирээд үсийг нь авч гэнэ. Найр наадам хийж, олон хүн цуглуулж:
– Миний хүү ийм сайхан хүү болон өсөж байна гэж цугласан олон хүмүүст хэлжээ.
Өндөр гэгээн яагаад тийм их муухай хүүхний хүүхэд болж төрсөн бэ гэхлээр төрөх үедээ төгс сав олдохгүй байжээ. Тэгээд муухай хүүхний сав цэвэр байдаг тул тэр Ханджамцад төрсөн гэдэг.
|
Ж.Цэнд-гуай рассказал предания о матери Ундур-гэгэна, о Юсун-дзуйл.
Мать Ундур-гэгэна Дзанабадзара Ханддажмц была высокой, некрасивой, темнокожей женщиной. Когда Ундур-гэгэн родился, вышла прекрасная радуга, мальчик был очень красивым.
Хандджамц положила сына в корзину и скрывала его три года. Когда ему исполнилось три года, она его вывела и сделала обряд отрезания волос. Устроили угощенье, позвали много людей. Хандджамц показала его и говорит:
– Вот какой у меня растет красивый сын.
Почему у такой некрасивой женщины родился Ундур-гэгэн? Когда он создавался, не нашлось совершенной матки. А у некрасивой женщины матка бывает чистой, поэтому он и родился у Хандджамц. Так говорят.
|
|
О происхождении названия Юсун-дзуйл
|
Өндөр гэгээн Занабазарыг төрсний дараа нялх байхад нь хялгасан дээр даавуу тавиад живх (1) хийжээ. Тэр живхэн дээр бяцхан хүү шээдэг байж гэнэ. Тэр живхийг солихоор аваад есөн тийшээ асгасан чинь есөн цагаан чулуу гарсан гэнэ. Тэгээд есөн цагаан чулуу гарсан тул тэр нутгийг Есөн зүйл хэмээн нэрлэх болсон гэдэг.
Намайг бага байхад манай ээж хүүхэд өвдөхөд 9 цагаан чулуу буцалгаад уулгахаар эдгэдэг байсан гэж Ж.Цэнд гуай ярив (2).
|
После рождения Ундур-гэгэна Дзанабадзара на конские волосы положили пеленку и сделали дживх (1). На этот дживх младенец мочился. Когда вынули этот дживх, чтобы поменять, и разбрызгали влагу в 9 сторон, появились 9 белых камней. Так как там появилось 9 (юсун) белых камней, местность и назвали Юсун-дзуйл.
Ж.Цэнд-гуай рассказал: – Когда я был маленьким, наша мать, когда заболевал ребенок, кипятила 9 белых камней и давала выпить отвар. Ребенок выздоравливал (2).
|
|
Поучения Ундур-гэгэна
|
Ж.Цэнд гуай "Богд Жавзундамба Өндөр гэгээний сургаал"-ыг номноос 1970-аад оны үед хуулан бичиж авснаа бидэнд ярьж өгөв. Түүнд:
"Таван Манжширийн орноос ирсэн Цагаан өвгөн нэртэй бурхан баруун гартаа лууны толгойтой таяг барьсан. Зүүн мутартаа есөн хүслийг хангагч чандамана эрдэнийг барьсан. Гурван ертөнцийг тойрон явагч. Эрдэнийн бүс бүсэлсэн. Замилан нэртэй ууланд суудаг. Сахал үс нь цайсан. Шинийн хоёрон арван зургаанд ертөнцийн хүний тэмцлийг өлгөн мэднэ. Би эс чадвал бурхан эс болтугай. Хүний нас буян доройтвол гурван эрдэнийг шүтээд намайг дуудвал нас буян арвитгана. Хоёрдугаар сарын 16-нд хүүхэн хүн хүү хүсвэл тэнд гурван эрдэнийн шүтээнийг зааж намайг дуудвал эцэг эх мэт эрхэм хүн өгнө. Хүү эс тогтвол энэ номыг долоо удаа уншаад долоон удаа сан тавивал хүү тогтно. Ертөнцийн хүн ав (ан) дор хол жуулчлан одохуй дор энэ номыг 7 удаа уншиж сан тавивал санасан зүйл бүтнэ.
…Их халдварт өвчин гамшиг өвчин боловсроод эдгэхгүй байвал тэнд гурван эрдэнийг шүтээд намайг дуудвал эдгэнэ.
…Нохой гэр дээр гарах, хоёр эхнэр үсээ зулгаалцахтай учрах, хоёр амьтан эврээр мөргөлдөж байгаад эвэр нь орооцолдох, чоно нохой хуцах, шувуу гэр дээр суух, гэрт орох, үхэр тэргэн дээр мөөрөх, адуу дөрөөгөө зуух муу ёр" хэмээн ярьж өгөв. Энэ бол монголчуудын бас нэг цээрлэх ёс.
Ж.Цэнд гуай тэгээд: "Эр үхэр тэргэнд ороод мөөрөх муу ёр. Нохой гэр дээр гарах муу ёр" гэдэг үнэн шүү. Манай хадам аавын гэр дээр нохой гарсан чинь 10 гаруй хоноод хадам аав минь нас барсан. "Морь дөрөө зуух муу ёр" гэдэг. Морь дөрөөгөө зууна гэдэг их ховор байдаг. Манай охины морь нь дөрөөгөө зуусан чинь удалгүй гар нь хугарсан шүү. Хар шувуу, хэрээ, улаан хошуут гэр дээр суух муу гэдэг.
|
Ж.Цэнд-гуай рассказал нам "Поучения Богдо Джебдзундамба-хутухты Ундур-гэгэна", переписанные в 1970-ые годы из книги:
"Бурхан по имени Цаган-убугун, прибывший из страны пяти Манджушри, держал в правой руке посох с головой дракона. В левой руке держал драгоценность чинтамани, исполняющую 9 желаний. Он ходит по трем вселенным. Подпоясан драгоценным кушаком. Живет на горе Дзамилан. Борода и волосы у него седые. 2 и 16 числа нового года он разгадывает споры людей (?) Если я не смогу, то и Будда не сможет. Если у человека уменьшится сила жизни, надо поклониться трем драгоценностям и призвать меня, тогда сила появится. Если женщина захочет ребенка, 16 числа 2 месяца пусть укажет три драгоценности и призовет меня, дам отцовство-материнство. Если мальчик не получится, эту молитву надо прочитать 7 раз и 7 раз поставить воскурение. Если человек отправляется на охоту далеко, надо сделать воскурения и 7 раз прочитать эту молитву.
…Если начнется эпидемия и люди не станут выздоравливать, надо поклониться трем драгоценностям и призвать меня, тогда станут выздоравливать.
…Плохие приметы – когда собака забирается на юрту, когда встретишь двух женщин, вцепившихся друг другу в волосы, когда два животных сцепляются рогами, когда лают волки и собаки, когда садится на юрту птица или залетает в юрту, когда бык бодает телегу, когда конь берет в пасть стремена.
Так нам рассказал Ж.Цэнд-гуай. Затем он сказал:
– Когда бык бодает телегу и собака забирается на юрту – этой действительно дурные приметы. На юрту моего тестя забралась собака, и через 10 дней тесть умер. Еще говорят, плохая примета, когда конь кусает стремена. Это случается очень редко. Конь моей дочери взял в пасть стремена, и скоро дочь сломала руку. Еще плохо, когда ворона, галка и дрозд садятся на юрту.
|
|
Долон бурхан
|
– Аав тань өөр ямар аман зохиол ярьдаг байсан бэ?
– Үлгэр ярьдаг байсан. "Долоон бурхан одны тухай үлгэр" их ярьдаг байсан. Би түүнийг ярья. Ааваас сурсан юм.
Эрт урьд цагт Алтан минжин ах, Мөнгөн минжин дүү, Сарисваа дагина эгч гэдэг гурав хамт амьдарч байжээ. Алтан минжин ах нь Мөнгөн шарга, дүү нь Хуван шарга гэдэг морьтой байжээ. Алтан гадас одонгоор нохойгоо уядаг гэнэ.
Сарисваа дагина эгч нь 18 нас хүрээд эр нөхөртэй болох гээд нэг өдөр: Миний хоёр дүү:
– Энэ ууланд төө чихтэй хар нүдэн туулай бий. Түүнийг аваад ир. Төө чихтэй бор нүдэн туулай бий. Түүнийг хэрэггүй" гэв.
Тэгээд ах нь өдөржингөө яваад олдохгүй орой бүрэнхий болж байхад төө чихтэй хар нүдэн туулайг арайхийн барьж авчирч гэнэ. Тэгээд Сарисваа дагина өөрийнхөө зургийг нь зураад, төө чихтэй хар нүдэн туулайг саванд хамт хийгээд усаар урсгачихжээ.
Тэр туулай голын усаар урссаар Эргүү хааны гадаа очжээ. Хаан тэр зургийг үзээд хоёр хүнийг явуулжээ. Энэ голын эхэнд нэг туулай байна. Бас нэг хүүхэн байна. Үзээд аваад ир гээд явуулжээ. Нөгөө хааны элч очжээ. Сарисваа дагина:
– Хар нүдэн туулай чинь миний тоглож наадаж байсан туулай байгаа юм. Би бол Алтан минжин, Мөнгөн минжин хоёрын эгч нь байгаа юм. Би тэр зургийг туулайтай хамт усаар урсгасан юм аа. Би 18 нас хүрч байгаа. Эрд гарах болсн юм аа. Эргүү хаанаа хоёр хоноод нааш нь явуулаадах. Би уулзья. 50 цэргээ аваад ир. Найр хурим хийе. Би Алтан минжин, Мөнгөн минжин дүүгээ архи өгч согтоогоод байж байя. Тэгээд хоёулаа тэднийг хорооё гэжээ.
Тэгээд архи өгсөн чинь Алтан минжин их согтуу, Мөнгөн минжин гайгүй байжээ. Энэ үед хоёр шарга морь нь унгалдаж, хоёр шар нохой нь хуцаж байна гэнэ. Яагаад морь унгалдаж, нохой хуцаж байна гээд гараад ухасхийсэн чинь Эргүү хааны цэргүүд тэднийг бүсэлсэн байжээ.
Тэгээд Мөнгөн минжин Алтан минжин ахыгаа аваад хоёр шарга морио аваад нохойгоо гадсыг нь суга татаж аваад хөтлөөд зугатаажээ. Нэг нохой нь ганцаараа зугатаж яваад хуцаж байна гэнэ.Тэгээд явсаар нэг өндөр уулан дээр гараад унтаад өгчээ. Сэрээд:
– Алтан минжин ах аа. Та байна уу?" гэсэн чинь:
– Байна аа.
– Хаана байна вэ? гэсэн чинь
– Газар дор байна аа гэжээ.
Тэгээд ухаад гаргачихжээ. Тэгээд домботой цай, тавагтай идээ тавиад сууж байсан чинь нохой нь татаад асгачихжээ.
Цааш тэр хоёр явж байсан чинь нэг их хурдан хүн гөрөөс хөөж бариад байжээ.
Та юу хийж байгаа юм бэ?
Гэсэн чинь би хурдан хүн. Хувьтай хүн гөрөөс хөөж барьдаг юм аа гэж байна гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн унтаж гөрөөсний хэлийг шувууны өдийг сугалж аваад байна.
Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би сайн хулгайч хүн байгаа юм аа гэж байна гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн дээд тэнгэрийг чагнаад, доол тивийг чагнаад байна гэнэ. Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би чагнаач хүн байна. Дээд тивийнд найр цэнгэл болж байна. Доод тивийнхэн чи ч бич гэж байна гэв.
Цаашаа явж байтал нэг хүн далай балгаад байж байна гэнэ.
Та юу хийж байгаа юм бэ? Гэвэл
– Би далай балгаач хүн байна. Надад далай балгах амархан миний аманд багтаад байдаг юм аа гэв. Цааш явж байтад нэг хүн энтээ уулыг нөгөө талд өргөж тавиад нөгөө уулыг энтээ талд өргөж тавиад байна гэнэ. Та юу хийж байгаа юм бэ? Гэвэл
– Би уул өргөгч хүн гэв.
Ингээд хурдан гүйгч, сайн хулгайч, чагнаач, далай балгаач, уул өргөгч, Алтан минжин, Мөнгөн минжин долуул болж аваад цааш явжээ. ................!!!!!!!! Хоёр шага морио аргамжаад, тэр долоо долоон бурхан од болжээ.
|
– Какие произведения фольклора вам рассказывал отец?
– Сказки. Часто рассказывал сказку "О созвездии семи старцев" (Большая медведица). Я ее расскажу. Слышал от отца.
Давным-давно жили трое: два брата Алтан-минджин, Мунгун-минджин и их сестра Сарисва-дагиня. У старшего брата Алтан-минджина был конь Серебряно-рыжий, у младшего – Янтарно-рыжий.
Сестрице Сарисва-дагине исполнилось 18 лет, и решила она выйти замуж. Она сказала:
– Мои два братца! На этой горе есть заяц с черными глазами и ушами размером в пядь. Принесите его. Есть заяц с коричневыми глазами и ушами в пядь. Его не берите.
Старший брат ходил-ходил целый день. Уже когда наступили сумерки, он еле-еле поймал и принес зайца с черными глазами и ушами размером в пядь. Сарисва-дагиня нарисовала себя, положила рисунок вместе с зайцем с черными глазами и ушами размером в пядь в корзинку и пустила в реку.
Заяц плыл-плыл по реке и приплыл к Эргу-хану. Хан увидел картинку и отправил двух людей, сказав: "У истоков реки жил заяц. Там живет девица. Приведите ее сюда". Посланцы хана отправились. Сарисва-дагиня говорит им:
– Заяц с черными глазами и ушами размером в пядь – это заяц, с которым я играла. Я – старшая сестра Алтан-минджина и Мунгун-минджина. Я отправила плыть по реке свой рисунок вместе с зайцем. Мне исполнилось 18 лет. Мне пора замуж. Через два дня отправьте сюда Эргу-хана. Я хочу с ним встретиться. Приведите 50 воинов с собой. Устроим пир. Я напою допьяна братьев Алтан-минджина и Мунгун-минджина. И мы вдвоем их изничтожим.
Они напоили их, Алтан-минджин опьянел сильно, а Мунгун-минджин не очень. Два их рыжих коня заржали, а две собаки залаяли. Вышли они посмотреть, почему кони ржут, а собаки лают. Смотрят, а их окружили воины Эргу-хана.
Мунгун-минджин взял братца Алтан-минджина, рыжих коней, вырвал кол, к которому были привязаны собаки, повел за собой и убежал. Одна собака сама убежала, лая. Пришел на одну высокую гору и заснул. Проснулся и говорит:
– Братец Алтан-минджин, ты здесь?
– Здесь!
– А где?
– Под землей.
Выкопал его и вытащил. Они поставили чайник, вытащили еду на тарелке, сидят. Вдруг собака потянула и пролила чай.
Пошли они. Вдруг видят, один быстрый человек поймал антилопу. Они спросили:
– Что вы делаете?
– Я быстрый человек. Счастливый человек, ловлю антилоп.
Дальше идут. Один человек спит и выдергивает язык антилопы и перья птицы. Они спрашивают:
– Что вы делаете? – Тот отвечает:
– Я – хороший вор.
Идут дальше. Один человек слушает небо, слушает нижний мир.
– Что вы делаете? – спрашивают.
– Я умею слушать. В верхнем мире идет пир. В нижнем мире говорят: ты пиши!
Идут дальше. Один человек пьет океан.
– Что вы делаете?
– Я человек, который пьет океан. Мне выпить океан легко, он в мой рот помещается.
Идут дальше. Один человек переносит эту гору туда, а ту гору сюда.
– Что вы делаете? спрашивают.
– Я подниматель гор.
Так бегун, вор, слушатель, выпивальщик океана, подниматель гор, Алтан-минджин, Мунгун-минджин всемером пошли дальше… Они привязали двух рыжих коней и стали 7 звездами.
|
|
Беседа
|
"Аавын тусыг үхсэн хойно
Айлын тусыг нүүсэн хойно нь"
гэдэг юм гээд аав надад ерөөл зааж сургасан. Аавыг дагаад найранд очиж, ерөөл хэлдэг болсон. Аав "үлгэр үдшийн зугаа байдаг юм" гээд үлгэр ярьдаг байсан гэж Ж.Цэнд гуай ярьж өгөв.
С.Ю.Неклюдов:
– Шинэ гэр барихад ерөөлч заавал байх уу?
– Эхлээд ерөөл хэлнэ. Дараа нь уртын дуу дуулна. Бэлгэтэй үг ярилцаж, сан тавьдаг байсан.
Амарсанаа гуай зан үйлийг оросоор орчуулан тайлбарлав.
Ж.Цэнд гуайтай ярилцав.
"Үхсэн хойно тус болно" гэдэг үлгэр ярьж өгөв. Ааваасаа сурсан. Их үлгэр мэддэг байсан. Ерөөч Онолт Жанчивын хамаатан байсан ажээ.
Мэндийн тамхийг хамрын тамхийг чөтгөр бүтээсэн. Амны тамхийг бурхан бүтээсэн гэж ярив. Цэнд гуай мужаан байжээ.
Бурхан хүнийг "Цагаан шүдийг чинь улаан буйл болгож, хар үсийг чинь цагаан болгож, нүдийг чинь улцан, хөлийг чинь алцан болгож мэдээ өгнө" гэсэн юм гэдэг.
Амарсанаа гуай ярив.
Халхын их туульч Онолтын тухай манай аав ингэж ярьдаг байсан. Онолтын гэргийг Цэнэнгаа гэдэг. Тэдний хүүхэд хүүхэд нь тогтохгүй байжээ. Төвд явбал хүүхэд тогтно гэжээ. Тэгээд эд явж ирээд их үлгэрч болсон. Олон хүүхэдтэй болсон. Ам Онолт гэдэг нь том амтай биш их цэцэн цэлмэг яриатай гэсэн үг.
Амарсанаа гуай цааш нь орос хэлээр ярьж өгөв.
Цэнд гуайн бөөрөнхий гэдэг хоч нь багадаа тарган цагаан хүүхэд байсан учраас тэр гэж ярив.
Онолтын зээ Уртнасан гэж энд байгаа.Өвөө Дэндэвийн хүүхэд хотод байгаа. гэж тэд ярьж байв.
|
– Мой отец научил меня юролам. Как говорится, "Помощь отца понимаем после его смерти, помощь соседей – после того, как они перекочевали!". Я стал ходить с отцом на праздники и говорить юролы. Отец говорил: "Вечером сказка – развлечение". Рассказывал сказки.
С.Ю.Неклюдов:
– Когда ставят новую юрту, обязательно приглашают юролча?
– Сначала говорят юрол. Потом поют протяжные песни. Желают всякое, делают воскурения.
Амарсайхан-гуай объяснил по-русски обычаи.
Беседа с Ж.Цэндом.
Рассказал сказку "После смерти пользу принес". Научился у отца. Отец был знаток сказок. Жанчив был родственником юролча Онолта.
Рассказал: Нюхательный табак придумал черт. Курительный табак придумал бурхан. Цэнд-гуай был плотником.
Говорят, Бурхан сказал человеку: "Дам знак, сделав твои белые зубы красными деснами, черные волосы – седыми, глаза – слезящимися, ноги – разъезжающимися".
Амарсайхан:
– Мой отец рассказывал об известном халхаском сказителе Онолте следующее. Жену Онолта звали Цэнэнгаа. У них детей не было. Сказали, если съездить в Тибет, родятся дети. Он поехал и стал сказителем. И дети у них родились. Его звали Ам-Онолт. Это не потому что у него был большой рот, а потому что умел красиво и мудро говорить.
Далее Амарсайхан говорит по-русски.
У Цэнд-гуая прозвище "круглый", потому что в детстве он был толстым и беленьким.
Внук Онолта Уртнасан живет здесь. Дети Уво-Дэндэва живут в городе.
|
|
"Семеро братьев"
|
Ж.Цэнд гуай бидэнд "Ах дүү долоо" гэсэн үлгэр ярьж өгөв.
Долоон хүүтэй нэг хүн байжээ. Долоо хоног найр хийсэн гэнэ. Тэгээд долоон хүүдээ нэр өгчээ.
– За, Чи модчин бол. Чи хөөрөгчин бол. Чи эмч бол. Чи илбэчин бол. Чи будагчин бол. Чи тэнэг бол гэж хэлжээ.
Ингээд тэд долуулаа хол явахдаа долоон дов дээр долоон мод босгожээ. Ингээд тэд нар долоон жил болжээ. Хэн нэгэн хүн нь гэмтсэн байвал тэрний мод нь хөсөр болсон байна гэж тохироод явжээ.
Гэтэл тэнэгийн мод хөсөрсөн байв. Илбэч түүнийг хавтгай хар хаданд дараатай байна гэжээ. Үнэхээр тэр хавтгай хар хаданд дараатай байжээ. Хөөрөгч өнөөх нь чулууг нь хөөрөгдөж ховхлоод хүүг хадан дороос гаргаж авчээ.
Тэгээд яагаад ингэв гэжээ.
Тэр би нэг хөөрхөн хүүхэнтэй танилцаад гэртээ авчирсан юм. Гэтэл тэр хүүхэн миний алтан бэлзэг, алтан бугуйвчийг нь булааж аваад намайг хаданд дараад явчихсан юм гэв.
– Чи түүнийг таних уу?" гэсэн чинь тэр
– Танина
– Яаж чи таньдаг юм бэ ?
– Хаа ч явсан би танина гэжээ.
– За, Чи тэгвэл тэр хүүхнээ олоод ир гэжээ.
Тэгээд модчин чи мод хий. Хоёр хүний суудалтай цагаан модон шувуу хий. Будагчин чи түүнийг янз бүр болгоод будчих.
Тэгээд илбэчин чи тэр хүүхнийг олж ир" гээд модон шувуунд суулгаад нисгэжээ. Тэгээд нөгөө хүүхнээ аваад иржээ.
– Чи яах гэж хаданд дарсан юм бэ гэж авчирсан хойноо хүүхнээс асуужээ.
Тэр: -Би алтан бөлзөг авах гээд хаданд дарсан гэж хэлжээ. Хүүхнээс:
-"Алтан бэлзгээ аваад ир гэхэд нь тэр:
– Би алтан бэлзгээ хадан дотор хав дараад хаячихсан. Одоо би түүнийгээ олохгүй гэжээ.
Тэгээд нөгөө долоо очоод аваад иржээ. Тэгээд Тэгээд нөгөө долоон хүү чинь:
– За, Чи яахав. Би яахав гэцгээжээ.
Улмаар хүүхнээ булаалджээ.
Илбэчин:
– Би авна.
Хөөрөгчин: –
– Би авна.
Модчин:
– Би авна гэж долоон хүү хоорондоо булаацалдав.
Модчин нь:
– Би сайн харуулдсан. Би авна.
Будагчин нь:
– Би янз бүрийн будгаар будсан учир би авна гэв.
Тэгээд эцэст нь долуулаа хувааж авахаар болжээ. Гэвч долоон эр хүн нэг хүүхнийг яаж хувааж авах вэ гээд орон нутагтаа хүүхнээ аваад буцжээ.
|
Ж.Цэнд рассказал сказку "Семеро братьев".
У одного человека было 7 сыновей. 7 дней он пировал и дал 7 сыновьям имена.
– Ты будь плотником, ты будь кузнецом, ты будь лекарем, ты будь фокусником, ты будь красителем, ты будь дураком. Так он сказал.
Все семеро отправились в дальние края и посадили деревья на 7 холмах. Прошло 7 лет. Кто пострадает, того дерево упадет – так договорились.
Дерево дурака упало. Фокусник сказал, что тот лежит придавленный черной плоской скалой. Тот действительно был придавлен черной плоской скалой. Кузнец расплавил камень и вытащил юношу из-под скалы.
– Что с тобой случилось? – спросили они.
– Я познакомился с одной прекрасной девушкой и привел ее домой. Она же отняла мое золотое кольцо, мой золотой браслет и убежала. А меня придавила камнем.
– Ты ее узнаешь? – спросили братья.
– Узнаю.
– Как узнаешь?
– Где бы она ни была, узнаю.
– Ну, тогда иди и найди ее.
– Плотник ты сделай из белого дерева птицу с двумя сиденьями. Красильщик, ты покрась ее разными красками.
Потом фокусник посадил дурака в птицу и, пустив ее лететь, сказал:
– Найди эту девушку! И приведи ее сюда.
Тот нашел девушку и привез.
– Почему ты его придавила скалой? – спросили девушку.
– Я придавила его для того, чтобы забрать его золотое кольцо.
– Давай золотое кольцо.
– Я оставила золотое кольцо в скале, придавив его камнем. Я его не найду.
Семеро братьев пошли туда и нашли кольцо. Стали они говорить между собой:
– Ты возьмешь, я возьму.
Потом стали делить девушку.
Фокусник:
– Я возьму,
Кузнец:
– Я возьму.
Плотник:
– Я возьму. – Стали они так спорить.
Плотник говорит:
– Я хорошо сделал. Я возьму.
Красильщик:
– Я разными красками покрасил, я возьму.
Договорились в конце поделить. Но как могут 7 мужчин поделить 1 девушку? Забрали они ее и привезли к себе на родину
|
|
Беседа
|
Онолт гуай гурав хоног, долоон хоног тууль хайлдаг, үлгэр ярьдаг байсан гэж ярив. 1950 хэдэн онд Хужиртын Ягаан өндрийн хажууд нас барсан. Гаанс тамхи татаад л ярьдаг байсан гэж тэд ярьж байв.
Ж.Цэнд гуай Бурхны тарни -Доржзодов, Гурван гүрэмийн тарни зэргийг төвд хэлээр уншиж өгөв.
Дуу дуулж өгөв. Нэг нь "Хурдан сайхан" гэдэг Шанхынхан голдуу дуулдаг гэдэг уртын дуу нөгөө нь "Баян Монгол" гэдэг зохиолын дуу дуулж өгөв. Бас нэг нутгийн уртын дуу "Алтан Богд" гэдэг дууг дуулав. "Алтан богд" гэдэг дууны үгийг Амарсайхан гуай орос хэлээр орчуулан тайлбарлав.
"Эр бор харцага" гэдэг уртын дуу дуулж байна. Тэндээс бид буцав.
|
Онолт-гуай мог 3 дня, 7 дня рассказывать тули или сказки. В 1950 г. умер близ Яган-ундур в Худжирте. Курил длинную трубку ганс и рассказывал.
Ж.Цэнд прочитал по-тибетски Доржзодва, тарни трех гурэмов.
Спел песни. Одна – "Быстрый прекрасный". Это протяжная песня, которую поют жители близ Шанхан. Другая – "Богатая Монголия", это авторская песня. Еще одна – протяжная песня здешних мест – "Алтан-богдо". Слова последней песни Амарсайхан перевел на русский язык.
Протяжная песня "Бурый орел". Мы вернулись.
|
20.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
М. Равжаа
Беседа
|
Бид Хужирт сумын иргэн, 63 настай, Моломын Равжаа гэдэг ерөөлчтэй 2006 оны 8 дугаар сарын 20-ны орой Хужирт сумын төвд уулзаж ярилцав.
– М.Равжаа гуай, Та ерөөл хэнээс сурсан бэ?
– Өвөө Дэндэв гэж сайн ерөөлчтэй уулзаж учирсан. Түүнээс сурсан. Аав ээжээсээ ч сурсан.
– Хэдэн ерөөл мэдэх вэ?
– Би бага боловсролтой. Цөөн ерөөл мэднэ.
– Ямар ерөөл мэдэх вэ?
– Хурдан морины магтаал", "Гэрийн ерөөл" мэднэ.
– Та ерөөл яаж сурсан бэ? Ямар нөхцөлд ерөөлийг хэлдэг вэ?
– Найран дээр намайг хүмүүс дуул гэж шахахаар нь: "Би дуулж чаддаггүй. Харин ерөөл хэлж болох уу гэсэн юм. Тэгээд цээжилсэн ерөөлөөсөө хэлдэг байлаа. Түүнээс хойш манай нутгийнхан намайг урьж, ерөөл хэлүүлдэг болсон. Найр хуриман дээр ерөөл хэлдэг юм.
– Та хамгийн анх хэдэн настайдаа ерөөл хэлсэн бэ?
– Би хорин гурав дөрвөн настай байхдаа анх ерөөл хэлсэн. Одоо би 63 настай.
– Танаас өөр ерөөл хэлдэг хүн байна уу?
– Одоо ерөөл хэлдэг ахмад хүн бараг байхгүй болсон. Би айлын найр хуриман дээр олон удаа ерөөл хэлж иржээ. Харин надаас сурах гэсэн хүн алга байна. Манайхан чинь их даруу улс шүү дээ. Дуугай л сонсоод байдаг юм.
– Дэндэв гуай ямар ерөөл хэлж байсныг санаж байна уу?
– Би санахгүй байна.
– Миний аавыг Дашбалын Молом гэдэг байсан. Би: -"Ааваа та надад бурханы ном зааж өгөөч" гэхлээр аав маань:
– Одоо үед бурхан шашны ном, тарни чамд гай болно. Энэ цаг үед аюултай гээд зааж өгөөгүй. Харин гэрийн ерөөл зааж өгсөн юм. Тэгээд энэ л чамд алсдаа хэрэг болно гэж хэлдэг байлаа.
– Та Хужирт сумандаа ерөөл хэлдэг үү? Өөр газар очиж, ерөөл хэлдэг үү?
– Ойр хавийн нутаг усандаа л ерөөл хэлдэг.
– Аав тань ерөөлөөс гадна өөр ямар үлгэр, дуу хэлж өгдөг байсан бэ?
– За, Одоо хүний сэтгэл татахаар тийм үлгэр, дуу санахгүй байна.
– Та ямар магтаал мэдэх вэ?
– Ойр зуурын магтаал мэднэ. "Есөн эрдэнэ" гэдэг магтаал мэднэ.
– Магтаалыг хаана, хэзээ хэлдэг вэ?
– Бэлгэ дэмбэрэлтэй сайн өдөр, найран дээр магтаал хэлдэг. Найз нөхдөө баярлуулж хэлдэг явдал ч бас бий.
– Есөн эрдэнэ гэдэг ямар утгатай вэ?
– Алт, мөнгө, зэс, ган, номин, шүр, сувд, тана, оюуг 9 эрдэнэ гэдэг. Ийм 9 эрдэнээр магтсан магтаал байдаг юм. Монгол орон 9 эрдэнээс бүтсэн, ээлтэй гэж ард түмэн ярьдаг юм.
– Ямар үед магтдаг вэ?
– Наадам, гэрийн найр, найр хурим зэрэг ёслол дээр магтаал хэлдэг. Залуучуудыг архи ууж байхад нь архи бага ууг. Архинаас гараасай гэж бодоод архины тухай шог шүлэг хэлж өгдөг. Архинаас нь жигшээх дайжаах санаатай тийм шүлэг хэлж өгдөг юм. Архины магтаал гэж байдаггүй. Тэгж нэрлэдэггүй. Харин архины тухай зохиолын бичгийн шог шүлэг байдаг. Сургаалын шинжтэй.
– Гэрийн магтаал байж болох уу? Гэрийн магтаал, ерөөл ямар ялгаатай вэ?
– Гэрийн магтаал гэдэг гэрийн ерөөл гэсэн үг. Гэрийн ерөөл гэж нэрлэдэг. Магтан ерөөхдөө гэрийг нь бүгдийг нь бас хань бүлтэй нь, адуу малтай нь бүгдийг магтдаг.
– Ямар сургаал мэдэх вэ?
– Сайн санахгүй байна. Ер нь мэдэхгүй дээ. Өнөөдөр би их зав муутай байна. Миний хүргэн нас бараад ажил төрөл гараад сэтгэл санаагаар ч тааруу явна. Дараа тавтай уулзая.
|
20 августа 2006 г. в центре сомона Худжирт мы встретились с юролчином, жителем сомона Худжирт, 63-летним Моломын Равжой.
– Равжаа-гуай, у кого вы выучились юролам?
– Я встречался с хорошим юролчином Уво-Дэндэвом. Учился у отца с матерью.
– Сколько вы знаете юролов?
– Я не очень знающий. Знаю несколько юролов.
– Какие?
– Знаю "Матгал быстрому скакуну", "Юрол юрте".
– Как вы выучились юролам? При каких условиях говорите юрол?
– Однажды люди на пиру попросили меня спеть, я ответил: "Я петь не умею. Могу сказать юрол. Сказать?" И потом сказал какой-то из выученных юролов. После этого мои односельчане стали меня приглашать и просить сказать юрол. Я исполняю их на пирах, свадьбах.
– Сколько вам было лет, когда вы первый раз исполнили юрол?
– 23–24 года. Сейчас мне 63.
– А кто-нибудь кроме вас здесь исполняет юролы?
– Сейчас почти не осталось стариков, которые исполняют юролы. Я много раз сказывал юрол на застольях, свадьбах. Но ни один человек не захотел у меня выучиться. Наши люди очень скромные и тихие. Молча слушают и все.
– А какие юролы исполнял Дэндэв-гуай?
– Не помню. Моего отца звали Дашбалын Молом. Я просил его: "Папа, выучи меня буддийским книгам".
Он отвечал: "Нынче религиозные книги и тарни могут принести тебе беду". Он не стал учить меня им, так как в наше время это было опасно. А вот "Юрол юрте" научил. И говорил, что это в будущем мне пригодится.
– Вы исполняете юролы только в своем сомоне Худжирт? Или и в других местах рассказываете?
– Исполняю юролы в основном в своих местах.
– А какие-нибудь сказки, песни ваш отец рассказывал, кроме юролов?
– Таких сказок и песен, которые могли бы очень понравиться, не помню.
– Какие вы знаете магталы?
– Я знаю несколько. Знаю "Девять драгоценностей" ("Есун эрдэнэ").
– Когда и где исполняете магталы?
– В какие-то особые дни, на пирах. Иногда говорю просто, чтобы доставить удовольствие друзьям.
– Что значит "девять драгоценностей"?
– 9 драгоценностей – это золото, серебро, медь, сталь, лазурит, коралл, жемчуг, перламутр, бирюза. Есть магтал, восхваляющий с помощью этих 9 драгоценностей. Монголы говорят: то, что сделано из 9 драгоценностей, приносит счастье.
– Когда вы исполняете магталы?
– На надомах, домашних праздниках, пирах, свадьбах и при других торжественных случаях. Когда молодежь пьет, чтобы они поменьше пили, говорю шутливые стихи о водке. Магтала водке нет. Так эти стихи не называют. Но есть авторские шутливые стихи о водке. В виде поучений.
– А может быть магтал юрте? Чем отличается магтал юрте от юрола юрте?
– Магтал юрте это и есть юрол юрте. Называют же это юролом. Когда произносят такой юрол, то восхваляют всю юрту, всех ее обитателей, весь скот ее хозяев.
– А какие вы знаете сургалы?
– Не помню. Не знаю. У меня сегодня времени мало. Умер мой зять, поэтому дел много, да и настроение печальное. Давайте встретимся позже.
|
|
М. Равжаа
"Юрол юрте"
|
Зээ
Нар хурын шим
Навч ногооны минь дээж
Үнээ малын сүү
Үндсэн монголын идээ
Архи нэртэй боловч
Ариун чанартай
Сархад нэртэй боловч
Сайн чанартай
Амтат сайхан идээнийхээ дээжийг
Алтан амсарт
Мөнгөн доторт
Агар заяа хундаганд
Айраг архиныхаа дээжийг мэлтэлзүүлэн
Наанаа нандин хээтэй
Цаанаа чамин хээтэй
Нанж вандан хадагтайгаа
Намайг ерөө гэсэн юм биз ээ.
Түмэн өлзий бүрдсэн
Төр улсыг бататгасан
Төгс их жаргалын
Түвшин сайн өдөр гэж
Сарын сайныг саатан хүлээж
Өдрийн сайныг өнжин хүлээж
Өнөөдрийн энэ өдрийг
Өлзийтэй сайн өдөр гэж
Өндөр дэнж дээр
Өргөөгөө барьж байгаа юм байна.
Сүр жавхлан нь бадарсан
Сүрэг мал нь өссөн
Сүү идээ нь бялхсан
Чингисийн төр дэлгэрсэн
Аз жаргал бадарсан
Ажлын амжилт ундарсан
Аятай сайхан энэ орон доо
Болзоот хоёр нийлэн сууж
Боловсон гэр бүл болоод
Баруун зүүн талаас нь харахад
Бадамлянхуа цэцэг мэт
Бадарч дэлгэрч байгаа юм шиг
Бат цагаан өргөөгөө
Байгуулсны энэ баярт
Эрхэмлэн зориулж мялааж гоёж
Магтаж ерөөх лоозон байна
Хангай модны дундаас
Хамгийн сайныг шилэн сонгож
Хан харуулаарааа харваж
Хазгай муруйг нь засаж
Босоо хэвтээг нь тааруулж
Босго өрхийг нь тохируулж
Шар цавуугаараа нааж
Шалзан хадаасаараа хадаж хийсэн
Хаалга түүнийг чинь ерөөе.
Хойд уулын ойд орж
Хуш гэдэг модыг олж таниад
Огтолж тайраад
Атан тэмээ амбан шар
Авто машинаараа ачиж ирээд
Мужаан сайчуулыг цуглуулан
Муруй тахиры нь тааруулан
Маш сайнаар хийлгэсэн
Марал эрдэнэ
Хорол шинжийн тооныг чинь
Тулах хоёр баганы чинь хамтаар ерөөе.
Урд уулын ойд орж
Уран тэгшийг нь шилэн сонгож
Уран гоолиг засаж
Ухаа хундан будгаараа будаж
Унага дааганыхаа дэл сүүлээр
Сагалдарга юугий нь хийсэн
Урт сайхан унинуудыг чинь
Наана цаанаас нь товчилж хийсэн
Нарс л зандан ханыг чинь
Намиж чимж хийсэн
Хөшигний чинь хамтаар ерөөе.
Төө үстэй
Төгрөг сүүлтэй
Түмэн цагаан хониныхоо
Хөвөн цагаан ноосыг
Хяргаж аваад
Саваадаж задлаад
Шаахайдаж бутлаад
Арван хуруугаараа урлаж
Агт мориороо татаж
Энгүй өргөн эсгий гэдгийг
Эсгэж тааруулан
Эвлүүлж зүүгээд
Уран оёдолчдыг цуглуулан
Урамтай гоёж хийлгэсэн
Мөнгөн цагаан өрх
Мөрөн цагаан туурга
Далай цагаан дээвэр
Ороо мориныхоо дэл сүүлээр
Ороон томж хийсэн
Орсон буурныхаа зогдороор
Оёж ширж хийсэн
Огторгуйн салхитай тэмцэлдэн байдаг
Эрч эе нь тохирсон
Эрээн цоохор хошлон
Эргүүлж шахдаг оосор
Эд бүгдийг чинь ерөөе
Энэ айлы чинь
Өргөн үүдийг нь татаж
Өндөр босгыг нь алхаад орвол
Найман хөлтэй
Найгал зандан
Нанжвандан ширээн дээр чинь
Амттангаас
Айраг, архи, алим жимс
Ааруул ээзгий
Үнэртэнгээс хүж
Хөхөөтэй цаг
Гэрэлтэй чийдэнгээр
Цэнэглэсэн юм байна.
Тал бүгддээ тойруулан дэвссэн
Тагнай ширээстэй
Шинж байдал нь тохирсон
Ширдэг гудас
Олбог хивснүүдийг чинь ерөөе
……………………………………………..
Баруун талын нь авдран дээр байдаг
Зүйлий нь хэлбэл
Нарийн тэнзэн ташууртай
Нар саран дөрөөтэй
Нанжин гахай гөлөмтэй
Наян лангийн хэрэглэлтэй
Нам сайхан эмээл чинь
Жиргэр мөнгөн ороолттой
Заамал мөнгөн товруутай
Хар суран хэрэглэлтэй
Хазаар ногтны хамтаар
Унадаг дугуй оёдлын машин
Эрээн бүстэй лимбэ
Элдэв янзын хөгжим
Эгшигт сайхан хайрцаг
"Эх орон" хүлээн авагч нь хүртэл
Цөм бүрэн байдаг юм байна.
Тангад цэмбэн эмжээртэй
Таван давхар гудастай
Таж магнаг хөнжилтэй
Зөөлөн Пүрштэй цагаан ор
Зөөлөвчтэй сандал
Эд бүгдийг чинь ерөөе.
Энэ орон дээр нь байдаг зүйлийг хэлбэл
Хоргой торгон дээр
Хоршоо угалзтай гутал
Хром, шевроом
Костюм, Пальто
Хос хосоороо
Жингээр алт
Хуйгаар торго
Хунзаар цай
Хамба торго
Хаж магнаг
Каракуль малгайнууд
Хайрцгаар боов
Амтат жимс
Алаг чихэр цөм бүрэн байдаг юм байна.
Шилэн цонх нь гялалзсан
Шар шкаавны номыг нээгээд үзвэл
Улс төрийн номнууд
Уран зохиолын ботиуд байдаг юм байна
……………………………………………….
Энэ авдран дээр нь байдаг зүйлийг хэлвэл
Ам дөрвөлжин хэмжээтэй
Авч ашиглаж байдаг чамдаанууд нь
Арав шахам давхраараа байдаг юм байна
Түүний нь амыг нээгээд үзвэл
Амраг эмэгтэйн хэргэлдэг
Сувдан сам
Шүрэн даралт
Алтан бугуйвч
Мөнгөн бөгж
Толь, сойз
Тонгорог хайч
Нүдний шил
Нүүрний Пүүдэр
Нүүр гарын саван
Гал ноцоох чүдэнз
Нарийн зүү
Нандин утас
Зүү хуруувч чинь хүртэл
Цөм бүрэн байдаг юм байна.
Зүүн талд нь байдаг
Хүрэн бор авдрыг нь нээгээд үзвэл:
Сүүл нь өөхөлсөн
Сүвээ нь хэтэрсэн
Ирэгэн хонины
Шүүс махнаас эхлээд
Талд ургасан тарианы үр
Талхалж хийсэн гурилан боов
Тамсаг сайхан идээнүүд нь
Таваг тавгаараа байдаг юм байна.
Зүүн талд нь байдаг
Эргэнэгний нь амыг нээгээд үзвэл
Ах Зөвлөлт Холбоот Улсын
Аж үйлдвэрт хийгдсэн
Шингэн дуутай ширмэн тогоо
Паалантай түмПэн
Гуулин данх
Зэс тунх
Хувин сав
Ган уур
Ган сүх
Ганзуурга хасууртай
Галын тулга
Зуух яндан
Аргалын авдар
Араг савар
Харуул ойл
Хасуур цүүц
Тал сүх
Тонгорог хайч
Галын хайч
Цөм бүрэн байдаг юм байна.
Зааны ширэн хөхүүртэй
Зандан модон бүлүүртэй
Амтат сайхан айраг чинь
Хахирч исдэггүй хөхүүрэндээ
Арвин ихээр байдаг юм байна.
Гадна гараад харвал
Харваж хүрэхгүй зэлтэй
Хатирч хүрэхгүй бэлчээртэй
Зэллэсэн унага нь
Зээр гөрөөснөөс олон
Ногтолсон унага нь
Ногтруу шувуунаас олон
Бор цоохор азаргатай
Шар цоохор гүүтэй
Шалмаг хурдан жороотой
Шандастай хурдан хүлгүүдтэй
Буянт олон адуун сүрэгт чинь
Багшран идээшилж байдаг юм байна.
Хойд талд нь
Холбоо бөхтэй
Хос тавагтай
Үүлэн цагаан бууртай
Өнөр олон тэмээн сүрэг чинь
Өсөн үржиж байдаг юм байна.
Урд талд нь
Зэргэр эрвэгэр эвэртэй
Хар тарлан зүстэй
Хайнаг сарлаг үхэр чинь
Улаан халзан бухтай
Урамдах сайхан дуутай
Өсөж олшрох
Үржил шимтэй
Монгол үхрийнхээ хамтаар
Оршин тогтнож байдаг юм байна.
Хотонд нь ороод харвал
Аргай эвэртэй
Ургаа дуутай
Төө үстэй
Төгрөг сүүлтэй
Түмэн цагаан хониныхоо хамтаар
Сэлмэн эвэртэй
Шингэн дуутай
Ямааныхаа хамтаар оршин тогтнож байдаг юм байна.
Энэ бүх зүйлүүдийг олж цуглуулсан тэр……….. гуайн
Эрчимт бүтээч хөдөлмөрөөс энд томьёолон тоочвол
Гэрт байвал ажилсаг
Конторт суувал албасаг
Олон түмэндээ алдартай
Онц сайхан найрамдуу юм байна
Энэ сайхн эрийн чинь дэргэд байдаг
Дэгжин хонгорыг хэлбэл
Дун цагаан царайтай
Дуран хар нүдтэй
Гурваар дарсан гэзэгтэй
Гоолиг шулуун нуруутай
Хув шиг ягаан хацартай
Хувьсгалын өмнө зүтгэлтэй
Эвлэл намын батлахтай
Элдэг зөөлөн ааштай
Ажил бүртээ
Амжилтыг гаргадаг
Хөдөлмөр бүртээ бүтээлийг мандуулдаг
Жирийн малчин бүсгүй юм байна
Нэг малаас гарах
Ашиг шимийг нэмэгдүүлж ирсэн
Гавьяатай юм байна
Энэ хоёрын дундаас
Энхрий цэцэг шиг бултайж төрсөн
Эрдэнийн толь шиг гялтайж төрсөн
Энхрий хайрт алаг үрсийнхээ хамтаар
Ажлын өндөр амжилт гаргаж
Аварга бүтээлийн хөдөлмөрийг мандуулж
Алдар нэр хүндтэй
Албан тушаал ихтэй
Эрдмийн ихийг сурч
Эрхэм зэрэгт хүрч
Гавьяа одонгоор шагнуулж
Гарамгай удирдагч болоод
Өндөр дэнжин дээр
Өргөөгөө барьж
Өргөн талдаа малаа бэлчээж
Тогоо бүхэндээ сүү хөөрүүлж
Торх бүхэндээ өрмөө хурааж
Сав болгондоо аарц шүүж
Суулга болгондоо тараг бүрж
Шинэ ааруулыг хүүдийгээр дүүргэж
Шингэн зөөхийг хувингаар мэлтэлзүүлж
Идээ цагааг тавгаар овоолж
Ирэгний махыг түмПэнгээр овоолж
Аав ээждээ өгөн хүндэтгэж
Элгэн садандаа өргөн дэвшүүлж
Харц олноо
Хуримлан зочилж
Хамаг нийтээрээ цэнгэн найрлаж байгаа юм байна
Энэ айлын найран дээр
Урилгаар оролцож байгаа
Олон нөхдийг хэлбэл:
Намын хүндэт гишүүд
Наян настай өвгөд эмгэд
Нялх балчир үр хүүхдүүд
Бригад сумын албан хаагчид
Баатар цэргийн түрүүч офицер, генералууд
Циркийн олон номерчид
Соёлын ордны дуучид
Сургуулийн Пионер сурагчид
Сурлагатан олон багш нар
Алс замын тууварчингууд
Аян жингийн тээвэрчид
Хороо хорины дарга нар
Хоршоо дэлгүүрийн худалдагч нар
Хол ойрын зочид
Уудам их замын барилгачид
Завод тасгийн эрхлэгчид
Зарлага галч манаачид
Төмөр модны сайчууд
Төрөл бүрийн үйлдвэрлэгчид
Невт нүүрсний уурхайчид
Нэгдэл аж ахуйн дарга нар
Улс орны зүтгэлтэн
Уран дархан сийлбэрчид зурагчид
Уурын тэрэгний жолооч нар
Утас телефоны холбоочид
Улсын эркорд аваргууд
Шүүх Прокурын дарга нар
Шүлэг туужийн зохиолч нар
Цагдан сэргийлэхийн ажилтан
Сонин хэвлэлийн сурвалжлагчид
Ойн ангийн цагдаа нар
Мэргэжлийн олон эмч нар
Малчин олон ардууд
Цөм бүгдээр хуран цуглаж
Араар суусан ах нар
Араалдаж суусан дүү нар
Өврөөр суусан идэвхтнүүд
Үелээд суусан эмэгтэйчүүдийнхээ
Алаг сайхан сонорт нь
Дуулган сонсгож
Баттай айл гэр бүл болохын
Сайн ерөөлийг
Дээш дээш нь дэвшүүлэн айлтгая.
|
Зээ,
Сок солнца и дождя,
Лучшие из листьев и растений,
Молоко коровы,
Коренная монгольская пища.
Хоть называется архи,
Имеет чистейшее качество.
Хоть называется сархад,
Имеет хорошее качество.
С до краев налитой кумысом-водкой –
Лучшей частью вкусной еды –
Кипарисовой рюмкой,
С золотым ободком,
С серебряной внутренней поверхностью,
С прекрасным узором с этой стороны,
С изящным узором с той стороны,
Поставленной на хадак с узором нанджвандан,
Просите меня произнести юрол!
Исполненный десяти тысяч счастливых знаков,
Вобравший правление-государство,
Полный радости,
В этот прекрасный день –
Хороший месяц ждали-ждали,
Хороший день ждали-пережидали –
В этот сегодняшний день,
Исполненный удачи,
На высоком месте
Ставите свою юрту.
В прекрасной стране, где
Величие процветает,
Скот и стада множатся,
Молоко и еда переливаются,
Государство Чингиса ширится,
Счастье разрастается,
Успехи в работе клокочут,
Жених и невеста соединились,
Стали культурной семьей,
Поставили крепкую белую юрту.
Посмотришь с запада, с востока –
Будто цветок лотоса
Расцветатет-распускается.
По случаю этого праздника
Устраиваем угощенье,
Восхваляем и поем славу (лоозон).
Из деревьев Хангая
Выбрали лучшие,
Отметили их стрелами ханского караула,
Кривые и корявые исправили,
Подравняли вертикальные и горизонтальные,
Порог и очаг привели в соответствие,
Желтым клеем склеили,
Голыми гвоздями скрепили –
Такой двери благопожелание говорю!
Таким воротам благопожелание говорю!
В лесу на северных горах,
Нашли дерево под названием кедр,
Спилили его,
На выхолощенном верблюде, на огромном воле,
На автомашине привезли,
Собрав лучших плотников,
Корявины и сучки подравняли,
Очень хорошо сделали,
Драгоценно-хрустальное,
С качеством колеса-хорло отверстие тоно
Вместе с двумя столбами – им благопожелание говорю!
В лесу на южных горах
Выбрав прямые и красивые [деревья],
Смастерили изящно,
Покрасили кирпично-красной краской,
Из гривы и хвостов жеребят
Сделали петли и завязки,
Такие длинные красивые палки-уни,
Связанные с той и этой стороны,
Сосновые сандаловые стены,
Вместе со спускающимся вниз,
Занавесом – им благопожелание говорю!
Имеющие пяди шерсти,
Круглые курдюки,
Десять тысяч овец –
Их белую, как вата, шерсть
Настригли,
Настигали и разбросали,
Взбили и расправили,
Десятью пальцами сделали,
На конях вытянули,
Такой огромный войлок
По размерам вырезали,
Сложив, набросили,
Собрали искусных швей,
Они сшили красиво – сердце радуется.
Как серебро, белый очаг,
Как реки, белые стенки
Как океан, белая крыша,
Из гривы строптивого жеребца,
Свитые-скрученные,
Из хохолка верблюда-самца
Сшитые-стеганные,
Борются они с небесными ветрами,
Сила и порядок их соразмерны,
Разные цвета в них сочетаются,
Эти затянутые кругом веревки
Всем им говорю благопожелание!
Когда широкие двери этого айла
Откроешь,
Через высокий порог перешагнешь –
На столе с восемью ножками,
Из раскачивающегося сандала,
С узором нанджвандан,
Стоят угощения –
Кумыс, водка, яблоки-фрукты,
Арул, творог,
Из ароматов – благовония.
Часы с кукушкой
Освещаются
Светом лампочки.
На всех сторонах вкруг
С узорными прошивками,
Подходящие своим видом,
Ковры и коврики,
Тюфячки и подстилки,
Искусно подобранные,
Им говорю благопожелание!
……………………………………………..
Если перечислить вещи,
Которые стоят на сундуке на западной стороне –
Тонкий кнут из твердого дерева,
Стремена с узором солнца и луны,
Чепрак из свиной кожи с орнаментом,
Прекрасное низкое седло
С украшениями на 80 лан.
С ровной серебряной обмоткой,
С рублеными серебряными бляхами,
С черными ремнями-деталями,
Узда и недоуздок.
Вместе с ними велосипед и швейная машинка,
Флейта с пестрой лентой,
Другие музыкальные инструменты,
Ящик с прекрасными звуками,
Приемник "Родина" –
Все есть в полном наборе.
Украшенные обшивкой из тангутского сукна,
Матрасы в пять слоев,
Одеяло из шелка и штофа –
Белая кровать с мягкими пружинами,
Стул и мягким сиденьем,
Всему говорю благопожелание!
Если перечислять все, что лежит в этой кровати, –
На шелку и парче
Сапоги с двойными узорами,
Сапоги из хрома и шевро
Все парами,
Звонкие золотые украшения,
Шелк рулонами,
Чай корзинами,
Шелк с узорами,
Шелк с вытканным орнаментом,
Каракулевые шапки,
Печенье пачками,
Вкусные фрукты,
Разноцветные конфеты – все тут есть.
Если открыть черный книжный шкаф,
У которого стеклянные дверцы сверкают,
Книги по политике,
И художественные тома стоят рядами.
……………………………………………….
Если перечислить вещи, которые стоят на этом сундуке, –
Размером квадратные
Чемоданы, которые используют в пути,
Стопкой почти в 10 штук.
Если их открыть, там
То, что использует любимая женщина –
Жемчужный гребень
Коралловые украшения,
Золотые браслеты,
Серебряные кольца,
Зеркало, щеточки,
Маникюрные ножницы,
Очки,
Пудра для лица,
Туалетное мыло,
Спички, чтобы зажигать огонь,
Швейные иглы,
Искусные нитки,
Иголки и наперстки –
Все там есть в наборе.
Если открыть коричневый сундук,
Стоящий на восточной стороне, –
Начиная со свежего мяса
Взрослого барана,
У которого курдуюк жирный,
А бока огромные,
Плоды растений, выросших в степи,
Печенье, сделанное из теста, которое месили,
Вкусная прекрасная пища
Разложена на тарелках.
Если открыть шкафчик для посуды,
Стоящий на восточной стороне,
Увидишь чугунный котел с глухзвонный,
Сделанный на заводе
Братского Советского Союза,
Эмалированный тазик,
Латунный чайник,
Медный чайничек,
Ведра,
Стальная ступка,
Стальной топор,
Очаг для огня
Со стальной мешалкой,
Печь и труба,
Ящик для кизяка,
Корзина и вилка для кизяка,
Рубанок,
Стамеска,
Топорик,
Ножницы,
Ножницы для очага,
Все там есть в полном наборе.
В бурдюке из слоновьей кожи
С мешалкой из сандалового дерева
Вашего прекрасного вкусного кумыса
В бурдюке, где он не перекисает,
Полным-полно.
А если выйти наружу и посмотреть –
Привязь такая, что выстрелом не достанешь,
Пастбища такие, что не объедешь рысью,
Жеребят на привязи
Больше чем диких антилоп.
Взнузданных жеребят
Больше чем птиц-рябчиков.
Есть гнедые пестрые жеребцы,
Есть рыжие пестрые кобылы,
Есть быстрые выносливые скакуны
Со скорой легкой иноходью.
В многочисленном богатом табуне у вас
Они пасутся, теснясь.
На северной стороне
Во главе с облачно-белым верблюдом-самцом
С двумя горбами и
Раздвоенными копытами
Ваше огромное стадо верблюдов
Растет и множится.
На южной стороне
Ваши яки сарлаки
С кручеными рогами,
Черные и пестрые,
С рыжими быками с белой мордой
Могут они сравниться рыком.
Вместе с монгольскими коровами
Которые размножаются
И приносят плоды,
Живут и пасутся.
Если зайти в загон, то
Вместе с десятью тысяч овец
С таранными рогами,
С громкими голосом,
С шерстью в пядь длиной.
С круглыми курдюками,
Вместе с козами,
Имеющими сабельные рога,
Жидкие голоса,
Живут и пасутся.
Если рассказать по порядку о настойчивом труде
….-гуая, который все это нажил и собрал, то –
В юрте работящ,
Конторе официален,
Прославлен среди народа,
Очень дружен и приветлив.
Опишу милую женщину, что
Рядом с этим прекрасным мужчиной.
У нее раковинно-белое лицо,
Черные зоркие глаза,
Косы, соединенные по три,
Прямая стройная спина,
Розовые щеки, словно янтарь.
Она трудится ради революции,
Имеет удостоверение союза или партии.
У нее мягкий нрав,
Во всякой работе
Добивается успехов,
В любом труде достигает результата,
Простая женщина-скотовод.
От каждой скотины
Отдачу увеличивает,
Такую заслугу имеет.
От них двоих
Словно нежные цветы, родились-высунулись
Словно драгоценные зеркала, родились-заблестели
Любимые пестрые дети.
Они добиваются успехов,
Героический труд прославляют,
Имеют славу
И высокие должности,
Выучились наукам,
Достигли почетных степеней,
Награждены орденами-медалями,
Стали выдающимися руководителями.
Все вместе на высоком месте
Поставили юрту,
В широкой степи пустили пастись скот,
В каждом котле кипятите молоко,
В каждой сумке собирается сушеные пенки,
В каждой посуде жидкий творог процеживаете,
В каждой бадье простоквашу заквашиваете,
Свежим арулом наполняете мешки,
Свежую сметану наливаете до краев,
Молочную пищу накладываете в тарелки,
Баранье мясо наваливаете в тазы,
Подносите родителям,
Угощаете близких родственников.
Принимаете в гости
Простых людей.
Все вместе широкий пир ведете.
Расскажу о товарищах,
Пришедших по приглашению:
Уважаемые члены партии,
Старики и старухи 80 лет,
Малолетние детишки,
Работники сомонов и бригад,
Героические военные сержанты, офицеры и генералы,
Исполнители цирковых номеров,
Певцы из домов культуры,
Пионеры школьники,
Перегонщики скота издалека,
Караванщики,
Начальники кварталов-двадцаток,
Продавцы магазинов,
Далекие и близкие гости,
Строители широких дорог,
Начальники заводских отделов,
Выезжающие по вызову пожарные,
Передовые работники на электрических столбах,
Трудящиеся разных производств,
Нефте- и угледобытчики,
Руководители объединений,
Государственные деятели,
Резчики и художники,
Водители паровых машин
Связисты телефонисты,
Рекордсмены страны,
Начальники судов и прокуроры,
Писатели стихов и повестей,
Работники милиции,
Корреспонденты газет и журналов,
Лесные милиционеры,
Профессиональные врачи,
Скотоводы.
Старшие, рассевшиеся сзади,
Младшие усевшиеся рядами,
Активисты, рассевшиеся спереди,
Женщины, усевшиеся группами.
Их прекрасному вниманию
Подношу
Благой юрол
О крепкой семье,
Ввысь его возношу.
|
|
М. Равжаа
"Девять драгоценностей"
|
– 1964 онд цэргээс ирээд байхад аав монгол бичгээр уншаад л ерөөл зааж өгсөн. Түүнээс хойш айлд ерөөл хэлдэг болсон. Өмнө нь ингэж эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж, ингэж ерөөл хэлж байгаагүй болохоор эвгүй л байна. За, би нэг магтаал хэлье.
Авралын гэгээн нар нь алтан
Ачит төрийн сүлд алтан
Арвайн түмэн түрүү алтан
Амраг хосын дурсгал алтан
Аавын зэхсэн эмээл мөнгө
Ээжийн цацлын халбага мөнгө
Ус наадсан сархад мөнгө
Эвээлт нарны цацрал алтан эрдэнэ
Элгэн улсын оргил мөнгөн эрдэнэ
Илчин улаан гал шүр эрдэнэ
Ээжийн цагаан сүү сувд эрдэнэ
Энгүй өргөн тал оюу эрдэнэ
Эрхэс наадах тэнгэр номин эрдэнэ
Элбэрэлийн цагаан гэр танан эрдэнэ
Энх үүрийн туяа зэс эрдэнэ
Эрхт ардын эв нь ган эрдэнэ
|
– Когда я в 1964 г. пришел из армии отец читал по книгам на старописьменном языке и выучил меня. После этого я и стал говорить в разных семьях юролы. До сегодняшнего дня не встречался с учеными и не говорил для них юролы. Немного неудобно. Ну, скажу один магтал.
Светлое солнце спасения золотое,
Герб благодетельного государства золотой,
Десять тысяч колосков ячменя золотые,
Память любящей пары золотая.
Седло, положенное на коня отцом, серебряное,
Ложка, которой мать кропит путь, серебряная,
Водка сархад, играющая водой, серебряная.
Лучи нежного солнца – золотая драгоценность,
Бурление любимого отечества – серебряная драгоценность,
Горячий красный огонь – коралловая драгоценность,
Материнское белое молоко – жемчужная драгоценность,
Простая широкая степь – бирюзовая драгоценность,
Небеса, где играют великие, – лазуритовая драгоценность,
Белая юрта, где царит почтение, – перламутровая драгоценность,
Мирный рассвет – медная драгоценность,
Сплоченность народа – стальная драгоценность.
|
|
Беседа
|
– Равжаа гуай, Та ямар сайхан домог, хууч яриа мэдэх вэ?
– Манай энд Бууц Цэрэндорж гэж хүн байсан. Их цасан дээгүүр хөл нүцгэн явдаг хүн байсан.
– Өвөө Дэндэв гэдэг хүнийг яагаад өвөө гэсэн юм гэхлээр тэр хүн монголын үхрийг орлиулдаг байсан юм. Дэндэв гуай хуруугаараа бүдүүн үхрийг ёвроход нөгөө үхэр нь: "Өөв, өвөө" хэмээн дуу алдсан юм гэдэг. Түүнээс хойш Дэндэв гуайг өвөө Дэндэв гэж нэрлэх болсон. Тэр өвөө гэдэг нь өвгөн, өвөө гэсэн үг биш харин үхрийн өөв, өвөө гэж дуугарсан авиа. Дэндэв гуай тоглоод хүн ёвордог тул хүмүүс үхтэлээ айдагсан. Би дууриагаад үхэр ёворсон чинь үхэр огт өвдөлгүй харин миний хуруу л их өвдсөн дөө.
Гадаадын хүнтэй ярьсандаа самгардаж, их сандарлаа. Буруу хазгай хэлсэн бол уучлаарай.
|
– Равжаа-гуай, а какие вы знаете легенды, предания?
– В наших местах жил человек по имени Буц-Цэнд. Ходил по снегу босиком.
Или вот, например, почему Дэндэва прозвали Уво. Говорят, однажды он заставил монгольскую корову мычать. Дэндэв-гуай ткнул пальцем в большую корову так, что она замычала: "Ув, уво!" После этого его и стали звать Уво-Дэндэв. "Уво" – это вовсе не "старик" или "дедушка", а крик коровы. Дэндэв-гуай в шутку любил ткнуть кого-нибудь, люди страшно боялись. Я однажды попробовал тоже ткнуть пальцем корову, она даже не заметила, только палец у меня заболел.
Я растерялся оттого, что говорю с иностранцами. Извините, если говорил плохо.
|
21.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Ж. Цэнд
Долон бурхан
|
Бөөрөнхий хочит Жанчивын Цэнд гуайтай дахин уулзаж ярилцав.
Ж.Цэнд гуай:
– Би нас ная хүрч байна. Миний авгай дал хүрч байна. Миний аавыг Жанчив гэдэг байсан гэж ярив.
Ж.Цэнд гуайтай уулзаж, өмнө нь бичүүлж авсан "Долоон бурхан од" үлгэрийг дахин яриулав. Тэр үлгэрт тод биш, ойлгогдохгүй зүйл байсан юм.
Ж.Цэнд гуайгаас "Долоон бурхан од" гэсэн үлгэрийг дахин тайлбарлуулав.
– Та "Долоон бурхан" гэдэг үлгэрийн баатруудын нэрийг дахин хэлж өгнө үү?
– Алтан Минжин ах, Мөнгөн минжин дүү, Сарлаваа дагина эгч, Үнэгэн шарга морь, Хурган шарга морь, Алтан гадас од гэж гардаг юм.
|
Вторая встреча с Жанчивын Цэнд-гуаем по прозвищу Круглый
Ж.Цэнд:
– Мне 80 лет. моей жене 70. Моего отца звали Жанчив.
Встретились с Цэнд-гуаем и попросили его вновь рассказать сказку "Большая медведица". В этой сказке было много неясного, непонятного.
Попросили разъяснить некоторые места в сказке "Большая медведица".
– Назовите, пожалуйста, имена героев сказки.
– Старший брат Алтан-Минджин, младший брат Мунгун-Минджин, старшая сестрица Сарлава-дагиня, конь Рыже-лисий (Рыжий как лиса, Унэгэн шарга), конь Рыже-ягнячий (Рыжий как ягненок, Хурган шарга), звезда Полярная.
|
|
Долон бурхан
|
Эрт урьд цагт Алтан минжин ах, Мөнгөн минжин дүү, Сарлаваа дагина эгч гэж байжээ. Алтан минжин, Мөнгөн Минжин хоёр Үнэгэн шарга, Хурган шарга морьтой гэнэ. Асар, басар нохойтой гэнэ. Алтан гадасаар нохойгоо уядаг гэнэ.
Сарлаваа дагина эгч:
– Энэ хойд ууланд төө чихтэй хар нүдэн туулай бий. Түүнийг аваад ир. Төө чихтэй бор нүдэн туулай бий. Түүнийг хэрэггүй" гэв. Тэгээд Алтан минжин өдөржингөө яваад туулайг олсонгүй гэнэ. Орой бүрэнхий болж байхад төө чихтэй хар нүдэн туулайг арайхийн барьж авчирч гэнэ. Тэгээд Сарлаваа дагина өөрийнхөө зургийг нь зураад, төө чихтэй хар нүдэн туулайн хамт саванд хийгээд усаар урсгажээ.
Тэр туулай голын усаар урссаар Эргүү хааны гадаа очжээ. Хаан тэр зургийг үзээд хоёр хүнийг явуулжээ.
– Энэ голын эхэнд нэг туулай байна. Бас нэг үзэсгэлэнтэй хүүхэн байна. Үзээд ир гээд явуулжээ.
Нөгөө хааны элч очжээ. Сарлаваа дагина:
– Хар нүдэн туулай чинь миний тоглож наадаж байсан туулай байгаа юм. Би бол Алтан минжин, Мөнгөн минжин хоёрын эгч нь байгаа юм. Би тэр зургийг туулайтай хамт усаар урсгасан юм аа. Би 18 нас хүрч байгаа. Эрд гарах болсон юм аа. Эргүү хаанаа хоёр хоноод нааш нь явуулаадах. 50 цэргээ аваад ир. Найр хурим хийе. Би Алтан минжин, Мөнгөн минжин дүүгээ архи өгч согтоогоод байж байя. Тэгээд хоёулаа тэднийг хорооё гэжээ.
Тэгээд архи өгсөн чинь Алтан минжин их согтож, Мөнгөн минжин дүү нь гайгүй байжээ. Энэ үед хоёр шарга морь нь унгалдаж, хоёр нохой нь хуцаж байна гэнэ. Яагаад морь унгалдаж, нохой хуцаж байна гээд Мөнгөн дүү нь гараад ухасхийсэн чинь Эргүү хааны цэргүүд тэднийг бүсэлсэн байжээ. Тэгээд Мөнгөн минжин дүү нь хоёр шарга морио унаад нохойныхоо алтан гадсыг нь суга татаж, нохойгоо ч аваад зугатан амь гарчээ. Эргүү хааныхан Алтан минжин ахыг нь авч яваад газар дор булжээ. Мөнгөн минжин ахыгаа эрж сурж явсаар:
–Алтан минжин ах аа. Та байна уу? гэсэн чинь:
– Байна аа.
– Хаана байна вэ? гэсэн чинь
– Газар дор байна аа гэжээ.
Тэгээд ухаад гаргачихжээ. Тэгээд домботой цай, тавагтай идээ тавиад суужээ. Тэгээд цааш явж байсан чинь: Нэг хүн гөрөөс хөөж барьж тавиад барьж тавиад байжээ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэсэн чинь би гөрөөс хөөж барьж чаддаг хурдан хүн гэж гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн унтаж байгаа гөрөөсний хэлийг, хөлийг сугалж аваад байна гэнэ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би унтаж байгаа гөрөөсний хэлийг хүртэл сугалж чаддаг хулгайч хүн байгаа юм аа гэж байна гэнэ.
Цааш явтал нэг хүн дээд тэнгэрийг чагнаад, доод тивийг чагнаад байна гэнэ.
Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
– Би чагнаач хүн байна. Дээд тивийнхэн найр цэнгэл хийж, инээдэм наадам болж байна. Доод тивийнхэн түр тар хийгээд: – Чи цаашаа, би наашаа гэж байна гэв. Цаашаа явж байтал нэг хүн далай балгаад байж байна гэнэ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл
– Би далай балгаач хүн байна. Далай балгах амархан байдаг юм гэж байна гэнэ.
Цааш явж байтал нэг хүн уул өргөж байна гэнэ.
– Та юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл
– Би уул өргөгч хүн. Уул өргөхөд хөнгөхөн байдаг юм аа гэв.
Тэд долуул болоод цааш явжээ. Алтан минжин, Мөнгөн минжин хоёр:
– Сарлаваа дагина эгч юу ярьж байгаа бол гэхэд чагнаач хүн чагнаж гэнэ. Гэтэл Сарлаваа дагина эгч нь:
– Миний хоёр дүү хоёулаа эсвэл долуулаа болоод ирэх гэж байна. Тэднийг устгах хэрэгтэй гэж хаанд хэлж байна гэж чагнаач хүн хэлж гэнэ.
Тэгээд Сарасваа дагина Эргүү хаанаас :
– Танайхаас уралдах хурдан хүн байна уу? гэж асуухад хаан:
– Нэг хүн байнаа гэнэ.
Уралдах хүнийг уулын сүүдэрт уралдуулахаар болжээ. Тэгээд хааны 50 цэрэг ирсэнд уул өргөгч нь уулыг өргөөд 50 цэрэг дээр тавьтал тэд цөм үхэж гэнэ.
Тэгээд Эргүү хаанынд долуулаа очжээ. Нөгөө сайн хулгайч хүн нь хааны архийг хулгайлж аваад солитол хаан согтоод хордоод үхэх шахаж гэнэ. Тэгэхлээр нь далай балгагч нь далайн усыг балгаад усаар шүрштэл хаан урсаад явчихаж гэнэ. Ингээд хар нүдэн туулайг нь Мөнгөн минжин дүү нь авч, Сарлаваа дагина эгчийгээ Алтан минжин дүү нь аварчээ.
Тэгээд тэр хурдан гүйдэг хүн, сайн хулгайч, чагнаач, уул өргөгч, далай балгаач, Алтан минжин, Мөнгөн минжин Долоон бурхан од болж гэнэ. Сарлаваа дагина эгчийгээ:
– Та сар бол гэжээ.
Сар Долоон бурхан одыг үргэлж харж байх болж гэнэ. Алтан гадсаа тэнгэрт шаагаад хоёр шарга морио аргамжиж гэнэ. Тэр гадас нь одоо Алтан гадас од гэнэ. Хоёр шарга морь нь хоёр холбоо од болсон гэнэ.
|
Давным-давно жили-были старший брат Алтан-Минджин, младший брат Мунгун-Минджин и сестрица Сарлава-дагиня. У братьев Алтан-Минджина и Мунгун-Минджина были кони Рыже-лисий и Рыже-ягнячий. Собаки Асар и Басар. Привязывали собак к Золотому колу (Полярная звезда).
Сарлава-дагиня сказала:
– На этой северной горе есть заяц с черными глазами и ушами в пядь длиной. Принесите его. Там есть заяц с коричневыми глазами и ушами в пядь длиной. Его не берите. Алтан-Минджин целый день ходил, но зайца не нашел. Вечером, когда уже наступили сумерки, он еле-еле поймал зайца с черными глазами и ушами в пядь длиной. Сарлава-дагиня нарисовала себя, положила рисунок вместе с зайцем с черными глазами и ушами длиной в пядь в мешок и пустила по реке.
Плыл-плыл тот заяц по реке и оказался у Эргу-хана. Хан посмотрел на рисунок и послалл двух людей:
– У истоков этой реки живет один заяц. И еще там живет прекрасная девушка. Посмотрите на нее и приходите.
Посланцы пошли. Сарлава-дагиня им говорит:
– Заяц с черными глазами – это заяц, с которым я в детстве играла. Я – старшая сестра Алтан-Минджина и Мунгун-Минджина. Я пустила по речке свой рисунок вместе с зайцем. Мне 18 лет. Пора за муж. Через два дня присылайте сюда Эргу-хана. Приводите 50 воинов. Будем пировать. Я напою водкой Алтан-Минджина и Мунгун-Минджина. И мы вдвоем [с ханом] их убьем.
Она дала им водки. Алтан-Минджин сильно опьянел, Мунгун-Минджин не очень. В это время их два рыжих коня стали ржать, две из собаки – лаять. Младший Мунгун-Минджин вскочил, чтобы посмотреть, почему кони ржут и собаки лают, а воины Эргу-хана их окружили. Мунгун-Минджин вскочил на рыжего коня, вытащил золотой кол (Алтан гадас) – привязь для собак, взял собак и убежал. Воины Эргу-хана схватили Алтан-Минджина и закопали в землю. Мунгун-Минджин ходил разыскивал старшего брата:
– Братец Алтан-Минджин! Жив ли ты?
– Жив.
– А где ты?
– Я под землей.
Он и выкопал брата. Поставил чайник чаю и тарелку еды. Потом дальше пошли. Смотрят, один человек гонит антилоп, то поймает, то отпустит.
– Что вы делаете?
– Я умею гоняться за антилопами, я быстрый бегун.
Дальше пошли. Видят, один человек вытаскивает язык и ноги у спящей антилопы.
– Что вы делаете?
– Я вор, умеющий вытащить язык даже у спящей антилопы.
Дальше пошли. Видят, один человек слушает верхнее небо, слушает нижний мир.
– Что вы делаете?
– Я умею слушать. В верхнем мире идет пир и веселье. В нижнем мире шумят, кричат: ты отойди, я подойду!
Дальше идут, видят, один человек пьет море.
– Что вы делаете?
– Я пьющий море. Выпить море очень просто.
Дальше пошли. Видят, один человек поднимает горы.
– Что вы делаете?
– Я человек, поднимающий горы. Горы поднимать легко.
Вот они всемером идут дальше. Алтан-Минджин и Мунгун-Минджин говорят:
– Что сейчас говорит наша сестрица Сарлава-дагиня?
Умеющий слушать стал слушать. А Сарлава-дагиня в это время говорит хану:
– Мои два младших братца всемером идут сюда. Их нужно убить.
Так рассказал умеющий слушать.
Потом Саралва-дагиня спросила у Эргу-хана:
– У вас есть человек, который умеет бегать наперегонки?
– Есть один.
Тогда они решили пустить этого человека бегать наперегонки [с быстрым бегуном?] в тени горы. После этого пришли 50 воинов хана. Поднимающий горы, поднял гору и обрушил ее на 50 воинов. Все они погибли.
После этого все всемером они отправились к Эргу-хану. Умелый вор украл у хана водку и подменил. Хан напился пьяным, отравился и чуть не умер. Выпивающий океан глотнул воды и вылил ее на хана. Тот был унесен водой. Мунгун-Минджин взял черноглазого зайца, сестру Сарлава-дагиню взял Алтан-Минджин.
А после этого, быстрый бегун, вор, слушатель, подниматель гор, выпиватель океана, Алтан-Минджин и Мунгун-Минджин стали звездами Большой медведицы. Они сказали Сарлава-дагине:
– Будьте луной.
Так луна стала всегда смотреть на звезды Большой медведицы. Они вбили Золотой кол в небо и привязали двух своих рыжих коней. Этот кол теперь – звезда Полярная. А два коня – две звезды рядом.
|
|
Звезды
|
Ж.Цэнд гуайгаас:
– Эрхий мэргэний домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй
– Мичид одны тухай мэдэх үү?
– Мэдэхгүй.
– Тэнгэрийн заадсаны тухай домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй.
|
Вопрос к Ж.Цэнду:
– Вы знаете легенду об Эрхий-мэргэне?
– Не знаю.
– О Плеядах?
– Не знаю.
– А легенду о Млечном пути?
– Не знаю.
|
|
Зори – утроенняя и веченрняя
|
| Харин үдшийн гэгээ, үүрийн гэгээ гэж байдаг. Үүр цайхын өмнөхөн шар гэгээ, үдэш болохын өмнөхөн үдшийн гэгээ гэж нар гарах, шөнө болохын хоёрын хооронд цагаарсан шар гэгээ татдаг байсан. Одоо байхгүй болсон. Өдөр богинохон болсон.
|
А вот говорят: вечерняя заря и утренняя заря. Перед рассветом поднимается желтый свет. Вечером же вечерний свет бывает. Между вечером и ночью светло-желтый свет появлялся. Сейчас такого света не бывает. Дни стали короче.
|
|
Лунный заяц
|
– Сарны толбо гэж юу вэ?
– Саран дотор хар нүдэн туулай байдаг гэдэг. Тэр сарны толбо болон харагддаг гэдэг. Монголчууд шөнө нялх хүүхэд авч явахдаа хар нүдэн туулай болгож байгаа юм гээд хөөгөөр хүүхдийн хамрыг хөөддөг. Энэ зан үйл түрүүний "Долоон бурхан од" гэдэг үлгэрт гарч байгаа хар нүдэн туулайны дүртэй холбоотой.
|
– А что такое пятна на луне?
– На луне есть черноглазый заяц. Он выглядит как пятна. Монголы когда ночью несут младенцев, мажут им носы сажей, будто это черноглазый заяц. Этот обычай связан с черноглазым зайцем из легенды о Большой медведице.
|
|
Затмение
|
– Нар, сар хиртэх тухай ямар домог мэдэх вэ?
– Жалгын чинээ амтай
Жаран дөрвөн соёотой Раахан (Raahan) гэдэг амьтан нар, сарыг залгиж барьдаг гэсэн домогтой.
|
– А какие легенды вы знаете о затмении солнца и луны?
– Есть легенды, что солнце и луну заглатывает
Раху с пастью размером с овраг,
С 64 клыками.
|
|
Мотыльки и огонь
|
– Дэнгийн эрвээхэйний тухай ямар домог мэдэх вэ?
– Чөтгөр гал хулгайлах гээд эрвээхэг явуулсан юм гэдэг. Тэгээд эрвээхэй гэрэл харахлаараа гал хулгайлах гэж байгаа юм гэдэг.
Бас чөтгөрийн орноос бурхны зулыг унтраах гэж эрвээхэйг явуулсан ч гэж ярьдаг.
|
– Какую легенду вы знаете о мотыльках вокруг светильника?
– Говорят, что черт отправил мотыльков, чтобы своровать огонь. Поэтому когда мотылек видит огонь, он хочет его своровать.
А еще рассказывают, будто из мира чертей отправили мотылька, чтобы он потушили свечу Будды.
|
|
Ж.Цэнд
О двух зломысленных
|
– За, би "Муу санаат хоёрын тухай үлгэр " ярьж өгье.
Эрт урьд цагт нэг их баян хаан байжээ. Дандаа л байна гэж хэлдэг. Хэзээ ч байхгүй гэж хэлдэггүй байжээ. Гэтэл хоёр муу санаатай хүн баян хаанаас:
– Сүмбэр уулыг бүтээх торго өгөөч. Сүн далайг бүтээх торго өгөөч гэжээ. Хаан:
– Тийм их торго байна аа. Харин та хоёр Сүмбэр уулыг төөлөөд ир. Сүн далайг хэмжээд ир гэжээ.
Хоёр муу санаатай хүний нэг нь Сүмбэр уулыг төөлөөд төөлөөд хэмжиж чадсангүй тул нэг нь хоёр хөлтэй төөнүүр хорхой болжээ. Нөгөө хүн нь Сүн далайг хэмжиж чадсангүй тул шанаган хорхой болжээ. Ингээд хоёр муу санаатай хүн хорхой болжээ. Муу санаа биеэ отно гэж энэ.
|
Я расскажу сказку "О двух зломысленных".
Давным-давно жил очень богатый хан. Всегда говорил, что все у него есть. Никогда не говорил, что чего-то нет. Тогда два зломысленных человека спросили у хана:
– Дайте шелк, который покрыл бы Сумбэр-улу. Дайте шелк, который покрыл бы Молочное море.
– У меня есть столько шелку. Но вы пойдите и измерьте пядью Сумбэр-улу. Измерте Молочное море.
Один из зломысленных измерял-измерял пядью Сумбэр-улу, но измерить не смог и превратился в гусеницу с двумя ножками. Другой не смог измерить Молочное море и поэтому превратился в головастика. Так эти два зломысленных превратились в червяков. Говорят же, злые мысли наказывают самого зломысленного.
|
|
Радуга
|
– Солонго яаж үүссэн бэ?
– Бороо орсны дараа нар баруун хойно бол зүүн өмнө солонго татдаг Чанх урд хойно ерөөсөө солонго татдаггүй. Гурван өнгийн шар ногоон бор өнгийн солонго байдаг.
– Солонго руу гараар зааж болох уу? Зарим орны ард түмэн солонго руу гараар заахыг цээрлэдэг.
– Болно. Хүүхдүүд солонго гарахаар дагаж гүйж байдаг.
|
– Как появилась радуга?
– После дождя, если солнце на северо-западе, то на юго-востоке поднимается радуга. Точно на юге или севере никогда радуги не бывает. Бывает радуга трех цветов – желто-зелено-коричневая.
– Можно указывать на радугу рукой? Некоторые народы запрещают показывать на радугу рукой.
– Можно. Дети, когда радуга появляется, бегают за ней.
|
|
Мотыльки и огонь
|
– Дэнгийн эрвээхэйний тухай ямар домог байдаг вэ?
– Чөтгөрийн газраас гал аваад ир гэж эрвээхэйг явуулжээ. Эрвээхэй гал авах гээд чадалгүй шатаж үхдэг гэдэг.
|
– Какие бывают легенды о мотыльках вокруг светильника?
– Мотылька послали из страны чертей, чтобы он принес огонь. Мотылек не может забрать огонь и сгорает.
|
|
Гром
Молния
Лу
|
– Аянга цахилгааны тухай домог мэдэх үү?
– Тэнгэрт луу сүүлээ шарвахаар аянга цахилгаан цахидаг гэж ярьдаг домог байсан.
|
– Знаете легенды о громе и молнии?
– Была легенда о том, что гром и молния бывают тогда, когда дракон на небе машет хвостом.
|
|
Солнце и луна
|
– Нар, сар хоёр яагаад заримдаа зэрэг үзэгддэг юм бэ? Нэг нь баруун талд нөгөө нь зүүн талд?
– Билгийн тооллын сарын сүүлээр тэгж харагддаг юм. Баруун талд нар зүүн талд сар нэг нь жаргаж, нөгөө нь шингэж байгаа юм. Солбицож харагддаг.
|
– Почему солнце и луна иногда появляются одновременно? Одно на западе, другое на востоке.
– В конце месяца по лунному календарю так бывает. На западе солнце, а на востоке луна. Одно восходит, другое заходит. Они видны вместе.
|
|
Не знаю
|
– 12 жилийн амьтны тухай домог мэдэх үү?
– Тодорхой мэдэхгүй байв.
– Цагаан өвгөн" гэдэг домог мэдэх үү? Цагаан өвгөн юу хийдэг вэ? Хаана байдаг вэ? Ийм үлгэр домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй
– Манхан цагаан тэнгэрийг мэдэх үү?
– Мэдэхгүй. Дуулаагүй юм байна.
– Та тууль мэдэх үү? "Агай улаан хаан", "Дөнөн настай хүлэг баатар", "Хан Харангуй", "Эзэн тэнгэр хаан", "Хөгшин Луу мэргэн хаан", "Цагаадай мэргэн хаан" "Гурван настай Гунан улаан баатар", "Эрхийдээ эрчтэй Хамбуудай мэргэн хаан" зэрэг тууль мэдэх үү? Сонссон уу?
– Мэдэхгүй.
|
– Знаете легенду о 12 животных?
– Хорошо нет.
– Знаете легенду "Белый старец"? Белый старец что делает? Где он живет? Какую-нибудь сказку про это знаете?
– Не знаю.
– Знаете о Манхан Цаган-тэнгри?
– Не знаю. Не слышал.
– Вы знаете былины? "Агай-улан-хан", "Донон-батор, четырехлетка", "Хан-Харангуй", "Эдзэн-тэгри-хан", "Старый Лу-мэргэн-хан", "Цагаадай-мэргэн-хан", "Трехлетний Гунан-улан-батор", "Хамбудай-мэргэн-хан с силой в большом пальце"?
– Не знаю.
|
|
"Эрхий мэргэн"
|
| Харин "Эрхий мэргэн" гэдэг үлгэрт Эрхий мэргэн нарыг харваж чадаагүй тул эрхий хуруугаа огтолсон. Нарыг хөөж гүйцээгүй морио хөлийг нь тас харваж алагдаага гэдэг амьтан болгосон. Хар ус уухгүй. Хагд өвс идэхгүй гэж андгай тангараг тавьсан гэж ярьдаг.
|
В "Эрхий-мэргэне" рассказывается, как Эрхий-мэргэн не смог попасть стрелой в солнце и отрезал большой палец. У коня, который не смог догнать солнце, прострелил ноги и сделал из него тушканчика. Прозрачную (черную) воду не пить, прошлогоднюю траву не есть поклялся.
|
|
"Польза после смерти"
|
– Та өчигдөр ярьсан "Үхсэн хойноо тус болсон нь" гэдэг үлгэрээ дахин ярьж өгнө үү?
"Үхсэн хойноо тус болсон нь"
(Бөөрөнхий Цэнд гуай болон Цэнд гуайн гэргий,
69 настай Норжмаа гуай хоёрын ярьж өгсөн явган үлгэр)
Нэг баян, хоосон хоёр хүн байжээ. Баян хүн нь дандаа хоосон ядуу хүндээ тус болдог байжээ. Хоосон хүн нь баян хүндээ ачийг нь хариулж тус болья гэж бодсоор байгаад чадалгүй үхжээ. Тэгээд Эрлэгийн оронд очтол:
– Чиний насны хэмжил болсон байна. Одоо баян хүнийг Эрлэгт авчирья гэж ярьж байна гэнэ.
Хоосон хүн үхсэн ч гэсэн баян хүнд яаж туслах вэ гэж боджээ. Тэгээд хоосон хүн:
– Эрлэг хаан чамайг уурганд хатгуулж үхэх ёстой гэж байна. Чамд сайхан уурга, хуйв тааралдана. Чи: "Яасан сайхан уурга хуйв бэ гээд битгий аваарай. Тэр уургыг адууныхаа хүзүүнд хийж болохгүй шүү" хэмээн зүүдлүүлжээ.
Баян зүүдэнд хэлсэн үгийг бодон уурга хуйвыг авсангүй гэнэ. Эрлэг сайхан даханд эрлэгийн элчийг хувилган:
– Баян хүнийг ааад ир гэжээ. Хоосон хүн бас л:
– Эрлэгийн элч дах болоод ирнэ. Чи: -"Яасан сайхан дах вэ гээд шатаачихаарай гэжээ. Баян хүн зүүдэнд хэлсэн ёсоор дахыг шатаав.
Ингээд Эрлэг баян хүнийг үхүүлж чадсангүй. Тэгээд шинийн нэгний өдөр амийг нь авья гээд эрлэгийн элчийг явуулахаар болжээ. Хоосон хүн бас л зүүдээрээ:
–Шинийн нэгний өдөр бурхандаа урт нас хайрла гээд залбираад мөргөж гуайгаад байгаарай гэж зүүдлүүлжээ.
Баян хүн ч яахав зүүдэлсэн ёсор урт нас хайрла гээд мөргөөд залбираад байжээ. Ингээд бас баян хүний амийг авч чадсангүй. Эрлэг хаан:
– Энэ баян хүн урт наслах, их буянтай хүн байна. Түмэн настай түнтгэр өвгөн болоорой гэж захиад эрлэгийнхээ дансны үдээсэнд хийгээд мартчихжээ.
Баян хүн ч урт насалж гэнэ. Ингэж хоосон хүн үхсэн хойноо ч гэсэн өглөгч баян хүндээ тус болсон гэнэ.
|
– Вы не расскажете сказку о принесшем пользу после смерти еще раз.
Польза после смерти
(Ж. Цэнд и его жена Норжма, 69 лет)
Жили-были один богач и один бедняк. Богач всегда помогал бедняку. Бедняк все думал отблагодарить богача, но так и не смог и умер. Попал он в страну Эрлика. Однажды слышит, говорят:
– Время твоей (?) жизни кончилось. Сейчас богача поведем к Эрлику.
Бедняк, хоть и умер, стал думать, как помочь богачу. Он наслал богачу сон:
– Эрлик говорит, что ты должен умереть, уколовшись об укрюк. Тебе попадет отличный укрюк с петлей. Ты скажи: "Какой прекрасный укрюк с петлей!" – и не бери его. Нельзя ни в коем случае этот укрюк набрасывать на коня!
Богач вспомнил сон и не взял укрюк с петлей. Эрлик превратил своего посланца в превосходную доху. Тогда бедняк снова послал сон:
– Посланец Эрлика явится в виде дохи. Ты скажи: "Какая прекрасная доха!" – и сожги ее. Богач, как велел ему сон, сжег доху.
Так Эрлик не смог призвать к себе богача. Он решил первого числа Нового года послать к богачу своего посланца. Бедняк снова послал сон:
– Первого числа Нового года молись Будде и проси долгих лет жизни.
Богач, как и наказано ему было во сне, стал кланяться и просить у Будды долгих лет жизни. Опять не смог Эрлик забрать богача. Тогда Эрлик сказал:
– Этот богач имеет добродетель и будет жить долго. Пусть он живет 10000 лет и будет обвислым стариком!
Этот наказ он оставил в записях своих и забыл. Богач жил долго. Так бедняк и после смерти принес пользу доброму богачу.
|
|
"Семь раз правильно"
|
Бөөрөнхий Ж. Цэнд гуай "Долоон зөв" гэдэг үлгэр ярьж өгөв. Энэ үлгэр нь 2006 оны 8 дугаар сарын 20-ны өдөр бидэнд ярьж өгсөн WS_30014 тоот хавтсанд байгаа "Ах дүү долоо" гэдэг үлгэртэй адилхан нэг хувилбар нь байв.
"Долоон хүүхдийн долоон зөв" (Ж.Цэнд гуайн ярьсан үлгэр)
Долоон хүү байжээ.
– Долоон тийшээ явья. Долоон жил болоод эрдэм сураад ирье гэжээ.
Аав нь:
– Чи мэргэн болоорой. Чи модчин болоорой. Чи хөөрөгчин болоорой. Чи эмч болоорой. Чи будагчин болоорой. Чи илбэчин болоорой. Чи тэнэг болоорой гэж.
Ингээд долоон хүү долоон жил явах болжээ.
Ингээд тэд долоон мод босгожээ.
– Хэн нэг нь муу явбал түүний мод хөсрий болж хугарсан байна гэжээ.
Тэгээд долоон жил болоод иртэл тэнэгийн мод хөсрий болоод хугарсан байв гэнэ. Илбэчнээс асуутал:
– Хавтгай хар хадны доор дараастай байна гэжээ.
Хөөрөгчин өнөөх чулууг нь ховхлоод хайлуулаад тэнэг хүүг хадан дороос гаргаж авчээ. Эмч нь хүү эмнээд амь оруулжээ. Тэгээд яагаад ингэж хадан доор дарагдав гэж асуув гэнэ. Тэнэг:
– Би нэг хөөрхөн хүүхний алтан бөлзгийг булааж аваад зугатсан юм. Тэр намайг алтан бөлзөг булааж авлаа гээд хадан дор хийгээд хаяхчихсан" гэжээ.
Модчин :
– Чи тэр хүүхнийг таних уу?" гэв. Тэнэг хүү :
– Хаа ч байсан танина. Шалдан байсан ч танина" гэв.
Тэгээд модчинг хоёр хүний суудалтай модон шувуу хий гэв. Будагчин будаад илбэчинг суулгаад тэнгэрт нисгэв. Тэгээд долоон хүү хүүхнийг ирэхээр :
– Би авна. Би хүүхнийг авна гэж булаацалдав.
– Би чулуу мод ховхлоод хүүгийн амийг аварсан. Би хүүхнийг авна гэж хөөрөгчин хэлэв.
– Би эмнээд амь оруулсан. Би авнаа гэж эмч хэлэв.
– Хоёр хүний суудалтай сайхан модон шувуу хийсэн. Би авнаа гэж модчин хэлэв.
– Илбэчин би авнаа гэдэг юм. Тэгээд тэр хүүхнийг аваад ирэв.
Хүүхэн:
– Миний алтан бөлзгийг тэнэг аваад зугатаасан. Би тэгээд алаад хадан дор дарсан гэж хэлэв. Өөр үг хэлсэнгүй.
Долоон хүү хүүхнийг авна булаацалдсан боловч.
– Долоон эр хүн нэг хүүхнийг яаж хувааж авах вэ гэж ярилцаад хэн нь ч энэ хүүхнийг авахгүй. Бид долоогийн долоон зөв хэмээн шийджээ.
Ингээд "Долоон зөв гэдэг" үг үүссэн юм гэдэг.
|
Круглый Ж.Цэнд-гуай рассказал сказку "Семь правильно". Это один из вариантов сказки "Семь братьев", которую нам рассказал 20.08.2006, и которая записана в папке WS_30014.
"Семь "правильно" семи молодцев"
(сказка, рассказанная Ж.Цэндом)
Жили семь молодцев. Они сказали:
– Мы пойдем в семь разных сторон учиться семи наукам.
Отец им сказал:
– Ты стань мудрецом. Ты стань плотником. Ты стань кузнецом. Ты стань лекарем. Ты стань красильщиком. Ты стань фокусником. Ты стань дураком.
Семь юношей должны были учиться 7 лет.
Они посадили 7 деревьев.
– Если кто-то пострадает, его дерево сломается.
Когда прошло 7 лет, и они вернулись, дерево дурака засохло и сломалось. Спросили у фокусника причину. Он сказал:
– Он лежит, придавленный плоской черной скалой.
Кузнец расплавил камень и вытащил из-под скалы дурака. Лекарь вылечил брата. Потом они спросили его, как он попал под скалу.
– Я отнял у прекрасной девушки ее золотое кольцо и убежал. За то, что я забрал ее золотое кольцо, она бросила меня под скалу.
Плотник спросил:
– Ты ее узнаешь?
– Где бы она мне не встретилась, я ее узнаю. Пусть она даже будет голой.
Тогда плотник сделал деревянную птицу с двумя сиденьями. Красильщик ее покрасил. Посадили они фокусника и подняли в небо. Когда они искали девушку, остальные стали спорить между собой:
– Я ее возьму! Нет, я возьму!
– Я расплавил камень и спас дурака. Я возьму девицу! – сказал кузнец.
– Я его вылечил. Я возьму! – сказал лекарь.
– Я сделал птицу с двумя сиденьями. Я возьму! – сказал плотник.
– Я возьму! – сказал фокусник и привел девушку.
Девушка сказала:
– Мое золотое кольцо забрал дурак. Я его убила и положила под скалу. – Больше она ничего не сказала.
Семь братьев спорили-спорили и решили:
– Семь молодцев никак не могут поделить одну девушку. Никто ее не возьмет! Все семеро были правы.
Так появилось выражение "семь раз правильно" (долоон зөв).
|
|
Юрол
|
| Ж.Цэнд гуай Гүү уяхын ерөөл, Гэрийн ерөөл, Архины ерөөл, Эсгийн ерөөл хэлэв. Зарим ерөөл нь урд өдөр хэлсэнтэй төстэй. Зарим нь үг нь сайн мэдэгдэхгүй юмуу дутуу байлаа. Эдгээрийг дахин нягтлаад дараа явуулья.
|
Ж.Цэнд-гуай рассказал юрол дойки кобылицы, юрол архи, юрол войлоку. Некоторые похожи на те, что он говорил вчера. Некоторые слова плохо понятны.
|
21.08.2006
сомон Худжирт Убурхангайского аймака
Нарангарвуу, внучка Ж. Цэнд
"Лиса и сорока"
|
Өвөрхангай аймгийн Хужирт суманд бөөрөнхий хочит Ж.Цэнд гуайн ач охин Нарангарвуутай Саша АрхиПова ярилцсан нь. Нарангарвуу Хужирт сумын дунд сургуулийн сурагч. 15 настай. Тэр асуултанд хариулж, үлгэр ярьж өгөв. Эхлээд "Үнэг шаазгай хоёр" гэдэг үлгэр ярив.
Эртээ урьд цагт долоон бор өндөгтэй доголон бор шаазгай байжээ. Нэг өдөр үнэг ирээд:
– Шаазгай чи, Долоон бор өндөгнөөсөө өгчих. Өгөхгүй бол алтан улиасыг чнь хуга мөргөнө гэжээ.
Шаазгай айгаад өндөгнөсөө өгчээ. Тэгээд үнэг өдөр болгон ирж:
– Өндөгнөөсөө өгөхгүй бол алтан улиасыг чинь хуга мөргөнө гэж хэлж айлгасаар зургаан өндөгийг нь авч иджээ.
Тэгээд нэг өндөгтэй үлдээд шаазгай алтан улиасан дээрээ уйлж суужээ. Алтан улиасны нь доор амьдардаг оготно:
– Шаазгай эгч ээ, Та юунд уйлаав? гэжээ. Шаазгай:
– Өндөгийг минь үнэг авч идсээр ганцхан өндөгтэй үлдлээ. Өнөөдөр бас үнэг ирнэ" гэсэн яах аа мэдэхгүй байна гээд уйлжээ. Оготно:
– Үнэг юу гэж хэлээд өндөгийг чинь авдаг юм бэ? гэж асуухад шаазгай:
– Өндөгөө өгөхгүй бол алтан улиасыг чинь хуга мөргөнө. Алсын тоосыг гаргана гэдэг юм гэжээ. Оготно:
– Та битгий уйл. Та үнэгийг ирэхээр алтан улиасыг хуга мөргөх эвэр чинь хаана байна? Алсын тоосыг гаргах туурай чинь хаана байна? Үзүүл гэж хэлээд өндөгөө өгөхгүй бай гэж үг зааж өгчээ.
Үнэгийг ирэхээр шаазгай оготнын зааж өгсөн үгийг хэлж гэнэ.
Үнэг:
– Энэ үгийг чамд хэн зааж өгсөн бэ? гэж асууж гэнэ. Шаазгай:
– Хэн ч зааж өгөөгүй. Би өөрөө бодож олсон гэжээ. Үнэг:
– Аа, Тэгвэл би үнэгнийхээ арван гурван мэхээ гаргана даа гэжээ.
Шаазгай айгаад оготно энэ үгийг зааж өгсөн гэв. Үнэг оготны нүхэн дээр очоод:
– Хөөе, Оготноо гараад ир гэсэнд оготно:
– Хогоо цэвэрлэж байна гээд гарч ирсэнгүй. Дахиад хэлтэл:
– Байж бай. Би тоосоо арчиж байна гэжээ.
Тэгээд оготно нүхнээсээ цухуйтал нь үнэг барьж аваад үмхчихжээ. Оготно:
– Үнэг ээ, "Ангар ангар идвэл амттай байдаг юм. Өмөр өмөр идвэл өмхий байдаг" юм гэж хэлж гэнэ. Үнэг ангар ангар гээд идэх гэтэл оготно амнаас нь зугатаад явчихаж гэнээ. Ингээд шаазгай ганц өндөгтэйгээ үлдэж, оготно ч амьд үлдэж, амар сайхандаа жаргажээ.
Сурагч Нарангарвуу энэ үлгэрийг дунд сургуулийн хоёрдугаар ангийн билүү унших бичгээс сурсан гэж бидэнд хэлэв.
|
Беседа Саши Архиповой с Нарангарвуу, внучкой Ж. Цэнд-гуая по прозвищу Круглый. Нарангарвуу ученица средней школы в сомоне Худжирт. Она ответила на вопросы и рассказала сказку. Сначала рассказала сказку "Лиса и сорока".
Давным-давно жила серая хромая сорока с семью серыми яйцами. Однажды пришла лиса:
– Сорока, дай мне одно из твоих семи серых яиц. Если не дашь, я сломаю лбом твою золотую осину.
Сорока испугалась и дала одно яйцо. Лиса стала приходить каждый день и говорить:
– Если не дашь, я сломаю лбом твою золотую осину.
Так она получила и съела 6 яиц.
Сорока осталась с одним яйцом. Она села на золотую осину и заплакала. Мышка, которая жила под золотой осиной, спросила:
– Тетушка сорока, вы о чем плачете?
– Все мои яйца съела лиса. У меня осталось только одно. Сегодня лиса снова придет. Я не знаю, что мне делать. Вот и плачу.
– А что говорит лиса, когда забирает ваши яйца?
– Если не дашь яйцо, я сломаю лбом твою золотую осину, подниму пыль вдали! Так говорит.
– Не плачьте. Когда лиса придет, скажите: Где твои рога, чтобы лбом сломать золотую осину? Покажи! – И не отдавайте яйцо.
Когда лиса пришла, сорока сказала слова, которым научила ее мышь. Лиса спросила:
– Кто тебя научил этим словам?
– Никто не учил. Я сама догадалась, – сказала сорока.
– Как покажу сейчас 13 хитростей лисы!
Сорока испугалась и сказала, что этим словам ее научила мышь. Лиса пошла к горке мыши и сказала:
– Эй, мышь, выходи! – Мышь ответила:
– Я убираю мусор, – и не вышла. Лиса снова позвала.
– Подожди, я вытираю пыль.
После этого мышь высунулась из норки, лиса схватила ее и засунула в рот. Мышь сказала:
– Лиса! Говорят, когда едят, широко открывая рот, бывает вкусно. А когда едят с закрытым ртом, бывает тухло. Лиса стала широко открывать рот, мышь и выскочила изо рта и убежала. Так сорока осталась с одним яйцом, мышь осталась живой, они зажили благополучно.
Нарангарвуу сказала, что выучила эту сказку по учебнику для второго (кажется) класса.
|
|
"Как тигр приобрел полосы на шкуре"
|
Өөр ямар үлгэр мэдэх вэ?
– Бар бидэртэй болсон тухай үлгэрийг номноос уншиж сурсан. Өвөө жаахан байхад орой үлгэр ярьж өгдөг байсан
– Өвөөгийнхөө ярьдаг ямар үлгэрийг санаж байна вэ?
– Өвөө "Долоон бурхан од" гэсэн домог, "Далан худалч"-ийн үлгэр ярьж өгдөг байсан. Далан худалч гэж аймаар худалч хүн байсан гэж үлгэрт гардаг. Харин одоо би санахгүй байна.
– Чи "Бар яагаад бидэртэй болсон бэ?" үлгэрээ ярьж өгнө үү?
Эртээ урьд цагт нэг бар байжээ. Бар:
– Хүн гэдэг амьтан ухаантай, хүчтэй гэнэ. Надаас илүү юм болов уу гэж бодоод уулзахаар эрээд явжээ. Замд нь бух тааралдав. Тэгээд бухнаас:.
– Та хүн гэдэг амьтан мөн үү? гэж асуув.
Бух:
– Би хүн биш ээ. Хүн чинь жаахан. Надаас жаахан. Чамаас ч жаахан. Тэгсэн мөртлөө бух миний хамарыг цоолоод дөрлөж зардаг юм. Хүн гэдэг чинь хүчтэй гэжээ.
Бар цааш явтал бууртай тааралдав. Тэгээд буурнаас:
– Та хүн гэдэг амьтан мөн үү? гэж асуужээ.
Буур:
– Би хүн биш. Гэхдээ хүнийг мэднэ. Хүн бидний хамарт өргөстэй мод зоогоод зарж ажлаа хийлгэдэг юм. Хүн хүчтэй гэжээ.
Бар цааш явж байтал сүх барьсан түлээчинтэй тааралджээ. Тэгээд:
– Та хүн мөн үү? гэж бар асуужээ.
Хүн:
– Тиймээ. Би хүн мөн гэж гэнэ.
Хүн гэдэг чинь ийм арьс хөрс ч үгүй амьтан байсан юм уу гэж бар бодоод хүнээс:
– Та их ухаантай гэсэн. Ухаанаа надад өг гэжээ.
Хүн:
– За, за. Би түлээнд явж байгаа тул гэртээ ухаанаа орхисон. Аваад ирье гэжээ. Гэхдээ би таныг модонд хүлчихээд явья. Та араас хүрч ирээд бариад авч магадгүй гэжээ.
Бар:
– Хүн гэдэг чинь ийм аймхай юмуу гэж бодоод:
– Тэг, тэг гэжээ.
Түлээчин гэртээ очоод тэвэр мод авчраад:
– За, би ухаанаа авчирлаа гээд модоо зэргэлэн гал асаажээ.
Тэгээд мод нь шатахад барын арьс түлэгдэж, арайхийн зугатан оджээ.
Түүнээс хойш барын арьс эрээн цоохор болжээ.
Энэ үлгэрийг би номноос сурсан гэж Нарангарвуу охин хэлэв.
|
А какие еще сказки ты знаешь?
– Я выучила по книге сказку о том, как шкура тигра стала в полоску. Дедушка рассказывал сказки, когда я была маленькой.
– Какую ты помнишь сказку из тех, что рассказывал дедушка?
– Дедушка рассказывал легенду "Семь бурханов", сказки "Семидесяти небылиц". "Семьдесят небылиц" – это такой ужасно большой лжец. Но я сейчас ее не помню.
– Расскажи сказку "Как тигр приобрел полосы на шкуре".
Давным-давно жил один тигр. Он подумал:
– Говорят, человек умный и сильный. Неужели больше меня? И пошел искать человека. По дороге ему встретился бык. Он спросил у быка:
– Ты человек?
Бык ответил:
– Я не человек. Человек маленький. Меньше меня. Даже меньше тебя. Но он делает дырку в моем носу, продевает кольцо и заставляет меня работать. Человек сильный.
Пошел тигр дальше, и встретился ему верблюд. Он спросил у верблюда:
– Ты человек?
Верблюд ответил:
– Я не человек. Но я знаком с человеком. Человек просовывает в наши носы колючую палку и заставляет работать. Человек сильный.
Тигр пошел дальше. Встретился ему дровосек с топором.
– Ты человек?
Человек ответил:
– Да, я человек.
Тигр подумал: Неужели человек не имеет шкуры, – и сказал:
– Говорят, ты очень умный. Отдай мне свой ум!
Человек ответил:
– Хорошо. Но я пошел за дровами, и ум оставил дома. Давай я принесу его. Только я вас привяжу к дереву. А то вы можете побежать следом и схватить меня.
Тигр подумал:
– Оказывается, человек трусливый, – и сказал:
– Хорошо.
Дровосек пошел домой и принес охапку дров.
– Ну, я принес ум.
Он разложил дрова вокруг и зажег огонь. Когда дрова загорелись, шкура у тигра подпалилась, и он еле-еле выбрался оттуда.
После этого у тигра шкура в полоску.
Нарангарвуу сказала, что выучила эту сказку по книжке.
|
|
Магтал 12 годов
|
– 12 жилийг тоолж мэдэх үү?
– Нарангарвуу: Хулгана жил гээд эхэлдэг. Хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай. "Арван хоёр жилийн тухай магтаал дууг мэднэ.
Эрдэнийн зүйлээр бөөлжөөд байдаг
Эрүү цагаан хулгана нэгэн жил ээ
Эвэр сүү нь тэнцүүхэн байдаг
Эзэндээ ээлтэй үхэр хоёр жил ээ
Арын модонд алаглаад байдаг
Алаг эрээн барс гурван жил ээ
Дэлхий дээгүүр дэгдээд байдаг
Дэлдэн чихтэй туулай дөрвөн жил ээ
Хөх тэнгэрт хүржигнээд байдаг
Хүч ихтэй луу таван жил ээ
Цаг үргэлж цахираглаад байдаг
Цагаан эрээн могой зургаан жил ээ
Холын газрыг товчлоод байдаг
Хомбон туурайтай морь долоон жил ээ
Хотгор газрыг хорголоороо дүүргэсэн
Хотондоо ээлтэй хонь найман жил ээ
Үзсэн бүхнээ элэглээд байдаг
Илбэчин эрдэмтэй бич есөн жил ээ
Үүр шөнөөр донгодоод байдаг
Эвэр хошуутай тахиа арван жил ээ
Хортон дайсныг хоргоогоод байдаг
Хон хон дуутай нохой арван жил ээ
Хөрс дэлхийг сэндийлээд байдаг
Хөндлөн соёотой гахай арван хоёр жил ээ
– Энэ дууг хаанаас сурсан бэ?
– Зурагтаас сурсан.
|
– Можешь назвать 12 годов?
– Начинается с года мыши. Мышь, бык, тигр, заяц, дракон, змея, конь, овца, обезьяна, петух, собака, свинья. Я знаю песню-магтал 12 годам.
Первый год – беломордой мыши,
Изрыгающей драгоценности.
Второй год – коровы, приносящей хозяину счастье,
У которой и молока и рогов вровень.
Третий год – пестрого тигра,
Пестреющего в дальних деревьях.
Четвертый год – длинноухого зайца,
Скачущего по земле.
Пятый год – могучего дракона,
Рычащего в синем небе.
Шестой год – белопестрой змеи,
Все время скручивающейся в кольцо.
Седьмой год – коня с выпуклыми копытами,
Сокращающего дальний путь.
Восьмой год – овцы, приносящей пользу хотону,
Наполняющей впадины испражнениями.
Девятый год – обезьяны, искусной в фокусах,
Высмеивающей все, что видит.
Десятый год – петуха с костяным носом,
Поющего ранним утром.
Одиннадцатый год – собаки с голосом, как колокол,
Не пускающей зловредных врагов.
Двенадцатый год – свиньи с горизонтальными клыками,
Роющей землю.
– Откуда ты научилась этой песне?
– По телевизору.
|
|
"Верблюд и мышь"
|
– 12 жилийн тухай үлгэр мэдэх үү?
– Тэмээ 12 жилд орох гээд хулганатай өрсөлдсөн гэнэ. Хэн нь нарыг түрүүлж харсан нь 12 жилд багтах ёстой байв гэсэн үлгэр байдаг.
– Тэр үлгэрээ ярьж өгнөүү?
Тэмээ, хулгана хоёр 12 жилд багтахаар булаалджээ. Тэгээд маргааш өглөөний мандах нарны туяаг хэн урьдаж үзсэн нь 12 жилийн эхэнд орохоор тохиролцжээ. Тэмээ:
– "Би өндөр уулын орой дээр гараад нар гарах зүүн зүгийг харна Харин чи зүүн зүг рүү харж болохгүй. Баруун зүг рүү л хар гэжээ. Тэгээд шөнө болж гэнэ. Хулгана:
– Тэмээ ах аа. Би харанхуйгаас айгаад байна Би таны бөхөн дээр гараад баруун зүг рүү харж байя гэж гуйжээ. Тэмээ зөвшөөрөв.
Тэмээ зүүн зүгийг харан нар гарахыг хүлээж зогсов гэнэ. Хулгана тэмээний бөхөн дээр гараад баруун зүг харан, уулын орой ширтэн суужээ. Тэмээ наран ургахыг лав эхэлж харна гэж бодож байв.
Тэгтэл нар гарч, нарны туяа эхлээд баруун уулын оройд тусав. Хулгана нарны гэрлийг түрүүлж хараад:
– Нар гарлаа. Би нарны туяаг эхэлж харлаа хэмээн баярлан хашгирав гэнэ.
Ингээд хулгана 12 жилд орсон гэнэ.
– Энэ үлгэрийг ханаас сурсан бэ?
– Зурагтаас сурсан. Тэмээ 12 жилийн бүх шинжийг хадгалсан байдаг гэсэн. Тийм үлгэр байдаг.
|
А сказку о 12 годах знаешь?
– Есть сказка, как верблюд соперничал с мышью, чтобы попасть в 12 годов. Кто первый увидит лучи солнца, должен был попасть в 12 годов.
– Расскажи эту сказку.
Верблюд и мышь стали соревноваться, чтобы попасть в 12 годов. Договорились, что тот, кто первым увидит завтра лучи солнца, станет первым годом среди 12. Верблюд:
– Я поднимусь на высокую гору и буду смотреть на восток, где восходит солнце. А ты не смотри на восток. Ты смотри на запад.
Настала ночь. Мышь:
– Дядюшка верблюд! Я боюсь темноты. Можно я заберусь к вам на горб и буду смотреть на запад? Верблюд разрешил.
Верблюд стал смотреть на восток, ожидая первых лучей восходящего солнца. Мышь забралась на горб к верблюду и стала смотреть на запад. Верблюд был уверен, что увидит солнце первым.
Но когда солнце стало всходить, первые лучи упали на западную гору. Мышь увидела лучи солнца первой и радостно закричала:
– Солнце встало. Я увидела его лучи первой.
Так мышь была включена в 12 животных.
– Откуда ты узнала эту сказку?
– По телевизору рассказывали. Есть еще сказка о том, что верблюд имеет качества всех 12 животных.
|
|
Лу
|
– Лууг мэдэх үү? Луу яаж харагддаг вэ?
– Луу тэнгэрт байдаг гэдэг. Янз бүрээр зурсан байдаг.
– Луу газар дээгүүр явдаг гэж сонссон уу?
– Тэнгэрийн амьтан гэж хүмүүс ярьдаг. Лууг харсан хүн байдаг юм уу.
– "Үхсэн хойно тус болсон" гэдэг үлгэрийг өвөө чинь өчигдөр ярьсан. Чи сонсож байсан уу?
– Үгүй. Нарийхан үүл тэнгэрээс унжихаар луугийн сүүл үүл унжлаа гэдэг. Ноднин энд луу унжсан гэж хүмүүс ярилцахыг л сонссон.
|
– А драконов знаешь? Как они выглядят?
– Драконы живут на небе. Их рисуют по-разному.
– А слышала, что драконы ходили по земле?
– Люди говорят, что они – небесные создания. Наверное, есть люди, которые видели дракона.
– Твой дедушка вчера рассказал сказку "Польза после смерти". Ты ее слышала?
– Нет. Когда тоненькое облако висит на небе, говорят, что это свешивается хвост дракона. Я слышала, как люди в прошлом году говорили, что дракон свешивается.
|
|
Лунный заяц
Пятна на луне
Беседа
|
– Саран дээр байдаг толбоны тухай чи мэдэх үү?
– Саран дээр байдаг хар толбыг туулай гэдэг. Саран дээр туулай очсон тухай домог байдаг. Туулайг харвадагүй гэдэг.
|
– А знаешь о пятне на луне?
– Черное пятно на луне – это заяц. Есть легенда о том, как заяц отправился на луну. В зайца не стреляют из лука.
|
|
12-летний цикл
Беседа
|
– 12 жилд байдаг сайн муу өдрийн тухай юу мэдэх вэ?
– Унага барихад сайн өдөр. Нүүж суухад сайн өдөр, муу өдөр гэж байдаг. Өнөөдөр ямар өдөр вэ? гээд томцуул цаг тооны хуанли харж, бие биенээс асууж байдаг.
|
– Знаешь о хороших и плохих днях в 12-летнем цикле?
– Бывают хорошие и плохие дни для того, чтобы ловить жеребят, кочевать. Какой сегодня день? Так спрашивают взрослые и смотрят в календарь.
|
|
Скотолечение
|
– Дээр үе морь өвчлөхөд яаж эмчилдэг байсан бэ?
– Хонь өвс идэхгүй эргүүтэх өвчин тусахаар муу цус нь их болсон байна гээд хатгадаг. Адууг туранхай байна гээд хөлний нь бүдүүн судасыг нь хатгадаг.
– Мал өвдөхөөр лам дуудах уу?
– Лам дуудахгүй. Малчин хүн өөрөө тусгай хутгаар хатгаж эмчилдэг.
|
– Как лечили коней раньше?
– Когда лошади не ели травы и болели вертячкой, им пускали кровь, говоря, что плохой крови стало много. Когда лошади худые, пускают кровь из толстой вены на ноге.
– Если скот болеет, зовете лам?
– Не зовем. Скотовод сам лечит, укалывая специальным ножом.
|
|
Роды
|
– Хүүхэд төрөхөөр ерөөл хэлдэг үү?
– Хүүхэд угаах гэдэг зан үйл байдаг. Би очиж үзээгүй.
|
– Когда рождается ребенок, говорят юролы?
– Есть ритуал умывания ребенка. Я не видела.
|
|
Дедушкины сказки
Беседа
|
– Өвөөгөөсөө "Далан худалч"-ийн тухай үлгэр сонсож байсан уу? Нэг хаан: – Охиноо хэн хамгийн сайн худал хэлж чадсан хүнд охиноо өгнө гэдэг үлгэр сонсож байсан уу?
– Сонсож байсан юм шиг. Хааныг босоод суутал худлаа хэлж шагналд нь алт авч байсан хүний тухай үлгэр сонссон. Одоо сайн санахгүй байна.
– Бадарчингийн үлгэр мэдэх үү?
– Сонсож л байсан.
|
– От дедушки слышала сказки "Семидесяти небылиц"? Один хан сказал, что выдаст дочь замуж за того, кто лучше всех солжет? Такую сказку слышала?
– Кажется, слышала. Слышала сказку о человеке, который успевал сказать небылицу, пока хан садился, и за это получил золото в награду. Сейчас не помню.
– А сказки о бадарчинах знаешь?
– Слышала.
|
|
Удзмэрч – гадание
|
– Чи мэргэлдэг үү?
– Үгүй. Ерөөсөө үгүй.
– Нөхөртэй болох тухай мэргэлсэн үү?
– Ерөөсөө үгүй
– Том хүмүүс мэргэлдэг үү?
– Өөрөө бус өөр хүнд мэргэлж өгдөг хүн байдаг.
– Тийм хүнийг юу гэдэг вэ?
– Үзмэрч гэдэг.
– Тэд юу хийдэг вэ?
– Хонины далны ясаар, янз янзын чулуугаар, зоос мөнгөөр мэргэлдэг.
– Юу мэргэлдэг вэ?
– Алдсан мал аль зүгт байна. Олдох болов уу гэх мэтийг мэргэлж үздэг.
– Мөнгө авдаг уу?
– Янз янз
– Мэргэн хүн жирийн хүн үү?
– Жирийн л хүн
– Тэдний тухай янз янзын юм ярьдаг уу?
– Мэдэхгүй
– Тэд бас хүн эмчилдэг үү?
– Эмчилдэг байх аа.
|
– Ты гадаешь?
– Нет, совсем не гадаю.
– Гадала о будущем муже?
– Никогда.
– А взрослые гадают?
– Есть такие, которые не себе, а другим гадают.
– Как таких людей называют?
– Видящими (узмэрч).
– Что они делают?
– Гадают на бараньей лопатке, на разных камнях, на монетах.
– О чем гадают?
– Куда ушел потерянный скот. Найдется ли он.
– Деньги берут?
– По-разному.
– Тот, кто гадает, обычный человек?
– Обычный.
– Про них что-то рассказывают особенное?
– Не знаю.
– Они людей лечат?
– Наверное, лечат.
|
|
Харал
|
– Одоо хараал хийж байна уу? Эсвэл дээр үед л хараал хийдэг байсан уу?
Хар хараал гэж чиний бодлоор юу вэ?
– Хараал бол цагаан гэж байхгүй. Хар ч цагаан ч байсан адилхан л муу байх.
– Хараал яаж хийдгийг мэдэх үү? Ямар үйлдэл хөдөлгөөн хийдэг вэ?
– Ном уншаад шившлэг хийдэг байх аа.
– Чи жишээ хэлж чадах уу? Хараал том урт уу? Шүлэглэсэн байдаг уу?
– Мэдэхгүй
– Хараалч хүн хараал хийсэн тухай сонссон уу?
– Мэдэхгүй
– Юуны тухай, яагаад хараал хийдэг юм вэ?
– Өстэй улс хоорондоо хараал хийдэг байх аа.
– Хараал хийгээд хүнийг үхэлд хүргэх ч юмуу тахир дутуу болгох уу?
– Хоёуланг нь хийдэг байх аа.
– Үзмэрч хүн хараалчаас өөр үү?
– Өөр байх аа. Үзмэрч мэргэлж, хараалч зөвхөн хараадаг. Зарим хүн хоёуланг нь хийдэг байх аа. Хараалч нь бөөгийн талын хүн. Хараалч, хараах, хараалгасан гэдэг нэг утгатай үг. Бөө хүн л хараал хийдэг хийдэг байх.
– Чиний бодлоор
– Хараал хоёр утгатай. Зүгээр л нэг тэнэг гэх мэт үгээр муухай бүдүүлэг хараалын үг хэлдэг. Харин хараалч хүний, бөө хүний хараал нь илүү муу муухай. Тийм үгийг л хараал хийх гэдэг. Хараалын үг хэлэх, хараалч хараал хийх гэдэг өөр өөр утгатай. Дээр үед ч хараал хийдэг байсан. Одоо ч хараал хийдэг.
– Хараал хийхэд нөгөө хараалгаж байгаа хүн нь байдаг уу?
– Өөрөө байх ёсгүй байх аа. Тэр харааж байгаа хүнийхээ зургийг аваад ч юмуу хараал хийдэг гэж дуулсан.
– Хувцас өгч болох уу?
– Болохгүй байх аа. Мэдэхгүй.
– Хумс байж болох уу? Шүд байж болох уу?
– Гадаадын киноноос үс авч хараал хийж байхыг харсан.
– Хөгшчүүл зураг авч хараал хийж байгаа тухай дуулсан уу?
– Мэдэхгүй. Насаар нь хараал хийх гэж байдаг байх.
– Чиний бодлоор малд хараал хийж болох уу?
– Хүнд л хараал хийдэг байх аа.
– Гэнэт нэг айлынхан бүгд өвдсөн бол хараал туссан гэж болох уу?
– Болох байх аа. Удам дамжсан хараал гэж байдаг гэсэн. Нэг хүнийг гурван үеэрээ дамжин муу яв гэж хараасан байсан гэж сонссон. Зарим хараал буцдаг гэсэн.
– Хараалч үхэхээр хийсэн хараал нь яах вэ?
– Мэдэхгүй
– Хараал туссан хүнд лам тусалж чадах уу?
– Болох байх аа
– Хараалч хараалаа нуудаг уу?
– Нуудаг байх аа.
– Хараалч хүн хаана амьдардаг вэ?
– Тусдаа амьдарна гэж байхгүй. Жирийн хүн шиг л амьдардаг.
– Хараалч яаж болох вэ?
– Мэдэхгүй.
– Үсээ самнаад самандаа үсээ орхиж болох уу?
– Үс, үсний сэвээ хамаагүй гадаа хөдөө хаяж болохгүй гэдэг. Учир нь шувуу авч үүрэндээ хийдэг. Тэгвэлтэр хүн зовж явдаг гэж ярьдаг. Тэгээд тэр үсний сэв шиг амьдрал нь тогтворгүй байдаг гэдэг.
– Дээр үед эмэгтэй хүн үсээ тайруулж байсан уу?
– Үсээ нэг их тайрдаггүй урт үстэй байсан гэдэг. Үс авах сайн өдөр гэж байдаг гэсэн.
– Яагаад үсээ тайрахад дургүй байсан бэ?
– Сайн мэдэхгүй байна.
– Цагаан хараал гэж байсан уу?
– Байхгүй байх аа.
– Үзмэрчин хүн цаг агаар, малын тухай үзэх үү?
– Юм юмны тухай үздэг байх аа.
– Хараалчийн хөрш нь муу хүн байвал хулгай ч юм уу байвал хараалч хараал хийх үү?
– Магадгүй ээ. Хийнэ байх аа.
– Фото зургийг нь аваачаад хараал хийхийг сонссон уу?
– Киноноос үзсэн. Үзмэрч хүнд хүнийг архинаас гаргах гээд зургийг нь аваачиж өгдөг гэсэн.
– Харц нь ширүүн догшин ч юм уу. Хараалч байх гэж гаднах байдлаар нь хараад мэдэх үү?
– Мэдэхгүй байх аа.
– Манай орос тосгонд хаалган дээр зүү зоохоор чөтгөр шулам орж чаддагүй гэдэг.
– Манайд бол үүдэн дээрээ хэл амнаас хамгалаах иртэй юм, хөрөө хаддаг.
– Чи сонсож байсан уу? Яг бодитой тэгдэг юм уу?
– Жижигхэн төмрийн хөрөөг үүдэн дээрээ хадах юмуу хавчуулбал хэл амнаас хамгаалдаг гэдэг.
– Хаана нь тэр хөрөөг хадгалдаг вэ?
– Унинд эсвэл хаалганы дээр гар хөрөө хавчуулдаг. Энэ нь дом байх.
– Өөр юу байдаг вэ?
– Хөрөө л байдаг
– Хараал орж чадахгүй тохиол байх уу
– Хар, цагаан хэл амнаас хамгаалдаг гэж үздэг. Хараалчтай хамаагүй.
– Хэл амнаас өөр яаж хамгаалах вэ? Хэл амнаас яаж зайлах вэ?
– Ямар нэг хар цагаан хэл аманд орлоо гэж мэдвэл бас бодвол гэртээ ирээд сүү авчраад уудаг. Сүү өргөдөг. Цагаан сүүгээр ариусдаг.
– Ямар сүүгээр өөрийн малын үү, эсвэл хүний малын сүү сайн уу?
– Ямар ч малын сүү болдог. Ямар ч хэл ам муу.
|
– Сейчас говорят проклятья? Или только раньше говорили проклятья? По-твоему, что такое черное проклятье?
– Проклятий белых не бывает. Белое или черное, всё одинаково плохо.
– Как проклинают? Какие действия совершают при этом?
– Кажется, читают молитвы и говорят заклинанья.
– Можешь привести пример? Проклятье бывает длинное или короткое? В стихах?
– Не знаю.
– Слышала о том, что какой-то харалч кого-то проклял?
– Не знаю.
– Кого и почему проклинают?
– По-моему, люди, мстящие друг другу, насылают друг на друга проклятья.
– Проклятье может сделать человека инвалидом или привести к смерти?
– И то и другое, наверное, может.
– Узмэрч отличается от харалча?
– Кажется, отличается. Узмэрч гадает, а харалч проклинает. Некоторые умеют и то и другое. Харалч близок к шаманам. Проклятье, проклинатель, наслать проклятье – все один смысл имеет. Мне кажется, проклятье насылают шаманы.
– По-твоему?..
– Проклятье имеет два вида. Просто какой-нибудь дурак может сказать плохое проклятье. Но проклятье харалча, шамана хуже. Вот про это и говорят – харал, проклятье. Кто-то сказал проклятье и харалч наслал проклятье – две разные вещи. И раньше проклинали. И сейчас проклинают.
– А тот, на кого насылают проклятье, должен присутствовать?
– Кажется, нет. Я слышала, что могут наслать проклятье по фотографии человека
– А одежду можно дать для проклятья?
– Кажется, нельзя. Не знаю.
– Ногти, зубы?
– В иностранном кино видела, как по волосу проклинают.
– А как старики по фотографии проклинают, видела?
– Не знаю. Проклятья насылают всю жизнь.
– По-твоему можно наслать проклятье на скот?
– По-моему, только на людей.
– Если в семье вдруг все заболеют, говорят, что это на них проклятье действует?
– Могут. Говорят, что есть проклятья, которые передаются из поколения в поколение. Я слышала, что одного человека прокляли, чтобы у него в трех поколениях все потомки плохо жили.
– А если харалч умрет, что будет с его проклятьем?
– Не знаю.
– А тому, на кого наслали проклятье, может помочь лама?
– Наверное, может.
– Харалч прячет проклятия?
– Кажется, прячет.
– Где живет харалч?
– Со всеми. Как обычный человек.
– Как становятся харалчем?
– Не знаю.
– Причесав волосы, можно оставить волосы в расческе?
– Волосы нельзя разбрасывать повсюду. Потому что их берут птицы и делают из них гнезда. Тогда тот человек страдает. Так говорят. Его жизнь становится такой же легковесной, непостоянной, как эти волосы.
– В прошлом женщины обрезали волосы?
– Говорят, что не обрезали, а ходили с длинными волосами. Бывают хорошие дни для стрижки.
– Почему раньше не любили стричь волосы?
– Хорошо не знаю.
– А белые проклятья были?
– Наверное, нет.
– "Видящий" гадает о погоде и скоте?
– Наверное, обо всем.
– Если у харалча сосед плохой, вор, например, он может наслать проклятье?
– Может быть. Наверное, нашлет.
– По фотографии как насылают проклятье, слышала?
– Видела в кино. Говорят, чтобы человека отучить от пьянства, относят к гадателю фотографию.
– Можно определить харалча по внешнему виду? Например, у него взгляд злой, или еще что-нибудь.
– Нельзя, наверное.
– У нас в русских деревнях, если на дверь прикрепляют иглу, то говорят, что демон пройти не сможет.
– У нас, чтобы спастись от дурных слов, прикрепляют что-нибудь острое, пилу.
– Ты слышала об этом, или так делают на самом деле?
– Говорят, если над дверью укрепить пилу, можно спастись от плохих слов.
– Где укрепить?
– В уни или над дверью. Это магия.
– А еще что бывает?
– Только пила.
– А бывает, чтобы из-за этого проклятье не могло бы подействовать?
– Это защищает от черного и белого слова. К проклятью не имеет отношения.
– А как еще можно спастись от пересудов?
– Если узнаешь, что о тебе говорят белое или черное, надо прийти домой и попить молока. Принести молоко в жертву. Очищают белым молоком.
– Молоком от своего скота или чужого?
– Любое. Оно всяким сплетням вредно.
|
22.08.2006
сомон Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака
Гончигдорж, 70 лет
|
| Гончигдорж гуай 1948 -1951 онд Орос, Монголын хил дээр, Улаан-Үд, Ар Хиагт орчим 3 жил цэргийн алба хаасан ахмад дайчин хүн байлаа. Тэр нэг хүү, нэг охинтой. 60 гаруй үр ачтай гэж ярьж байлаа.
|
Гончигдорж-гуай в 1948–1951 гг. 3 года служил на границе России и Монголии, в районе Улан-Удэ, Кяхты. У него один сын, одна дочь. Более 60 внуков.
|
|
Харал
Беседа
|
– Гончигддорж гуай, Хараал гэж юу вэ?
– Зөв юм яривал буян болдог. Хүнд муу санаад муу юм хийвэл хараал болдог юм гэдэг.
"Хараалын үзүүрт цус
Ерөөлийн үзүүрт тос" гэсэн монголын зүйр цэцэн гэдэг байдаг юм. Хараал муухай. Монгол хүн хараал хэлдэг хүнд их дургүй.
Гончигдорж өвгөн цааш ярьсан нь:
– Хараалаар хүнийг алж ч чадна. Аливаа юмыг дандаа сайхнаар бодож бай. Тэгвэл буян болно. Хараал муу тул хараалын үг битгий ярьж бай. Дандаа сайн сайхан юм ярьж, бодож бай. Би нэг үлгэр ярьж өгье.
|
– Гончигдорж-гуай, что такое харал?
– Говорят, что если говоришь доброе, правильное, происходит добродетель. Если думаешь дурное, делаешь плохое, совершается харал. Есть монгольская поговорка: "На конце харала – кровь, на конце юрола – жир". Харал – это плохо. Монголы очень не любят тех, кто говорит харалы.
Гончигдорж рассказывает дальше:
– Харал может человека и убить. Надо обо всем думать только хорошо. Тогда будет добродетель. А харал – это дурно, поэтому нельзя говорить слова харала. Всегда говорите и думайте хорошо. Я расскажу одну сказку.
|
|
Притча "И корова – Будда"
|
Нэг их номтой ламаас үеийнх нь чавганц:
– Та их номтой хүн. Надад ном зааж өгөөч. Ум базарваани хумПад, Би ямар ч бурхны ном мэдэхгүй" юм гэжээ. Лам:
– Чи, Ум базар ваани хумПад гэдэг тарни мэддэг юм байна. Түүнийгээ л үргэлж хэлж бай гэжээ. Эмгэн:
– Би бурхантай болмоор байна гэжээ. Лам:
– Та үнээтэй юу" гэв. Эмгэн:
– Үнээтэй" гэв. Лам:
– Үнээ гэдэг чинь үстэй бурхан. Та үнээгээ бурхан гэж шүтэж, сайн арчилж бай. Үрийн үрд дандаа сайхан сэтгэлтэй байж, Ум базар ваани хум Пад гэсэн тарниа уншиж яв. Сайхан сэтгэлтэй хүн юунд ч дийлдэхгүй" гэсэн гэдэг.
|
Одна старуха спросила у своего ровесника – великого ламы:
– Вы очень ученый. Преподайте мне учение. Ведь я не знаю ни одной молитвы Будде. – Лама сказал:
– Ты знаешь тарни "Ум базар ваани хумпад". Вот и повторяй ее все время.
Старуха:
– Но я хочу иметь Будду.
– У тебя есть корова?
– Есть.
– Корова – это Будда в шкуре. Почитай корову как Будду и хорошо за ней ухаживай. И всегда думай хорошо и повторяй тарни "Ум базар ваани хумпад". Человека, у которого добрые помыслы, ничего не сломит.
|
|
Беседа
|
Гончигдорж өвгөн цааш ярьсан нь:
– Ум базар ваани хумПад гэдэг тарнийг уншиж явбал нохойд уруулахгүй. Энэ тарнийг уншвал нохой цааш явчихна. Чөтгөр толгой авахаар ирэхэд нь Ум базарваани хумПад гэвэл авч явж чадахгүй.
Бурхан багш ч эх хүнээс төрсөн. Эмэгтэй хүнийг дээдэлдэг. Ногоон дара эх, Цагаан дара эхийг шүтэж явах хэрэгтэй. Бүх л хүн эх хүнээс төрсөн. Эх хүн үрээ алтан хэвлийдээ арван сар тээсэн бурхан.
|
Старик Гончигдорж рассказывает дальше:
– Если читать тарни "Ум базар ваани хумпад", собаки никогда не порвут. После этих тарни собаки убегают. Когда чутгур приходит за твоей головой, если скажешь "Ум базар ваани хумпад", он не сможет ее забрать.
Будда родился у женщины. Женщины почитаемы. Нужно почитать Зеленую Дара-эхэ, Белую Дара-эхэ. Все люди родились у матери. Мать – это Будда, она десять месяцев носит семя в золотой утробе.
|
|
Гаваа
|
– Гончигдорж гуай, Та үлгэрчин Гаваа гуайг таних уу? Сайн мэдэх үү?
– Сайн мэднэ. Нутгийнхаа ард олонд Гаваа гуай үлгэрчин Бөөвөө гэж алдаршсан. Эмэгтэй хүн шүү дээ. Сургуульд сураагүй. Бурхнаас заяасан сайн үлгэрч эмэгтэй. Тэр ижил ханьгүй, ганц бие хүн байсан. Манай хүргэн Санги гэдэг хүний эгч нь байсан юм. Гаваа гуайгаар хүмүүс үлгэр их яриулдаг байсан. Бөөвөө үлгэр, намтар, түүх их мэддэг хүн байсан. "Хүн хүнээ л хайрлаж яв. Хүн хүндээ хайртай бай гэж Бөөвөө захидаг байсан.
|
– Гончигдорж-гуай, вы были знакомы со сказительницей Гаваа-гуай? Хорошо знали?
– Хорошо. Среди односельчан сказительница Гаваа-гуай известна под именем Буувуу. Это же женщина. В школе не училась. Хорошая сказительница, дар от бурхана. У нее мужа не было, она была одинока. Она – тетя нашего зятя Санги. Люди любили, когда Гаваа-гуай рассказывала сказки. Буувуу знала много сказок, жизнеописаний, историй. Буувуу говорила: "Человек должен жалеть человека. Человек должен любить человека".
|
|
Дружба с русскими
|
– Та ямар ажил хийж байсан бэ?
– Би малчин хүн. Харин 1948 онд цэрэгт явж, Орос, Монголын хил дээр цэрэг байсан. Манай улс руу ЯПон дайрахад Улаан орос, Жуков жанжны цэрэг аварсан. Би орос хүнийг их хайрладаг. Орос хүнд их хайртай. Би Улаан – Үд, Ар Хиагтад 1948-1951 он хүртэл 3 жил цэргийн алба хаасан даа. Орос хүнтэй уулзахаар уйлмаар л сайхан байдаг. Оросууд чинь сайхан нөхөд дөө.
|
– Кем вы работали?
– Я скотовод. В 1948 г. пошел в армию, служил на границе России и Монголии. Когда на нас напала Япония, нас спасли красные русские и маршал Жуков. Я очень люблю русских. Три года я служил в Улан-Удэ и Северной Кяхте в 1948–1951 гг. Когда встречаюсь с русскими, хочется плакать – так рад. Русские хорошие друзья.
|
|
Гаваа
Мангас
|
– Та үлгэрчин Бөөвөөгийн ярьдаг байсан үлгэрээс одоо санаж байна уу?
– Санахгүй байнаа.
– Гаваа гуай сүүлдээ Арвайхээрийн үлгэрчин бөөвөө гэж алдаршсан даа. Бөөвөө чөтгөр, шуламтай үлгэр ярьдаг байсан шүү.
– Бөөвөөгийн ярьдаг үлгэрт мангасыг :
Гарын хумс нь гадаа тийшээ
Ган махир дэгээ болсон
Хөлийн хумс нь хөдөө тийшээ
Ган махир дэгээ болсон
тийм амьтан байжээ гэж ярьдаг.
Мангас:
Ангайсан амандаа
Ачаатай тэмээ хүнийг сороод байжээ
гээд л ярьдаг байв.
Бөөвөө:
– Мангас гэдэг чинь хүний төрөлт амьтан. Шунал ихэдвэл мангас болдог гэдэг юм шүү. Мангас бүх юмыг л залгиад байПаг. Эд хөрөнгөд шунаж болохгүй. Байгаа юмаа аятай сайхан хэргэлээд сурах хэрэгтэй. Эд баялагт их шунавал "Шунаг ихэдвэл шулам болно гэдэг" шиг болно шүү гэж захидаг байсан. Ямар ч хүн, амьтан шунаад л байвал шуламс болно. Яваандаа мангасын аманд орно. Олсноо олон түмэнтэйгээ хамт хувааж хэрэглэж, олонд өглөг өгч, тарааж байвал хүн хүн ёсоор явна" гэх мэт Гаваа гуай сургаалын үг их хэлдэг байсан.
|
– Вы помните сказки, которая рассказывала Буувуу?
– Не помню.
– Гаваа-гуай потом прославилась как сказительница Буувуу в Арвайхээре. Буувуу любила рассказывать сказки с чутгурами, шулмасами.
– В сказках Буувуу мангас описывается так:
Когти на руках растут наружу,
Как кривые стальные крючки.
Когти на ногах растут внутрь,
Как кривые стальные крючки.
– такая тварь была, говорят.
Мангас
разинутым ртом
верблюда с поклажей и человека.
Глотал, говорят
Буувуу говорила так:
– Мангас это существо из рода людей. Если жадность большая, человек становится мангасом. Мангас глотает все вокруг. Нельзя быть жадным к вещам. Надо научиться аккуратно пользоваться тем, что есть. Если быть очень жадным к богатству, будет так, как говорят: "много алчности – станешь шуламом". Так она наказывала. Кто угодно из-за жадности может стать шулмасом. С течением времени попадешь в пасть к мангасу. То, что есть, надо делить вместе с людьми, давать людям, подавать, раздавать, тогда человек будет жить, как человек. Так она учила.
|
|
Мангас, шулмас
|
– Мангас, шуламс хоёр ижил үү? Өөр үү?
– Нэг л замын байх. Хөрөнгө хураагаад ганцаараа биш олондоо тараагаад байвал тэр буян. Өөрөө хэт шунаад л сэтгэл нь хэтэрхий хувиа бодоод л байвал шулмас болно. Өөрийн үр хүүхдээс гадна монгол орон даяартаа тус болох үйл хийгээд сайхан сэтгэл гаргаад байвал бурхан болно.
– Үлгэр домогт гардаг шулмас, мангас ямар дүртэй вэ? Ижил үү, ялгаатай юу?
– Шунаг, ховдог, муу сэтгэлтэй хүн дүрээ өөрчилвөл шулмас болж байна гэж би боддог. Шулмас шалдан нүцгэн юмуу муухай дүртэй явж хүний сэтгэлийг айлгадаг гэж би боддог.
|
– Мангас и шулмас одинаковые или разные?
– Из одной породы. Раздавать накопленное имущество – добродетель. Жадничать и думать только о себе – стать шуламом. Думать обо всех монголах, а не только о своих детях, о принесении им пользы – стать бурханом.
– А какой вид имеют мангасы и шуламы из сказок? Они одинаковые или разные?
– Жадный, алчный человек, если изменит свой вид, станет шулмасом. Шулмасы бывают голые и страшные, они пугают людей. Я так думаю.
|
|
Гаваа
Мангас
Алмас
Космогенез
|
– Үлгэрчин Бөөвөөгийн ярьдаг үлгэрт мангас, чөтгөр ямар дүртэй гардаг вэ?
– Мангасын
Хөлийн хумс нь
Хөдөө тийшээ
Ган махир дэгээ болсон
гэж ярьдаг байсан. Алмас гэж бас байсан гэсэн.
– Алмас ямар дүртэй амьтан бэ?
– Нэг хүн хонь хариулж яваад зун дэрсэн дотор алмас харсан гэсэн. Алмас бол хувцасгүй биендээ битүү их үстэй, мич шиг амьтан. Тэр хүн түүнийг хараад их айгаад хонио хаяад гэртээ давхиж ирсэн юм гэнэлээ.
– Бөөвөөгийн ярьдаг "Сайн санаат муу санаат" гэдэг үлгэрийг санаж байна уу?
– Өвгөн санахгүй байна гэхэд хажууд нь сууж байсан жаахан хүү:
– Өвөө, Та хангарьдийн гээд үлгэр ярьдаг шүү дээ" гэв. Тэгэхэд Гончигдорж өвгөн:
– Аа, тийм. Үлгэрчин Бөөвөө:
Хангарьдийг өндөг байхад
Аварга могойг зулзага байхад
Сүн далайг шалбааг байхад
Сүмбэр уулыг гүвээ байхад …
Зээ… гээд л аялгуулж хэлээд, үлгэрчин Бөөвөө үлгэр ярихдаа ингэж аялгуулж ярьдаг байсан гэв. "Эрт цагт хүн гаднаа үстэй, мах иддэгүй байжээ. Сүүлдээ үсгүй болсон. Галтай болоод мах иддэг болсон гээд Гаваа гуай ярьдаг байсан.
– Гурван марал одны тухай домог мэдэх үү? Бөөвөө ярьдаг байсан уу?
– Яриагүй. Ер нь байгаль муу зан гаргаад үүл гараад бороо ороод тэнгэр муухайрах нь Улаан нүдэн гариг, Мичид хоёр ойртохоор шуурга тавьдаг гэдэг.
|
– Какой вид имеют мангасы и чутгуры из сказок Буувуу.
– Она говорила: У мангасов
Когти на ногах растут внутрь,
Как стальные кривые крючки.
Еще были алмасы.
– А алмас как выглядит?
– Один человек пас овец и увидел в ковыле алмаса. Алмас без одежды, полностью заросший волосами, как обезьяна. Тот человек испугался, бросил овец и убежал домой.
– Вы помните сказку Буувуу "Добрый и злой"?
– Не помню.
Маленький мальчик, сидевший рядом:
– Дедушка, вы же рассказываете сказку о Хангарьди.
Гончигдорж:
– А, да. Сказительница Буувуу говорила:
Когда Хангарьди была яйцом,
Когда Аварга могой был детенышем,
Когда Молочное море было лужей,
Когда гора Сумбэр была бугорком…
Так сказительница Буувээ напевала и начинала сказку. "Зээ, давным-давно человек был обросший волосами, не ел мяса. Потом он волосы потерял. Обрел огонь и стал есть мясо". Так рассказывала Гаваа-гуай.
– А про звезды Гурван-марал знаете? Буувуу рассказывала?
– Не рассказывала. Вообще-то, говорят, что природа показывает плохой характер – идет дождь и становится пасмурно из-за того, что Марс и Плеяды сближаются.
|
|
Как появились горы
|
– Уул яаж үүссэн тухай домог мэдэхүү?
– Эрт цагт замбуулин шатаад байхгүй болсон гэнэ. Үлдсэн хог шорооноос нь дахин газар дэлхий үүссэн гэж Бөөвөө ярьж байсан. Бөмбөрцөг дэлхийг байгаль өөрөө бүтээсэн. Мэлхийн хүйсэн дээр ертөнцийг бүтээсэн. Могой шилгээвэл дэлхий хөдөлж, монгол орон ч байхгүй, дэлхий ч байхгүй үнсэн товорго болно гэж би боддог.
|
– Знаете легенду о том, как появились горы?
– Давным-давно Дзамбулин сгорел и исчез. Из оставшегося мусора вновь создалась земля. Так рассказывала Буувуу. Земной шар создала сама природа. Создала на пупке лягушки (черепахи?). Если змея встряхнется, не будет ни Монголии, ни земли, все превратится в развалины. Я так думаю.
|
22.08.2006
сомон Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака
Азжаргал, 25 лет
|
| Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян – Улаан сумын төвийн зүүн талд зусаж байгаа хэсэг айлд очив. Тэнд тус сумын иргэн, 25 настай Азжаргал болон тэр айлын авгай хүүхнүүдтэй Саша ярилцав.
|
Мы приехали в айл, расположенный к востоку от центра сомона Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака. Саша беседовала с жителем сомона 25-летним Азжаргалом и его домочадцами.
|
|
Харал
|
– Танай энд хараалч хүн байдаг уу?
– Дээр үед хараалч хүн байсан байх. Манай энд хараалч хүн байхгүй.
– Хараал хийлгэхээр ямар шинж мэдэгддэг вэ?
– Хараалч хүн тусгай хараалын ном уншдаг байх. Тийм ном уншаад ч юм уу хараал хийхээр цаад хараал хийлгэж байгаа хүний нь бие нь өвддөг. Тэр хараалын номуу уншихаа болихоор зүгээр болдог гэж хүмүүс ярьдаг. Малын хулгайчид хараал хийсэн бол тэр хулгайчийн гэдэс нь дүүрдэг. Тэгээд тэр хулгайч: -"Би малыг чинь хулгайлж авсан юм гэж өөрөө хэлээд ирдэг гэсэн. Монгол хүн хараал хэлэхийг цээрлэдэг. Хараал бол их муухай зүйл. Хараалыг ном уншуулж хариулж болно гэдэг. Дээр үед хараал хариулж чаддаг чадалтай мундаг лам улс зөндөө байсан гэсэн
-Хараалч хүнийг гаднаас нь хараад яаж таних вэ?
– Хараалч хүний царай үс энгийн хүнийхээс нэг л өөр. Хараалыг годуу шөнийн бүрийгээр хийдэг гэж дуулсан. Хар зүгийн ном гэж байдаг. Одоо зарим хүн догшин сахиусандаа ч юм уу сэржим өргүүлдэг. Тэгэхлээр хараал хариулна. Эсвэл хүнд муу зүйл хийдэг. Малд хараал хийхгүй. Харин хүнд, хулгай хийсэн хүнд бас өстэй хүндээ хараал хийлгэдэг.
– Хараал хийлгэхдээ тэр хүний эд зүйлийг нь аваачиж өгдөг үү?
– Зөвхөн нэрийг хэлээд л болдог гэсэн. Хараалыг мэдэгдэхгүй хийдэг гэсэн.
– Сайн хараал гэж бий юу?
– Байхгүй.
– Сайн лам байхгүй бол хараалыг яаж арилгах вэ?
– Тэгээд л өнгөрлөө гэсэн үг. Дийлэхгүй.
– Хараалч хүнд хараал хийлгээд барьц юу өгөх вэ?
– Мөнгө, мал зэргийг өгнө. Том барьц өгөх хэрэгтэй гэдэг. Бага юм өгвөл хараал хийж өгөхгүй.
– Хараалч яаж болдог вэ?
– Номыг нь үзэж байгаад л сурдаг байх аа.
– Бөө аав, ээжтэй хүн удам дамжин хараалч болох уу?
– Манай энэ нутгат бөө байдаггүй болохоор ёстой мэдэхгүй юм.
|
– У вас есть люди, говорящие проклятья?
– В прошлом, наверное, были. Сейчас у нас людей-харалчей нет.
– Какие признаки у такого харалча?
– Харалч, наверное, читает особые молитвы (ном) – проклятия. Когда такие проклятия прочитаны, или из-за произнесения проклятия, человек, которого проклинают, заболевает. А если такие проклятия насылать прекратить, он выздоравливает. Если на конокрада наслать проклятие, его живот начинает болеть и пучить. Тогда конокрад сам приходит и признается, мол, я украл ваш скот. Так говорят. Монголы боятся говорить проклятия. Проклятия – это плохое дело. Можно противостоять проклятию чтением молитв. В прошлом было много сильных лам, которые умели отвращать проклятия.
– Как можно узнать харалча?
– Харалч внешностью, волосами отличаются от других людей. Я слышал, что проклятья говорят в основном ночью. Их называют молитвами (хар зүгийн ном) темной стороны. Сейчас некоторые люди делают жертвоприношения сэрджим гневным гениям-хранителям. Этим отвращают проклятие. Или тому человеку делают плохо. На скот проклятия не насылают. А на человека – вора или такого, кому мстят, насылают.
– Когда проклинают, нужно давать харалчу какую-нибудь вещь того, кого проклинают?
– Говорят, нужно просто сказать имя. Проклинают незаметно.
– А бывает хорошее проклятье?
– Нет.
– А если нет хорошего ламы, как можно очистить проклятие?
– Никак. Значит, все.
– Что подносят харалчу за проклятие?
– Деньги, скот. Говорят, нужно сделать богатое подношение. Если дать мало, может и не проклясть.
– Как становятся харалчем?
– Наверное, изучают их книги и обучаются.
– Потомки шаманов могут стать харалчами?
– В наших местах шаманов нет, поэтому не знаю.
|
22.08.2006
сомон Дзунбаян-Улан Убурхайнгайского аймака
Гончигдорж беседует с сыном Тогтоххуу, 55 лет
Сказка "Хатан-Чингис"
|
(Г.Тогтоххүүгийн үлгэрчин Бөөвөөгөөс сурсан шидэт үлгэр)
Хатан Чингис гэж халхын сайхан хүүхэн байжээ. Түүний нөхөр нь Харгалдай мэргэн гэж сайхан хүү байжээ. Харгалдай мэргэн аян жин гээд хол явжээ. Тэр хооронд нь арван толгойтой атгаалжин хар мангас ирээд хатан Чингисийг нь булааж авах гэжээ. Хатан Чингисийн эх нь охиндоо хар морийг нь унуулаад билүү чулуу, сам, шүүр гурвыг өгөөд зугатаалгажээ. Эх нь:
– "За, Миний хүүхэн, Зугатааж явахдаа шүүрээ хаяаад харанхуй хар шугуй бол гээрэй" гэжээ. Мангас хурдан гэж жигтэйхэн юм гэнэ. Хариугүй гүйцээд ирэхийн даваан дээр нь шүүрээ хаячихжээ. Гэтэл шүүр нь харанхуй хар шивэр болчихож гэнэ. Тэгээд хар мориороо зугатаж явтал мангас нөгөө харанхуй шивэрийг чинь хадаж дуусаад хойноос хөөн гүйцэж ирж гэнэ. Тэгэхлээр нь билүү чулуугаа:
– "Хар хад болж, хар мангасыг хааш нь ч хөдөлгөхгүй болго" гээд хаячихжээ. Хар хад ч бий болж гэнэ. Харин хар мангас удалгүй нөгөө хар хадыг чинь сэтлээд гүйцэээд ирэхийн хэрд хар морь нь:
– "Хар морь минь чи, хар мангас хүрэхгүй ууланд тулсан уул бол гээрэй гэж хэлж байна гэнэ. Мангасыг гүйцээд ирэхээр нь хатан Чингис:
– "Хар морь минь, хар мангас хүрэхгүй хар уул бол" гэжээ. Ингээд хар уул ч бий болж хар мангас хатныг гүйцсэнгүй гэнэ. Хатны нөхөр Харгалдай мэргэн хатныхаа хойноос ирээд арван таван толгойтой атгаалжин хар мангасын толгойг тас чавчин алжээ. Тэгээд тэр хоёр сайхан хүү гараад амар сайхан жаргасан гэдэг.
|
(Г. Тогтоххуу слышал сказку от Буувуу)
Жила прекрасная халхаская девушка по имени Хатан-Чингис. Ее мужем был прекрасный молодец Харгалдай-мэргэн. Харгалдай-мэргэн ушел из дома с караваном. В это время явился Атгаалжин черный мангас с 10 головами, чтобы похитить Хатан-Чингис. Мать Хатан-Чингис дала дочери черного коня, точило, гребень, метлу и отправила.
Мать:
– Ну, доченька, когда будешь бежать, брось метлу и скажи: "Стань темной черной чащей!"
Мангас был очень быстрым. Уже чуть было не схватил, но она бросила метлу. Метла сразу превратилась в темную черную чащу.
Скачет она на черном коне, а мангас скосил всю эту темную чащу и нагоняет ее. Тогда она бросила точило и сказала: "Стань черной скалой! Не пускай никуда черного мангаса!" Тут черная скала и выросла.
Черный мангас скоро в черной скале пробил дыру и стал настигать ее.
Черный конь говорит:
– Скажи: "Черный конь мой, стань горой, на которую не сможет взобраться черный мангас!"
Когда мангас стал настигать, она сказала: "Черный конь мой, стань черной горой, на которую не сможет взобраться черный мангас!"
Черная скала и выросла. Так черный мангас не смог схватить ханшу. Муж ханши Харгалдай-мэргэн пошел следом за ханшей и срубил все головы у пятнадцатиголового черного плечистого мангаса. У них родился прекрасный сын, и они стали жить-поживать.
|
|
Гаваа
|
Г.Тогтоххүү: – Би тулгамдаад байна. Энэ үлгэрийг би Бөөвөөгөөс сурсан. Санаанд одоо энэ үлгэр л байна. Сайн бодоод байвал түүний хэлж байсан өөр үлгэрийг мэдэх учиртай гэв.
Бөөвөө нэг удаа ах дүү нар, бэр нартаа :
"Хар элэгт хүн цаагуураа
Хар аргалын гал доогуураа" гэж байдаг юм гээд сургаж хэлжээ. Гэтэл бэр нь:
– "Тэр хар элэгт хүн нь би л байхдаа" гэж гомдонгуй хэлжээ. Тэгээд Бөөвөө тэгж өөр дээрээ татаж, ойлгож болдоггүй юм шүү гэж ярьж байж билээ" гэж
Г.Тогтоххүү ярьж өгөв.
|
Г. Тогтоххуу:
Я плохо рассказываю. Я слышал эту сказку от Буувуу. В памяти только эта сказка и осталась. Если хорошо повспоминать, должен вспомнить и что-нибудь еще. Буувуу однажды сказала своим: "Человек с черной печенкой издалека, огонь черного аргала снизу". Тогда ее невестка сказала обиженно:
– Под человеком с черной печенкой вы, наверное, имеете в виду меня.
А Буувуу сказала:
– Нельзя все принимать на себя.
|
|
|
– Уул усны домог мэдэх үү?
– Санаанд орохгүй байна гэв. Тэгээд "Эрхий мэргэний домог" үлгэрийг Г.Тогтоххүү ярьж өгөв.
|
– Вы знаете какие-нибудь легенды о разных местностях?
– Не приходят в голову.
|
|
"Эрхий-мэргэн"
|
Манай замбуулин дээр долоон нар байсан гэнэ. Долоон нар гараад ус мөрөн, ургамал ногоо нь хатаад, долоон нар шараад болохгүй байсан гэнэ. – "За, Тэгээд одоо яахав гэж түмэн олноороо цуглаад хуралдаж шийджээ.
За, Ингээд Эрхий мэргэнийг урья. Эрхий мэргэн бол мэргэн харваач гэнэ. Долоон нарыг харвуулья" гэж шийджээ. Тэгээд Эрхий мэргэнд хэлтэл:
– "За яадаг юм билээ. Ган гачиг болоод байгаа юм бол харваж өгөхөөс биш дээ. Хэрвээ би харваж чадахгүй бол эр хүнээ байж, эрхий хуруугаа тасдаж, хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй, хар эрэг нүхлэхгүй, уулын орой дээр тош хад нүхэлж, ингэж амьдарна" гэсэн юм гэнэлээ.
Ингээд долоон нарыг нэг өдөр харвах болжээ. Түмэн олноороо цуглаад харж байтал Эрхий мэргэн нэг нар, хоёр нар, гурван нар гээд харваад зургаадах нарыг харваж унагаачхаад долоо дахь нарыг харвана гээд эрхий хуруугаа шившиж, харвахын толгой дээр хараацай өмнүүр нь нисжээ. Ингээд хараацайн сүүлийг сэт харважээ. Хараацай сэтэрхий сүүлтэй байдаг тийм учиртай гэнэлээ.
Тэгээд Эрхий мэргэн нарыг харваж чадсангүй. Нар жаргах дөхсөн байсан юм байлгүй уулын цаагуур орчихжээ. Ингээд манай дэлхийн ганц нар нь энэ гэнэ.
– "За, Би хэлсэн амандаа эзэн болж чадсангүй. Миний шаазгай алаг морь нарыг гүйцсэнгүй ээ" гээд мориныхоо урд хоёр хөлийг нь би огтолж хаялаа гээд Эрхий мэргэн өөрийнхөө хурууг бас огтолж хаяад, эрэг цоолдоггүй, хар ус уудаггүй, хагд өвс иддэггүй амьтан болоод уулын хярд хэвтчихдэг болжээ. Ингээд тарваганы урд хоёр хөл дөрвөн сарвуутай байдгийн үндэс энэ.
Шаазгай морь нь алагдаахай гэдэг урд хөл нь богинохон, хойд хөл дээрээ дэгддэг хонь үргээсэн амьтан болсон юм гэнэлээ.
|
На нашем Дзамбулине было 7 солнц. Вышли 7 солнц, все реки и все растения высохли, а солнца жарили сильно. Собрались люди и стали решать: "Что теперь делать?"
– Надо позвать Эрхий-мэргэна. Эрхий-мэргэн – меткий стрелок. Пусть он собьет 7 солнц.
Сказали они это Эрхий-мэргэну.
– Ну что ж, если у вас засуха, то я могу пострелять. Если же я не смогу сбить, то пусть я перестану быть мужчиной, пусть у меня оторвется большой палец, не буду пить прозрачную воду, не буду есть прошлогоднюю траву, не буду рыть норы в черном береге, а буду рыть норы в бугорках на вершине горы, так и буду жить.
Итак, настал день, когда он должен был стрелять в солнца. Собралось множество народу и стали смотреть. Эрхий-мэргэн стал стрелять: одно солнце, два солнца, три солнца, так он сбил 6 солнц. Только он собрался пустить стрелу в седьмое солнце и стал шептать у большого пальца заклинания, как пролетела перед ним ласточка. Он прострелил насквозь хвост ласточки. Поэтому хвост у ласточки раздвоенный.
Так Эрхий-мэргэн не смог прострелить солнце. Солнце уже клонилось к закату и закатилось за горы. Так на нашей земле осталось одно солнце.
– Ну что ж, я не смог быть хозятином сказанного. Мой пестрый, как сорока, конь не смог настигнуть солнце. За это я отрежу передние ноги своего коня!
Потом Эрхий-мэргэн отрезал себе большой палец, стал животным, которое не роет норы в береге, не пьет прозрачной воды, не ест прошлогодней травы, а лежит на гребне горы. Поэтому теперь у тарбагана передние лапки имеют по четыре коготка.
А его пестрый, как сорока, конь стал тушканчиком, передние ноги у него короткие и прыгает он на задних ногах, пугая овец.
|
|
Долон бурхан
|
– Та Долоон бурхан одны тухай домог мэдэх үү?
– Мэдэхгүй. Харин монгол хүн бүр Долоон бурхан одыг мундаг хүндэтгэдэг. Монгол хүн бүр Долоон бурхан одондоо залбирч, дээж өргөдөг. Домог бол мэдэхгүй. Худлаа ярьж болохгүй. За, Би одоо сумын төв орох гээд завгүй байна. Орой зав болвол очиж уулзья гэв
|
– Вы знаете легенду о Большой медведице? (Долоон бурхан)
– Не знаю. Но каждый монгол исключительно глубоко почитает звезды Большой медведицы. Монголы молятся Большой медведице, делают каждой звезде жертвоприношения. Легенд я не знаю. Говорить неправду нельзя. Ну, мне нужно спешить в сомонный центр, времени мало. Вечером, если буду свободен, встретимся.
|
23.08.2006
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Богд-Очир, предсказатель (үзмэрч)
Удзмэрч – реклама
|
С.Богд-очирын өөрийнхөө тухай бичиж, хэвлүүлсэн танилцуулганд:
Арвайхээрийн хүрээний үзмэрч, зурхайч, бариач. Тав дах үе дээрээ удам залган тодорч, олонд аларшсан мэргэч. Төөрөг, гарваль, тодорсон шижээрээ хувилгаан хүний олон чанарыг шингээж төрсөн. Био-энергитэй хүн болно.
1978 оноос өөрт удамшин заяагдсан мэргийн зөн совингоор үзэж, 9 зоосны мэргийн тайлал, мэргэлэх арга билигээрээ онцгойрон тодорч, Монгол мэргэлэхүйн ухаанд шинэчлэл хийсэн зөнч мэргэдийн нэг.
1991-2006 онд 1 сая 800 мянган хүний хувь тавилан зам мөрийг үзэж, малчдын алдагдсан 2 сая гаруй малын эрлийг тодорхойлсон.
Монголын Радиогийн "Баянмонгол" нэвтрүүлэгт олон удаа уригдан оролцож, малын эрлийг мэргэлсэн монголын анхны мэргэч юм.
Айл гэрийн амьдрал, ажил үйлс, ам бүлийн эрүүл мэнд, хулгай, алдагдсан малын эрэл, асуусан бүхнийг мэргэлэн хэлэх гайхагдсан эрдмээрээ тодорхойлж, зурхай, гарын зурлагаар тодруулан үзэж, заслыг аргалах увидасын чадал, био-энергийн үйлчлэл, бариа засал, нууц тарнийн шивлэгээр хийнэ.
Тариф:
Хувь хүний үзэлт, засал - 2000 төг
Ам бүлийн засал - 5000 төгрөг гэсэн байлаа.
|
В ознакомительном листке о себе С. Богд-Очир написал:
Предсказатель, астролог, костоправ из монастыря Арвай-Хэра. Прославленный предсказатель в пятом поколении. Имеет разные качества хубилгана. Обладает био-энергией.
В 1978 г., согласно своему предназначению, стал гадателем на 9 монетах, овладел непревзойденным умением предсказания, ввел новации в монгольское гадание.
В 1991–2006 гг. предсказал судьбу 1 млн. 800 тысяч человек, обнаружил потерянный скот в количестве 2 млн. голов.
Много раз участвовал в радиопередаче "Баян Монгол", стал первым гадателем, разыскивающим скот.
Предсказывает будущую семейную жизнь, работу, здоровье, обнаруживает покражи, находит потерянный скот, дает ответы на любые вопросы, гадает по астрологическим таблицам, по руке, обладает даром исправления дурного, имеет био-энергетическую силу, применяет мануальную терепию, использует заклинания тарни.
Тариф:
прием 1 человека 2000 туг.,
прием семьи 5000 туг.
|
|
Удзмэрч – гадание
|
- Үзмэрч гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ?
С.Богд-очир:
- Үзмэрч гэдэг хүний өвчин, зан чанар зэргийг урьдачлан хэлж чаддаг. Нэг ёсны хүн судлал. Үзмэрч хүнээс хувь хүн өөрийнхөө тухай асуухад нь бас хэлдэг. Би үзэж байж хэлдэг. Зоосоор мэргэлж, гарын алганы нь зурлагыг үзэж байж хэлдэг. Өөрөө үзүүлэх үү? гээд Саша АрхиПовнагийн алганы зураасыг шинжээд ингэж хэлэв.
- Цусны өөрчлөлтэй хүн байна. Аавынх нь ходоод өвдөг байжээ. Шийд муутай, дотроо их боддог, шаналдаг хүн байна. Ирээдүйд 3 хүүхэдтэй болох талтай. Зөөлөн сэтгэлтэй хүн байна. Аавын тал нь их мэдрэмжтэй юм байна. Аавын талын удам нь нас богинотой юм. Эхийн талын удам нь урт настай юм байна.
Нуруу нь жаахан чилдэг юм байна. Хөдөлгөөн чухал. Яваандаа даралттай болж магадгүй. Одоо толгой нь хөдөлсөн байна. Ирээдүй нь дажгүй сайн юм байна.
29 настай. 1976 онд төрсөн луу жилтэй гэл үү. 4 жилийн дараа анхаар жаахан барцадтай. Тэр үед ажил үйлс чинь жаахан тааруу байж магадгүй. Бөөр жаахан өвдөх хүн байна.
Бусдаас авсан хувцас хунар, ээмэг, малгайнаас бузартаж магадгүй. Ээмэг, малгай зэрэг хүнээс юмаа галаар, чүдэнз асаагаад ариулж өмсвөл зүгээр. Урт наслах юм байна. Нүүрний буянтай. Бодол зөвтэй. Өөрийнхөөрөө зүтгэдэг хүн байна. Амьдрал чинь гурван жилийн дараагаас бүр илүү сайн болно. Эрдмийн юмуу чухал бүтээх ажилд чинь шар царайтай, намхандуу нуруутай, эмэгтэй хүн их тус болох юм байна. Чи өөрийнхөө тархийг хөдөлснийг мэдэхгүй байна. Толгой хөдөлснийг өөрөө мэдэхгүй. Эммнэлэг мэддэггүй. Толгой хөдөлснийг ардын эмнэлэг, бариач л мэддэг юм. Толгой доргиж хөдөлсөн бол хоол, нойронд муу болдог. Жирэмсэний хордлого авсан хүн шиг байгаа биз дээ. Толгой хөдлөхөөр тэгдэг юм.
|
– Кого называют предсказателем?
С. Богд-Очир:
– Предсказатель может рассказать о будущих болезнях человека, о его характере. Одна из сторон изучения человека. Предсказатель также отвечает на вопросы человека о себе. Я говорю, посмотрев. На монетах, по руке посмотрю и говорю. Хотите показать?
Посмотрел линии на ладони Саши Архиповой.
– Есть изменения в крови. Желудок отца болел. Нерешительна, много раздумывает, страдает. В будущем будет 3 детей. Мягкосердечна. Со строны отца передалась чувствительность. Со стороны матери – долгожители.
Спина иногда болит. Нужно двигаться. В будущем может повыситься давление. Сейчас небольшое сотрясение есть. Будущее неплохое.
29 лет? Родилась в 1976 году дракона? Через 4 года надо быть осторожней, может быть что-то дурное. Будут нелады в работе. В будущем будут проблемы с почками. Может произойти "загрязнение" от чужой одежды, чужих серег, шапки. Чужие вещи обязательно надо очистить на огне или на пламени от спичек. Жить будет долго. Лицо хорошее. Мысли правильные. Всегда действует по-своему. Через три года жизнь еще улучшится. В делах окажет помощь какая-то женщина с желтоватым лицом небольшого роста. Ты не знаешь, что у тебя сотрясение мозга? Люди сами об этом часто не знают. Не знают, как лечить. Знают способ лечения только народная медицина, мануальные лекари. Сотрясение головы приводит к болям, плохому аппетиту. Чувствуют себя люди, как беременные.
|
|
Харалч и узмэрч
|
- Хараалч гэж ямар хүнийг хэлдэг вэ? Ямар шинж байдаг юм бэ?
- Хараалч гэдэг тусгай эрчимтэй энергитэй хүнийг хэлж байгааюм. Нүдэнд хүйтэн муу царайтай хүн бол муу хар энергитэй байгаа юм. Тийм хүн хүнийг муугаар бодож, бодлоо төвлөрүүлж, муу юм шингээсэн юм өргөхөөр хараал болж байгаа юм. Тэр нь хүнд муугаар үйлчилнэ. Муугаар нөлөөлнө.
Жишээ нь усанд муу юм хөө ч юм уу хар өнгийн юм хийгээд бодлоо төвлөрүүлээд өргөхөөр тэр хүнд муугаар нөлөөлдөг байхгүй юу.
- Хараалч гэж ямаршуухан хүн байдаг вэ?
- Ямар ч хүн байж болно. Монголчуу цагаан юмыг бэлгэддэг. Хар юмыг ариусгана гэж бэлгэддэг. Дайн тулааны хар сүлд, энх цагийн цагаан сүлд гээд өнгөөр монголчууд бэлгэддэг.
- Үзмэр ч яаж болох вэ?
- Үзмэрч хүн хоёр янз. Харааны мэддрэмжээр болсон үйл явдлыг мэддэг. Сэтгэхүйд буудаг. Гарын мэдрэмжээр тэр хүнээс асуугаад өөрийн бодлоо тайлбарлан тайлж хэлдэг. Сонсголоор мэдэрдэг нэг зурхайч хүн Улаанбаатар хотын Гандан хийдэд байгаад нас барсан. Тэр хүн сонсголоороо юмыг мэддэг байсан. Тийм авьяас удамшихгүй байх. Бөө хүн бол онгод нь орж ирэхээр онгодынхоо хүчээр мэддэг.
- Үзмэрчийн удам бий юу? Үзмэрч болья гэвэл яаж сурах вэ?
- Бөхийг хөгжүүлбэл бөх болдог. Хөгжмийн зохиолчдын хүүхэд цөм хөгжимчин болж удамшдаг. Удамшлын ген байдаг. Үзэмчинд ч бас тийм тал бий.
- Цагаан хараалч гэж байдаг уу?
- Хараалыг хариулсан, засаж чадсан хүнийг л би цагаан хараалч гэж ойлгодог. Түүнээс биш үнэндээ цагаан хараалч гэдэг хүн тусдаа байхгүй. Хүнийг хорлож байгаа хараалчийг хар хараалч гэдэг. Хүнийг харлуулж нөлөөлж байгааг хараалч гэдэг. Над дээр хүн ирэхээр би юм швшээд өгдөг. Муу юмыг нь болон хараалыг зайлуулж өгдөг. Тийм болохоор би цагаан хараалч хүн юм байна л даа.
- Яах гэж хараал хийдэг вэ?
- Хүнд атаархахаар тэр хүний үйлсийг нь муутгах гэж цухалддаг. Тэгээд тэр хүнийхээ сайн ажил үйлсийг нь дараад өг гэж ирдэг.
- Яаж хараал хийдэг вэ?
- Бодлоо сайн шингээж тарниддаг. Хүн бүр өөрийн аргатай. Заслын нэг арга. Хүнийг муу муухай болгох гэсэн бөөгийн аргатай төстэй арга байх.
- Жишээ нь? Яаж?
- Өөрийн аргыг яриад яахав.
|
– Кто такой харалч? Какие у него приметы?
– Это особые люди, с сильной энергией. Человек с холодным взором с недовольным лицом обладает дурной энергией. Такой человек думает о другом плохо, концентрирует дурные мысли, подает [ему] вещь, в которую поместил свои дурные мысли, тогда осуществляется проклятие. Оно плохо влияет на человека. Приносит плохое. Например, если в воду бросить что-то черное, сажу или что-то другое, сосредоточить на этом дурные мысли и подать [кому-то] эту воду, тогда тому человеку будет плохо.
– Какой из себя харалч?
– Какой угодно. Монголы белый цвет считают хорошим знаком. Очищает черное. Сулд (знамя) войны – черное, сулд мира – белое, различают по цветам.
– Как становятся предсказателем?
– Предсказатели бывают двух родов. Те, кто узнают о случившимся, увидев [кого-то, что-то]. Им в мысли это знание приходит. Бывают, которые с помощью чувствительности руки узнают. Расспросят человека и рассказывают ему то, что поняли. В Улан-Баторе, в Гандане был астролог (зурхайч), узнававший с помощью слуха, он умер. Он мог узнавать по слуху. Такой дар не передается. А шаман может предсказывать с помощью духа, который в него вселяется.
– Предсказатель передает свое умение детям? Как можно стать предсказателем?
– У борца родится борец. У композиторов дети тоже музыканты бывают. Есть наследственный ген. Предсказатели так же.
– Бывает белый харалч?
– Белый харалч – это человек, который смог отвратить, очистить проклятие. Я так понимаю. А вообще-то отдельно белых харалчей не бывает. Человек, который приносит вред человеку проклятием – это черный харалч. Кто наносит черный вред. Я людям шепчу заклинания. Отвращаю проклятия. Значит, я – белый харалч.
– Зачем делают проклтья?
– Если человек кому-то завидует, то старается испортить ему его дела. И просит навердить тому человеку в его делах.
– Как насылают проклятья?
– Хорошенько концентрируют мысль и читают тарни. У каждого есть свои способы. Есть способ исправить. Наверное, схожи со способами шаманов, насылающих дурное.
– Например?
– Зачем говорить о своих способах.
|
|
Лусы и савдаки
|
Бөө бол онгод, тэнгэртэй шууд харьцаад байгаа юм. Лустай харьцана гэвэл амьд байгальтай, устай, савдагтай харьцдаг. Савдагийг харж болно. Өндөрлөг уулын орой дээр хөх дөл улалзаж, туяа татсан байдаг. Тэр бол савдаг байна гэсэн үг. Хэн ч харж болно.
- Лус гэж юу гэсэн үг вэ?
- Усны эзэн гэсэн үг. Лусын хаан гэж ярьдаг. Уул газрын эзэн бол савдаг юм
Бүх л уул шүтлэгтэй. Уул бүр өөрийн сан уншлагатай. Тэр сан уншлага бол савдагт зориулж зохиосон байдаг. "Ээж хад" гээд Төв аймагт байдаг. Тэр хадыг бодоод шүтэхээр хүний бодолд нөлөөлөөл байгаа хэрэг..
- Савдаг гэж юу вэ?
- Үлгэрийн нэг дүр болгон дүрсэлдэг. Савдаг бол уул, газрын эзэн. Лус бол нуур, усны эзэн.
|
Шаман сносится напрямую с онгонами и тэнгри. Сноситься с лусами, значит сноситься с живой природой, водами, савдагами. Савдагов можно увидеть. Если на высокой горе, виднеется синее пламя и тянется зарево, то это значит, там савдаг. Каждый может увидеть.
– Что такое лус?
– Хозяин вод. Бывает хан лусов. Хозяин гор – савдаг. Каждая гора почитаема. Каждой горе устраивают воскурение с молением. Эти молитвы сочинены и направлены савдагам. В Центральном аймаке есть Матушка-скала (Ээж хад). Если поклоняться ей, то это влияет на мысли человека.
– Что такое савдаг?
– Он часто бывает в сказках. Савдаг – хозяин гор и местностей, лус – хозяин рек и озер.
|
|
Шаманы
|
- Бөө өвчтэй хүнд л нөлөөлөх үү?
- Бөө бүх хүнд нөлөөлнө. Бөө нар голдуу өндөр уултай газар байдаг. Өндөр уул, өндөрлөг газар ууланд савдаг байдаг. Тийм газар олон бөө төрдөг.
- Бөө голдуу хаана байна вэ?
- Хөвсгөл, Хэнтий зэрэг өндөр уултай, хөвч хангай, уулархаг газар бөө их байна. Дорнодод их байна. Тал нутагт бөө бага.
- Бөө хотод их байна уу? Хөдөө их байна уу?
- Бөө уул устай харилцах болохоор голдуу хөдөө байна. Хөвсгөлийн Цагаан үүр, Улаан уул, дархадын нутагт цаатан бөө байдаг. Бөө нар цөөн, настай бөө голдуу байдаг.
|
– Шаман влияет только на больных людей?
– Шаман влияет на всех людей. Шаманы бывают, в основном, в местах гористых, с высокими вершинами. В таких местах есть савдаги. Там много шаманов.
– Где больше всего шаманов?
– В Хубсугуле, Хэнтэе, в гористых, таежных местах. В Восточном аймаке есть. В степи их мало.
– А шаманов больше в городах или в худоне?
– Так как шаманы общаются с водами и горами, их больше в худоне. В Хубсугульском аймаке в Цаган-ур, Улан-ул в дархатской земле есть цатанские шаманы. Шаманов мало, в основном старые.
|
|
Монгольская поэзия и шаманские призывания
|
| Д.Нацагдоржийн "Миний нутаг" шүлэг бол бөөгийн дуудлагын бүтэцтэй. Д.Нацагдорж бөөгийн дуудлага харж байгаад зохиосон юм шиг. Бөөгийн дуудлага яг л ийм байдаг.
|
Стихи Д. Нацагдоржа "Моя родина" имеют структуру шаманского призывания. Как будто он смотрел на шаманские призывания и сочинял. Шаманские призывания точно такие.
|
|
Силы шаманов
|
- Бөөгийн хийсэн хараал энгийн хүний хэлсэн хараалаас илүү хүчтэй юу?
- Бөө нарын оюун ухаан нь их төвлөрөөд ирэхээр онгод нь ороод ирдэг. Ухаан нь төвлөрч, хүнд хүчтэй нөлөөлж байгаа юм. Өөртөө хүлээж аваад орон зайнд үйлчилдэг.
|
– Проклятье, насланное шаманом, сильнее проклятья, насланного простым человеком?
– Когда сознание шаманов сосредоточивается, в него входит дух. Его мысли концентрируются и сильно влияют на человека. Вмещает в себя, а потом испускает.
|
|
Монгольская поэзия и шаманские призывания
|
- Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн архиваас үзэхэд бөөгийн дуудлага, хараал зэрэг цөөн байна. Яг л шүлэг шиг.
- Бөөгийн дуудлага, хараал зэрэг бол шүлэг мөн. Энэ талыг сонирхвол С.Дулам, О.Пүрэв нарын номыг унш. Бөөгийн дуудлага шүлгийн хэлбэртэй, дэлгэрэнгүй болон хураангуй байдаг. Түүхч О.Пүрэвийн "Монгол бөөгийн шашин" гэсэн ном, "Бөө мөргөлийн толь бичиг", С.Дуламын "Бэлгэдэл зүй" номыг үзвэл тэнд монгол бөөгийн тухай их тодорхой зүйл тэнд байгаа. Бүгд тэнд бий. Тамлага зэрэг тэнд тодорхой бий.
|
– В архиве Интститута языка и литературы мало шаманских призываний, проклятий. Они похожи на стихи.
– Шаманские призывы и проклятья – это и есть стихи. Почитайте книги С. Дулама, О. Пурэва. Они имеют структуру стихов, имеют развернутую или краткую форму. Про монгольких шаманов подробно написано в книгах О. Пурэва "Монгольский шаманизм", "Словарь шаманизма", С.Дулама "Символика". Там есть все.
|
|
Удзмэрч – наследственность
|
- Та сая эцэг нь сайн мужаан бол хүү нь мужаан болж удамшдаг гэж ярьсан. Таны удамд үзмэрчийн удам бий юу?
- Миний ээжийн ээжийн буюу эмээгийн ах нар үзмэрч хүн байсан.
- Тэр хүмүүс таны багш байсан уу?
- Үгүй. Зөвхөн тэдний ген надад удамшсан. Би өөрөө бие дааж үзмэрч болсон.
Удам дагаж байна. Зохиолчийн хүүхэд сайн нь зохиолч муу нь сэтгүүлч бож байна. Миний эмээгийн ах нар энэ Хүрээний гол үзмэрч, маарамба хүн байсан. Эхийн талын ийм ген надад удамшиж байна.
Тэр: хас тэмдгэн дээр зөн совин гээд тайлбарлав. үзмэрчийнх нэг судаснаас тав салаалсан байх ёстой гээд мөн удамшил мэнгэ дээр илэрдэг гэв. Цусанд гээд гараа үрэв. Тэгээд халуун мэдэгдэж байна уу. Халахаараа минийх 43 градуст тулдаг. Энэ халуунгүй бол би мэдрэхгүй. Энэ бол энерги гэв. Хятад талд духны заадалтай хүнийг гэгээлэг гэдэг. Би тав дах үеийн үзмэрч. Миний мэдэж байгаагаар гэв. Удамшил эцгийн талд шууд эхийн талд дамжиж удамшдаг.
Эрэгтэй хүн голдуу үзмэрч байдаг байж магадгүй. Миний удмынхан дандаа эрэгтэй нь үзмэрч байсан. Эмэгтэй үзмэрч эмэгтэй талдаа удамшдаг байх.
- Үзмэрч байхын тулд гэрэл цацарч маналзуулж төрдөг. Энэ бол энерги нь Одоо бол гартаа халуун энерги нь байдаг.
- Би бол тав дах үеэ мэднэ. Овог тасарсан шиг бид үзмэрчийн удмаа мэдэхээ байсан. Би уртын дуу судалж, уралдаан тэмцээн 5 удаа зохион байгуулсан. Манай ээжийн аав хөгжимчин дуучин хүн байсан.
- Одоо уртын дуу их дуулж байна уу?
- Харьцангуй бага дуулж байна. Залуучууд бага мэддэг болж байна.
- Ямар үед уртын дуу дуулдаг юм бэ?
- Гол нь найр хуримын үед л уртын дуугаа хүндэтгэлтэй дуулдаг юм. Уртын дууг дуртай үедээ ч дуулж болдог. Уртын дууг ганцаар болон олуул дуулж болно.
- Социализмын үед үзмэрч байсан уу?
- Байсан.
- Лам, үзмэрч хоёрын ялгаа юу вэ?
- Лам гэдэг үзмэрч биш. Дээр үед бол мэдрэмжтэй хүн л үзмэрч болж байжээ. Эм барьдаг ламыг маарамба. Сайхан дуу хоолойтой ламыг уншлагатай лам гэдэг. Гарын дүйтэй хүнийг бурхан зурж бүтээдэг бурханч лам болгон болгодог байжээ. Одоо бол удамшилтай хүн л үзмэрч болно.
- Таны зоосны зургийг авч болох уу?
- Болно. Болно. Зоосонд ялгаа байхгүй. Юугаар ч мэргэлж болно.
|
– Вы сейчас сказали, что если отец плотник, то и сын будет хорошим плотником. У вас в роду были предсказатели?
– Старшие братья матери моей матери, то есть бабушки, были предсказателями.
– Они вас учили?
– Нет. Их гены мне передались. Я сам самостоятельно стал предсказателем. По наследству. Хороший сын писателя станет писателем, а плохой – журналистом. Братья моей бабки были лучшими предсказателями и марамбами в нашем хурэ. Ген по материнской линии передался мне.
На свастике есть знаки. Объяснил. У предсказателя от одной вены должно отходить 5 ответвлений. Проявляется также на наследственных родинках. На крови. Потер руки. Чувствуется температура? Когда поднимается, у меня достигает 43 градусов. Без этой температуры я не "вижу". Это энергия. В Китае человека с черепными швами на лбу называют светлым. Я предсказатель в пятом поколении. Это то, что я знаю. Наследстченность передается по отцовской линии прямо, по материнской – через поколение. Кажется, предсказателями бывают в основном мужчины. У меня в роду все предсказатели были мужчины. Женщины, навреное, передают женщинам этот дар.
– Когда рождается предсказатель, разливается свет. Это энергия. А сейчас горячая энергия в руках.
Я знаю 5 поколений. Мы забыли поколения предсказателей, как будто род прервался. Я изучал протяжные песни, 5 раз устраивал конкурс. Отец моей матери был музыкантом и певцом.
– Сейчас часто поют протяжные песни?
– Сравнительно редко. Молодежь мало знает.
– Протяжные песни когда поют?
– В основном на праздниках, во время застолья, в торжестенный момент. Можно петь протяжные песни и когда хочется. Можно петь соло, можно вместе с другими.
– Во время социализма были предсказатели?
– Были.
– В чем разница между ламами и предсказателями?
– Лама это не предсказатель. В прошлом только человек с умением "видеть" становился предсказателем. Лекаря-ламу называют марамба. Ламу с хорошим голосом называют ламой-чтецом. Если лама имел дар в руках, он становился рисовальщиком или мастером бурханов. А предсказателем становится по наследству.
– Можно сфотографировать ваши монеты?
– Можно. В монетах ничгео особенного нет. Можно гадать на чем угодно.
|
23.08.2006
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак, юрта Дуламноргим гуай
Д. Батболд, студент 3 курса Гос. ун-та, 20 лет
Беседа
Гаваа
Эрхий-мэргэн
|
Эртээ урьд цагт 7 нар гараад ургамал ногоо шарлаад усгүй болж гэнэ. Нарыг яаж зайлуулах вэ гэж хүмүүс ярилцжээ. Зартай мэргэн харваач дээр очоод нарыг харваад өгөөч гэж хэлж гэнэ. Харваач нь ам гарч байна гэнэ. Хэрвээ би харваж чадахгүй бол:
- "Эр хүнээ байгаад, эрхий хуруугаа тастаад хагд өвс идэхгүй, хар ус уухгүй амьтан болно" гэжээ. Тэгээд өрнөөс нь дорно зүг рүү 6 сумаар нарыг унагаад долоо дах сумаа харвах гэж байтал өмнүүр нь хараацай шувуу ороод сүүлийг нь тас харваад сум нь хүрсэнгүй гэнэ. Тэгээд нар уулын цаагуур орчихжээ. Харваач эр хүнээ болиод эрхий хүруугаа тастаад тарвага болжээ. Одоо тарваганд хүн мах гэж байдаг. Түүнээс хойш хараацай шувууны сүүл сэтэрхий болж, өдөр шөнө солигддог болсон гэнэ.
|
Давным-давно взошло 7 солнц. Трава и растения высохли, воды не стало. Стали люди думать, как убрать солнца. Пошли к Известному стрелку и попросили выстрелить в солнца. Стрелок обещал: "Если я не смогу попасть в солнца, пусть я перестану быть мужчиной (человеком), оторву большой палец, не буду есть прошлогоднюю траву, не буду пит воду!" С востока на запад он стал пускать стрелы, 6 солнц свалил, только собрался выпустить седьмую стрелу, как перед ним пролетела ласточка, стрела попала в хвост, а до солнца не долетела. Солнце зашло за гору. Стрелок перестал быть человеком, оторвал себе большой палец и стал тарбаганом. У тарбагана есть так называемое человеческое мясо. С тех пор у ласточки хвост раздвоенный, а день сменяется ночью.
|
|
Беседа
Гаваа
|
- Батболд оо, Чи Үлгэрэн Бөөвөөгөө байхад хэдэн настай байсан бэ?
- 4-5 настай байсан. Бөөвөөгийн тухай хөгтэй хууч яриа ах дүү нарын нь дунд их байдаг юм. Оюутан Д.Батболд болон Дуламноргил гуай нар ах дүүгээсээ сонссон Бөөвөөгийн тухай доорх хууч яриаг бидэнд ярьж өгөв.
Бөөвөө зул өргөсөн нь
Нэг удаа Бөөвөө бурхандаа зул өргөх гээд зулаа асаагаад умаа хум гээд л тавьтал нь Пад гээд уначихсан гэдэг. Тэгсэн нь зулаа бурхнаасаа арай наана нь хий тавьчихсан байжээ.
Бөөвөө ойчсон нь
Бөөвөө айл их хэсдэг хүн байжээ. Айлуудаар ороод л үлгэр домог ярьж өгөөд л. Цагаан сарын хамаг хэвийн боовыг нь манай буурай аав хийж өгдөг байжээ. Тэгээд Бөөвөөг ирж өгөхгүй оройтохоор нь гэрийнх нь яг босгоны өмнө том түмпэнд боовыг нь хийгээд тавьчихжээ. Шөнө орой ирсэн Бөөвөө харанхуйд хаалгаа ойнголгох гэж тэмтчиж байгаад түмпэнтэй боовоо тэврээд ойчсон гэдэг. Тэгээд:
- "Санги минь, Даан ч яав даа. Хүний мөр дээр тавиад" гэж байсан гэдэг. Санги гэдэг нь миний буурай аав. Үлгэрэн Бөөвөөгийн төрсөн дүү нь л дээ.
Бөөвөө Дара эх бурханы бүрэлваа
Бөөвөө айлд их орно. Орой л гэртээ ирдэг байжээ. Тэгээд:
- Тэднийх намайг сайхан дайллаа. Тэднийх манцуйтай хүүхдээ надад өгөөд. Би өлгий дээр нь үнсээд өглөө" гэх мэт ярьна.
Манай аав бидэнд:
- Манай Гаваа эгч - Үлгэрэн Бөөвөөг номтой сүрхий лам нар: - "Гаваа гуай чинь Дара эх бурханы бүрэлваа хүн дээ. Насны эцэст - "Хэн шээс асгаад өгөх бол гэж санаа зовохгүй өнгөрөх хүн шүү" гэж хэлдэг байсан. Үнэхээр л хүнд тээр болохгүй, хүнийг ч зовоохгүй, өөрөө ч зовохгүй таалал болсон. Их буянтай хүн байсан даа. Хүүхдүүдэд л үлгэр их ярьдаг байсан хүн" гэж ярьдаг байв.
|
– Батболд, сколько тебе было лет, когда была жива Улгэрэн Боовоо?
– 4–5 лет. Среди родственников много разных баек про Боовоо.
Студент Д.Батболд и Дуламнорuил гуай рассказали байки про Боовоо.
Боовоо зажгла лампаду
Однажды Боовоо решила перед бурханом зажечь лампаду. Она зажгла лампаду и поставила со словами "ума хум!" Лампада со звуком "пад!" упала. Это она поставила лампаду впереди бурхана в пустоту.
Боовоо упала
Боовоо любила ходить в гости. Ходила по юртам рассказывала сказки. Все цагансарские пряники делал наш дедушка. Боовоо все не приходила. Ее домашние прямо на пороге поставили большой котел с пряниками. Поздно ночью Боовоо в темноте стала открывать дверь и упала в обнимку с котлом.
– Ой мой Санги! Что это он поставил котел прямо на пути.
Санги – это мой дедушка. Младший брат Боовоо.
Боовоо – перерждение Дара-эхэ
Боовоо ходила в гости часто. Возвращалась поздно вечером. Рассказывала:
– Эти меня принимали хорошо. Те дали мне новорожденного. Я его поцеловала в люльке.
Наш папа нам говорил:
– Про нашу Гаваа эгч Улгэрэн Боовоо ученые ламы говорят: Гаваа гуай – настоящее перерождение Дара-эхэ. В конце жизни она не будет думать, кто выльет ее горшок, уйдет без страданий. Действительно, она умерла, никому не принеся мучений, и сама не страдала. Была очень добродетельной. Много рассказывала сказок детям.
|
23.08.2006 (вечер)
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Дуламноргим
Беседа
Гаваа
|
Дуламноргил гуай:
- Аав маань 1943 онд Халх голын дайнд яваад 3 жил болоод ирсэн.
- Гаваа гуай ямар үлгэр ярьдаг байсан бэ?. Хэнд, хэзээ, яаж үлгэр ярьдаг байсан бэ?
- Янз бүрийн л үлгэр ярьдаг хүн байсан. Хүүхдүүд тойруулаад л гадаа, голын эрэг дээр ч үлгэр ярьж өгнө. Гэртээ ч хүүхдүүд оруулж ирээд л үлгэр ярьдаг байсан. Гоё үлгэр ярьж өглөө, баярлалаа гээд хүүхдүүд өөрсдөө хүртэл Гаваа гуайд чихэр өгдөг байсан. Хаа ч байсан хэзээ ч хамаагүй л үлгэр ярьдаг байсан. Хүүхдүүд хүсвэл л үлгэр ярьж өгдөг хүн байсан. Айхгүй биз гээд аймшгийн үлгэр ярьдаг байсан. Гаваа эгч манай хаяанд айл байсан юм. Би түүнийг сайн мэднэ.
Гаваа гуай "Живэр хааны Живэр Мижид хүү" гэдэг үлгэр ярьдаг байсан.
- "Сайн муу санаатан" гэдэг үлгэр ярьдаг байсан уу?
- Тийм тийм ярьдаг байсан.
|
Дуламноргим гуай:
– Мой отец в 1943 г. ушел на войну на Халхингол и вернулся через 3 года.
– Какие сказки рассказывала Гаваа гуай? Кому, когда, как она рассказывала сказки?
– Она рассказывала разные сказки. Окружит себя детьми и рассказывает, на улице, на берегу реки тоже рассказывала. Домой приводила детей и рассказывала им сказки. Дети сами даже благодарили ее, давали ей конфеты: "Спасибо, интересную сказку рассказали". Где бы ни была, когда угодно могла рассказывать. Если дети попросят, рассказывала. "Не боитесь?" – спрашивала и рассказывала страшные сказки. Гаваа эгч была нашей соседкой. Я ее хорошо знала. Гаваа гуай рассказывала сказку "Живэр Мижид, сын Живэр хана".
– Рассказывала сказку "О добром и злом"?
– Да, рассказывала.
|
|
С. Дуламноргим
"О добром и злом"
|
Нэг хоёр хүү байжээ. Нэг нь сайхан санаатай нөгөө нь муухай санаатай гэнэ. Хоёулаа гэр орон ч байхгүй, ядуу гэнэ. Тэгээд яаж амьдрах вэ гээд нэг сайхан уулын араар нэг нь өврөөр нэг нь явсан гэнэ. Хэн баяжсантайгаа цуг амьдарья гэж ярилцжээ.
Сайхан санаат уулын араар явж байтал 7 хүүхэд нэг туламтай юмыг:
- Миний юм, чиний юм гээд булаалдаж байна гэнэ. Сайхан санаат хүү юун хүүхдүүд ингэж тулам булаалдаж байдаг юм бол гэж бодоод хадны ард орж нуугдаад харж гэнэ. Тэгтэл тэд булаалдаж байсан мөртлөө нөгөө туламаа орхиод яваад өгч гэнэ. Тэгэхлээр юу байдаг юм бол гээд очоод үзтэл цул алт байна гэнэ. Ингээд сайхан санаат алттай болоод алтаа борлуулаад гэр оронтой болжээ. Нөгөө найзыгаа яаж яваа бол гэж боджээ. Гэтэл нөгөөдөх нь ядарч туйлдсан амьтан ирж гэнэ. Тэгээд:
- Би ийм их алт олсон юм чинь чи ч гэсэн баяжсантай адил. Хоёулаа нэг гэртээ сайхан амьдарья гэжээ. Муухай санаат: - Энэ муу яагаад ингэж баяжив. Би гэсэн баяжия гэж бодон атаархаж:
- Алт яаж олов? гэж эд асуухлаар нь сайхан санаат бүгдийг хэлжээ.
Тэгээд нэг өдөр муухай санаат хүү, сайн санаат хүүгээр зам заалгаж, нөгөө газар очихоор явжээ. Тэгсэн чинь нөгөө 7 хүүхэд туламтай юмаа эрээд,
- Миний юм хаачив гээд байж байна гэнэ. Муухай санаат хүү тэдний ард нуугдаад харж байтал нөгөө 7 хүү чинь харчихаж гэнэ. Тэгээд бидний туламтай юмыг энэ авсан байх гээд долоон талаас нь хамрыг нь долоон тийш нь сунгаад зад зангидчихаж гэнэ. Тэгээд муу санаат үхчихэж гэнэ. Муухай санааны үр ийм гээд Гаваа гуай ярьдаг байсан.
|
Жили два юноши. Один добрый, другой злой. Оба были бедными, даже не было у них жилья. "Как же мы будем жить?" – стали они думать. Один пошел по северному склону одной прекрасной горы, другой – по южному. "Кто разбогатеет, у того и будем жить". Так договорились.
Добрый пошел по северному склону и встретил 7 детей, которые вырывали друг у друга мешок:
– Это мое, это твое!
Добрый подумал: "Что это за дети, которые вырывают друг у друга мешок?" Он спрятался за камень и стал смотреть. А дети повырывали мешок, а потом бросили его и ушли. Он решил посмотреть, что там такое, а там полно золота. Так добрый нашел золото, продал это золото и купил жилье. Стал думать, как там мой друг? А тот вернулся, совсем изможденный и бедный.
– Я нашел столько золота, что и ты стал богатый. Давай жить вместе в одной юрте, – сказал добрый. Злой позавидывал и подумал: Как же это он так разбогател? Я тоже так разбогатею! – и сказал:
– Как ты нашел золото?
Добрый рассказал обо всем. Тогда злой юноша попросил доброго юношу показать ему дорогу и отправился в то место. А там те 7 детей искали свой мешок.
– Где мое? Где мое?
Злой юноша спрятался и стал подглядывать. Семеро детей увидели его. Они решили, что это он забрал их мешок, схватили его за нос с 7 сторон и завязали узлом. Злой юноша и умер. Вот это плоды злых мыслей, – говорила Гаваа гуай.
|
|
"Женщина с половиной волос"
|
- Гаваа гуайн ярдаг байсан "Чөтгөртийн хааны үлгэр" санаж байна уу?
- "Тал үстэй эхнэр" гэдэг үлгэр биш байгаа даа. Энэ үлгэрийг Гаваа гуай ярьдаг байсан. Гаваа гуайгаас сурсан.
"Тал үстэй эхнэр"
Баруун Зууд баахан лам нар өдөр шөнөгүй хурал хурдаг байжээ. Тэдний нэг ганц бие лам хүн байжээ. Орой хурлаас ирэхэд нь хэн нэг хүн хоол ундыг нь хийчихсэн, түлээ модыг нь хагалаад аргалын дөрвөлж дотор нь хүртэл дүүргэчихсэн байх юм гэнэ. Тэгээд тэр лам намайг завгүй болохоор айлын хүмүүс туслаад хамаг юм бэлэн зэлэн болгоод байгаа юм байх гэж бодоод айлынхаа хүнээс:
- "Та нар надад тус болох гээд ингээд хоол унд хийгээд аргал түлээ бэлдэж өгөөд байна уу?" гэж асуутал тэд:
- "Үгүй ээ. Үгүй. Бид хүний юмыг хийх байтугай өөрсдөө ч ерөөсөө зав чөлөөгүй байх юм" гэжээ. Тэгээд лам гайхаад хэн нэг хүн надад туслаагүй байдаг. Чухам яахаараа ингээд хамаг юм бэлэн зэлэн болчихдог байнаа гэж гайхан бодсоноо:
- Хүүе. Аяга аваад аль" гэтэл тал үстэй дэгийсэн эхнэр гараад ирж гэнэ. Нөгөө лам чиь ухаан алдчихаж гэнэ. Тэгээд л – "За үүнийг яаж дардаг юм билээ" гэж бодож гэнэ. Тэр лам сүрхий лам байсан юм гэнэ. Тэгээд бусад лам нартаа болсон явдлыг хэлж, энэ тал үстэй эхнэрийг бузартуулж байгаад дарья гээд гудамжны үзүүрт нохойн баас шатааж, янз бүрээр л үзжээ.
Нэг өдөр тал үстэй эхнэрт:
- "Захгүй торго аваад ир" гэтэл нөгөө дэгийсэн чөтгөр чинь: -"За гэж хэлээд гараад явснаа удалгүй зах хязгааргүй ногоон торго аваад ирж гэнэ.
- Өвлийн хүйтэнд гурван алд ногоо аваад ир гэтэл – За гээд гараад явснаа удалгүй гурван алд нялх ногоо аваад ирж гэнэ. Тэгээд нөгөө лам яая даа гэж бодсоноо :
- "Очирваани бурхны сахлыг зулгаагаад ир" гэжээ. Тэгтэл чөтгөр:
- "Би Очирваани бурхнаас айдаг шүү дээ "гэж хэлж байна гэнэ. Лам:
- "Аваад ир л дээ л" гэж гэнэ.
Тэгээд лам:
- "Энэ чөтгөрийг дийлэхийн эцэсгүй юм байна. Бузартуулж байгаад л бүгдээрээ дарья" гээд гудамж гудамжны үзүүрт хүний баас шатааж энийг бузартуулж байгаа дарья гэжээ.
Тэгсэн нөгөө чөтгөр чинь Очирваани бурхны сахлыг зулгаагаад зугатаж байна гэнэ. Очирваани бурхан тэхлээр нь чөтгөрийг барьсан илдээрээ тас цохиод хаяж гэнэ. Тэгж бүгдээрээ нийлж чөтгөрийг дарсан юм гэнэлээ.
|
– Помните "Сказку о хане чутгуров", которую рассказывала Гаваа гуай?
– Это не сказка ли о "Женщине с половиной волос"? Такую сказку Гаваа гуай рассказывала. Я выучилась у Гаваа гуай.
"Женщина с половиной волос"
В Барун-дзу (Лхаса) ламы вели службу днем и ночью. Среди них был один одинокий лама. Когда он поздно возвращался со службы, кто-то уже приготавливал ему пищу, рубил дрова, даже заполнял ящик для аргала. Лама подумал: Наверное, мои соседи помогают мне и все делают за меня, потому что я очень занят. Он спросил их:
– Это вы готовите мне пищу, собраете аргал и дрова, чтобы помочь мне?
– Нет, нет. Мы и свои то дела делать не успеваем, не то что чужие делать.
Лама удивился: Никто мне не помогал, как же тогда все у меня становится готовым? – и крикнул:
– Эй! Принеси-ка чашку!
Вдруг появляется дэгийсэн женщина с половиной волос. Лама чуть в обморок не упал. Стал думать: "Как же ее подавить-прогнать?" А лама был очень ученый. Он рассказал другим ламам о случившимся. Они решили осквернить ее и подавить. В конце улицы они зажгли собачий кал и стали его насылать на женщину и еще пробовали всякое.
Однажды он сказал женщине:
– Принеси кусок шелку без конца. Тогда эта дэгийсэн чутгур говорит:
– Хорошо, – пошла и скоро вернулась с зеленым шелком без конца.
В зимнюю стужу он приказал:
– Принеси три сажени зелени.
– Хорошо, – и принесла три сажени зелени.
"Что же делать?" – подумал лама.
– Нарви-ка волос из бороды бурхана Очирвани!
– Я боюсь бурхана Очирвани, – сказала чертовка. Лама настаивал:
– Давай неси!
– Эту чертовку никак не подавить. Давайте же ее оскверним и подавим. На всех концах улиц они зажгли человеческий кал.
А эта чертовка вырвала волосы из бороды бурхана Очирвани и стала убегать. Бурхан Очирвани ее поймал, ударил мечом и свалил. Так все вместе подавили чертовку.
|
|
Беседа
|
- Гаваа гуайн ярьдаг байсан "Зургаан хун шувууны үлгэр"-ийг санаж байна уу?
- Санахгүй байна.
- Долоон бурхан одны үлгэрийг ярьдаг байсан гэсэн. Та мэдэх үү?
- Мартсан байна.
- Оросын Данчиг римбүчий гэдэг үлгэр ярьдаг байсан гэсэн?
- Ярьдаг байсан. Мартсан байна. Бадарчны үлгэр зөндөө ярьдаг байсан.
- "Болсон идээнээс бүү зайл" гэдэг ярьдаг байсан байна?
- Тийм, тийм. Гөрөөчингийн үлгэр байгаа юм.
|
– Сказку о 6 лебедях, которую рассказывала Гаваа гуай помните?
– Не помню.
– Говорят, она рассказывала о семи звездах. Знаете?
– Забыла.
– Рассказывала сказку о русском Данчиг-римбучи?
– Да, рассказывала. Я забыла. Про бадарчинов много сказок рассказывала.
– А сказку "Не уходи от готовой пищи!"
– Да. Это сказка охотничья.
|
|
"Не уходи от готовой пищи!"
|
"Болсон идээнээс бүү зайл, болох болохгүй хүний үгэнд бүү ор"
Нэг нүгэлт хар гөрөөчин ан гөрөө хийж, дайралдсан болгоноо алаад явдаг байжээ. Нэг удаа талд явж байтал хангай газар оосор бүчгүй орд цагаан гэр байна гэнэ. Энэ гэрт чинь орьё байз гэж бодоод ортол нэг их сайхан хүүхэн байж байна гэнэ. Тэгээд л тэр гэрт хоноод л ан гөрөө хийгээд л гэр орон руугаа явдаггүй байж гэнэ. Тэр хүүхэнтэй ханилаад олон жил болж гэнэ. Хоёр эрэгтэй хүүхэд ч гарч гэнэ. Хангайн мухарт байгаа мөртлөө анчинг анд хол яваад ирэхэд дандаа хонины мах, дал дөрвөн өндөр чаначихсан байх юм гэнэ. Тэгээд л - Үгүй энэ чинь яахаараа хонины дал дөрвөн өндөр хаанаасаа олдог юм бол гэж бодоод л. Тэгсэн мөртөө асуудаггүй, сүүтэй цайндаа дал дөрвөн өндөрөө хөшиглөж хийгээд л иддэг байжээ. Тэгсэн нэг өдөр эрх хүүхэд цуг ан гөрөөнд явна гэж уйлаад байхаар нь дагуулаад явжээ. Гэтэл хүү нь үхсэн тэмээний ясыг хараад:
- Өө, Аав аа, Аав аа. Энэ яс чинь яасан ижийгийн нуруутай адил юм" гэжээ. Тэгэхлээр нь нөгөө гөрөөчин Пал гээд явчихаж гэнэ. Тэгээд хүүгээс жаал асуутал хүү:
- Ээж таныг эзгүйд том зэс хошуу гаргаад л гэзгээ самнаад байдаг юм шүү дээ" гэжээ. Анчин ухаан алдчихаж. Тэгээд:
- "Сүү, мах хаанаас олдог юм бол? гэтэл хүү:
- Ээж таныг ан гөрөөнд явсан хойгуур үнсэн дээр хөрвөөгөөд хөх чоно болоод л. Тэгээд л бэлчээрийн хониноос нэгийг аваад ирдэг. Хоёр мөөмөө саагаад л сүүгээр нь цайгаа сүлдэг" гэжээ.
Анчин ч ухаан алдчихаж гэнэ. Тэгээд л: "За, Түүнийг ан гөрөөнөөсөө очоод л нам буудчихья гэж бодож гэнэ. Тэгээд л ан гөрөөгөө ч хийсэнгүй гэнэ. Очоод хатавчаараа харсан чинь нээрээ л зэс хошуу гаргаад үсээ самнаж байна гэнэ. Хатавчаараа шагайж байгаад л өнөө хүүхнийг буудах гэтэл нөгөөдөх чинь мэдчихээд:
- "Чи намайг буудвал хоёр хүүхдэд чинь гай болно шүү. Битгий бууд. Одоо унаа ирсэн. Чи бид хоёрын салах цаг болсон. Харин өнөө орой хүүхдүүдээ улаан авдрын өмнө хуччих. Хоёулаа өвөртөө цуг унтна шүү" гэжээ.
Тэгсэн чинь анчин ухаан алдчихаж гэнэ. Тэгсэн чинь хүүхэн:
-Наашир, наашир. Өвөрт ороод ир. Би чамд жаал юм захия" гэж байна гэнэ. Тэгээд: - "Би чиний алсан амьтны арьсыг цөмийг элдээд тэр авдарт хийсэн шүү. Тэрний өмнө хоёр хүүхдээ хуччих. Чи бид хоёрын уулзах хоногийн тоо одоо гүйцсэн гээд л "Болсон идээнээс бүү зайл. Болох болохгүй хүний үгэнд бүү ор" гэж нөхөртөө захиж байна гэнэ.
Тэгээд л хоёр хүүхдээ авдарны ёроолд хучичихаад л цуг унтаж гэнэ. Үүрээр тэмээ ган гээд л буйлж гэнэ. Юун тэмээ буйлдаг билээ гээд цочоод хартал гэр орон байхгүй. Улаан авдарны өмнө хоёр хүүхэд бөндийтөл хучаатай унтаж байна гэнэ. Ингээд л хартал авгай нь байхгүй харин сүүжний яс хэвтэж байна гэнэ. Ухаан алдачихаж гэнэ.
Эхнэр нь бас:
– "Хойд талын ханхраар ороорой. Урд талын ханхраар битгий ороорой" гэж захисан юм байжээ.
Айсандаа хараагүй байж. Гэтэл ачлаганы нь ганц тэмээг бэлдсэн байна гэнэ. Тэгээд анчин улаан авдраа тэмээндээ ачаад хоёр хүүхдээ дагуулан нүүжээ. "Урд талын ханхраар битгий ороорой. Хойд талын ханхраар ороорой гэж захисан. Яадаг юм гэж зөрөөд урд талын ханхраар ороод явтал нэг бор гэрт утаа уугиад л байна гэнэ. Юун бор гэр юм бол гэж бодоод ортол хоёр махчин хутгаа билүүдээд л, баахан хүний мах тогоо дүүрэн оволзтол чанаад л байж байна гэнэ. Тэхлээр нь ухаан алдчихаж. Тэгээд л эхнэрийн захисан үг ийм учиртай юм байж гэж бодож гэнэ. Өнөө хоёр махчин чинь:
- "Өө, чухам бөөн олз өөрөө ороод ирлээ" гэж хоорондоо ярилцаад л.
Хүний махаа чанаад л гаргаад л:
– "За хө, Наадахааса ид ид. Хүүхдүүдээ ч өг" гэж байна гэнэ.
За, Одоо яахав дээ гээд л идэж дээ. Хүүхдүүддээ ч өгч гэнэ. Тэд анчинд:
- "Ай хө, Одоо цөмөөрөө хамт амьдарья. Хүүхдүүдтэйгээ хамт хүн барьж идэж байя" гэжээ. Анчин:
- "Үгүй ээ. Үгүй. Би хоёр хүүхэд тэжээж байгаа хүн хүнийхээ олныг бараадья" гэжээ. Тэгсэн тэд:
- "За тэг тэг" гээд хүүхдүүддээ өгөөрэй гээд баахан хүний мах өгч гэнэ.
Тэгээд өгсөн хүний махыг нь аваад цааш явж байхдаа нөгөө "Болох болохгүй хүний үгэнд бүү ор. Болсон идээнээс заавал хүр"гэж захисан үг нь ийм учиртай байж гэж бодож явж гэнэ. Тэгээд л жаахан явж байгаад ачаанаасаа нөгөө хүний махаа авч хаячихаад явж байсан чинь бас нэг ногоон торгон дээлтэй хүүхэнтэй таарч гэнэ.
Тэр анчин цэрэгт явахаасаа өмнө нэг хүүхэнтэй ханилж байсан юм гэнэ. Тэгээд түүнийг цэргээс ирэхийг нөгөө хүүхэн хүлээж ядаад хөөрхий тэр хүүхэн өнгөрчихсөн юм байжээ. Тэр хүүхний сүнс нь энэ байжээ. Тэр хүүхнээс анчин гэрээ асууж гэнэ. Тэр ногоон дээлтэй хүүхэн нөгөө анчинд:
- Тэнд нэг хот айл байгаа. Тэнд очоод гэрт гэрэл битгий гаргаарай" гэж захижээ. Тэнд нэг сайхан гэзэгтэй хүүхэн байгаа. Түүнийг чи алаарай. Тэр шулам шүү гэж нөгөө хүүхэн хэлж гэнэ. Тэгээд ямар учиртай юм болдоо гэж бодоод явсаар нэг хот айлд шөнө очжээ. Тэгээд нэг сайхан таван ханатай гэрт ороод л гэрэл гаргасангүй гэнэ. Нөгөө хүүхний үгэнд ороод л тэмтрээд явж байтал нэг сайхан урт гэзэгтэй хүүхэн тааралджээ. Тэгэхлээр нь бариад авснаа:
- "Үгүй ээ, энэ. Түрүүн "Болох болохгүй хүний үгэнд бүү ороорой" гэж захиж байсан даа.
Ямар ч юм байх юм билээ гэж санаад л гэрэл гаргатал анчинг эзгүй хойгуур гарсан өлгийтэй хүүхэд нь том хүүхэн болоод эхийнхээ өвөрт хамт хэвтэж байжээ. Тэр нь бас чөтгөр болсон байжээ. Тэгээд л авгай нь босоод цай цүү болоод л:
- "Чи хаачив. Чамайг хичнээн жил хүлээлээ. Үхсэн гэж бодож байлаа" гэжээ. Тэгээд нөгөө анчин ламаас бүх л учирсан юмаа асуужээ. Лам:
- "Өө, Чи цэрэгт явахаасаа өмнө нэг залуухан бүсгүй авч байжээ. Чамайг тэр бүсгүй хүлээж чадалгүй үхсэн юм байна. Чамд хоёр хүний өглөгтэй байжээ. Одоо зүгээр зүгээр гэжээ.
|
Не уходи от готовой пищи
Один черный греховный охотник ходил на охоту и убивал все, что ему встречалось. Один раз он ходил по степи, вдруг увидел, что в хангаских местах стоит белая юрта без перевязи. Он стал ночевать в той юрте и охотиться, а домой перестал возвращаться. Женился на тамошней девушке. Так прошло много лет. Родилось два сына. Хоть юрта и стояла в самом конце Хангая, когда охотник возвращался из далекой охоты, всегда были сварены баранина, лопатки, дорвон ондор. Он стал думать: "Откуда здесь берутся всегда вареные лопатки и четыре высоких". Но он не спрашивал жену, а спокойно отрезал мясо и ел с чаем лопатки и четыре высоких. Однажды избалованный сын стал плакать и проситься вместе с ним на охоту. Он взял. Сынишка, увидев скелет верблюда, сказал:
– Папа, папа! Как эти кости похожи на хребет нашей матери!
Отец обомлел. Он стал расспрашивать сына. Сын рассказал:
– Когда вас нет дома, мама высовывает свой медный клюв и начинает расчесывать волосы.
Охотник испугался.
– А откуда она берет молоко и мясо?
– Когда вы уходите на охоту, мама вертится на пепле и становится синим волком. Она надаивает из двух грудей молока и заваривает им чай.
Охотник еще больше испугался и подумал: Вернусь с охоты и убью ее.
Он и охотиться не стал. Вернулся. Посмотрел сквозь решетки юрты и увидел, как эта женщина высунула медный клюв и чешет волосы. Он приготовился через решетчатые стены выстрелить, а она увидела его и говорит:
– Если ты меня убьешь, твои детям будет плохо. Не стреляй. Пришли кони. Пора нам прощаться. Сегодня вечером положи детей и накрой перед красным сундуком. А сами будем спать, обнявшись.
Охотник совсем испугался. А женщина говорит:
– Иди, иди сюда. Иди ко мне в объятия. Я хочу тебе дать наказ. Я все шкуры убитых тобой животных выделала и положила в тот сундук. Перед ним положи детей и накрой. Кончились деньки наших с тобой встреч. Не уходи от приготовленной пищи. Не слушайся всех плохих и хороших. – Дала она такой наказ мужу.
Он положил перед сундуком своих двух сыновей и лег с ней спать. Утром слышит, верблюд ревет. Что это за верблюд? – продумал он, проснулся и огляделся. Никакой юрты нет. Перед красным сундуком лежат его дети накрытые и спят. Никакой жены нет, а только тазобедренные кости лежат. Он чуть не умер от страха.
А жена ему еще наказывала:
– Иди через северную лощину (ханхараар), не иди чере южную лощину.
Испугавшись, он не заметил. пригтовил единственного верблюда для поклажи. Охотник навьючил на него свой красный сундук, взял двух сыновей и пошел. "Иди через северную лощину (ханхараар), не ходи чере южную лощину", – так она наказывала, а он нарошно пошел наоборот через южную лощину. Видит, над одной серенькой юртой поднимается дымок. "Что это за серая юрта?" – подумал он. Вошел, а там два людоеда точат ножи, их котел полон человеческого мяса и костей. Он испугался. "Ах, вот в чем смысл был сказанного женой!" – понял он. А два людоеда говорят между собой:
– О! Какая добыча сама к нам пришла!
Достали из котла человеческого мяса, дали ему:
– На вот, ешь съешь этот кусочек, и детям дай.
Что делать, стал он есть и детям дал. Людоеды говорят охотнику:
– Давайте жить все вместе. Будем вместе с детьми ловить людей и есть.
– Нет, не могу. Я воспитываю двух детей, мне надо туда, где живут люди.
– Ну, хорошо. Дай детям, – и они дали детям человеческого мяса.
Взял он человеческое мясо и пошел дальше. "Вот что значат слова: Не слушайся всех плохих и хороших. Не уходи от приготовленной пищи". Отошел он подальше и выбросил то человеческое мясо. Дальше пошел. Встретилась ему девушка в зеленом шелковом дэли.
А тот охотник перед тем, как уйти в солдаты, дружил с одной девушкой. Девушка ждала-ждала его из армии, да и умерла, бедная. Это была ее душа. Охотник спросил ее, где его дом. Девушка в зеленом дэли сказала охотнику:
– Вон там, несколько юрт. Иди туда, но не зажигай света. Там будет одна девушка с красивыми косами. Ты ее убей. Она – шулма. – Так сказала та девушка. "Что это значит?" – подумал он и пошел. Вечером пришел в какой-то айл. Вошел в прекрасную пятистенную юрту, но света не стал зажигать. Как та девушка наказывала. Наощупь стал пробираться. Видит – девушка с пркрасной длинной косой. Он ее схватил:
– Нет уж! Мне еще раньше наказывали, чтобы я не слушался всех плохих и хороших. Надо посмотреть, кто это такая все-таки?
И он зажег свет. Пока охотника не было, у него родился ребенок. Выросла взрослая девушка, и теперь она лежала вместе с матерью. Она тоже стала чугуром. Жена его встала и стала хлопотать.
– Где ты был? Сколько лет тебя ждали! Думали, что ты умер.
Охотник пошел к ламе и стал расспрашивать, что все это значит.
– Ты до армии взял молоденькую девушку. Она не дождалась тебя и умерла. Тебе две человеческие жертвы принесены (чамд хоёр хуний оглогтэй байжээ). Сейчас уже все хорошо.
|
|
С. Дуламноргим, Д. Чулуунбаатар, Д.Батболд
Беседа
Гаваа
|
-"Хүний хэрэг бүтвэл өөрийн хэрэг бүтнэ" гэдэг үлгэр Гаваа гуай ярьдаг байсан гэсэн. Та санаж байна уу?
- Мартсан байна.
- Гаваа гуайн ярьдаг "Мэлхий дагинын үлгэр", "Лусын хааны үлгэр"-ийг санаж байна уу?
- Ярихгүй болохоор мартах юм.
- "Чөтгөрийн хааны үлгэр", "Зургаан хун шувууны үлгэр" санаж байна уу?
- Марчихаад байна.
- "Оросын Данчиг римбүчи", "Бадарчны үлгэр" санаж байна уу?
- Мартчихаад байна. Гаваа гуай оньсого их таалгана. "Далан худалчийн үлгэр" ярьдаг байсан. Их ойтой хүн байсан юм.
- Та саяны ярьсан үлгэрээ Гаваа гуайгаас сурсан гэл үү?
- Гаваа гуайг бусдад ярьж байхад нь л хажуугаас нь дуулж, овоо мэддэг болсон юм.
- Та Гаваа гуайгаас сурсан үлгэрээ ингэж бусад хүнд ярьж байсан уу?
- Хүүхдүүддээ л ярьдаг байсан.
- Өөрийн хүүхдүүд үү? Бусдын хүүхдүүдэд ярьдаг байсан уу?
- Өөрийн хүүхүүд л ярьдаг байсан.
- Хүүхдүүд чинь том болоод тэдгээр үлгэрийг өөр хүнд ярьж байсан болов уу?
- Миний охин үлгэр мэднэ.
- Таныг хэн гэдэг вэ?
- Дуламноргимын Чулуунбаатар гэдэг. 40 настай. Эмэгтэй. Сургуульд үйлчлэгч ажилчин хийдэг.
- Чулуунбаатар гуай, Та үлгэр эхээсээ сурсан уу? Үлгэрэн Бөөвөөгөөс сурсан уу?
- Үлгэрэн бөөвөөгөөс л сурсан.
- Одоо хүүхдүүддээ үлгэр ярьж өгдөг үү?
- Бараг ярьдаггүй. Хүүхдүүд одоо телевийн нэвтрүүлэг хараад суудаг. Үлгэр сонирхохгүй байна.
- Та хааяа ярихгүй байна уу?
- Үгүй ээ. Үлгэрэн бөөвөөг суманд байхад Дамбадаржаа багш дагуулаад Монгол телевизийн хүүхдийн нэвтрүүлгээр үлгэр яриулсан. Олон хүүхэд цуглаад л телевизээр гарсан.
- Танайх хэдэн онд анх телевизортой болсон бэ?
- 1984 онд билүү "Рекорд" гэдэг телевизор анх авч байсан. Энэ гэрт Үлгэрэн бөөвөө амьдарч байсан. Түүний гэр.
- Телевизор авахаасаа өмнө та хүүхдүүдэд үлгэр ярьдаг байсан уу?
- Хааяа л нэг ярьдаг байсан даа.
- 70 худалчийн үлгэр та сонссон уу?
- Бөөвөө ярьдаг байсан. Манай аав ч өөрөө ярьдаг байсан. Далан худалч гэж аймаар худалч хүн байсан. Чулуунбаатар:
- Ээж, Та нэг хүн ламд шавь ороод юм сурахгүй байсан тухай үлгэр санахгүй байна уу?
- "Царцаа Намжил" гэдэг үлгэр үү. Чулуунбаатар:
- Үлгэрэн бөөвөө их шүтлэгтэй. Маани их уншдаг байсан гэв.
Оюутан Д.Батболд, Д.Чулуунбаатар, С.Дуламноргим нар Үлгэрэн бөөвөөг дурсан ярив.
- Бөөвөө буурай аавыг төвд ном уншиж байхад нь хажуугаас нь сонссоор байгаад сурсан гэсэн. Түүнд ном зааж өгсөн хүн байхгүй гэсэн. Залуудаа хонь хариулж хээр хөдөө явахдаа бөөвөө ном их уншдаг байсан гэсэн. Уншсан маани нь тоонд нь хүрсэн гэсэн. Хүнд төвөггүй хүн байсан.
Бөөвөө дандаа аймаар үлгэр ярьдаг байсан. "Страшный сказка" их мэддэг байжээ.
|
– Говорят, Гаваа гуай рассказывала сказку "Если исполнишь чужое дело, исполнится и твое собственное". Вы помните ее?
– Забыла.
– "Сказку о дагине лягушке", "Сказку о царе драконов", которые рассказывала Гаваа гуай, помните?
– Не рассказывала и забыла.
– Помните "Сказку о хане чертей", "Сказку о шести лебедях"?
– Забыла.
– "Сказку о русском Данчиг римбучи", "Сказки бадарчина"?
– Забыла. Гаваа гуай любила загадывать загадки. Рассказывала "Сембдесят небылиц". У нее была хорошая память.
– Вы рассказывали другим людям сказки, которые выуили у Гаваа гуай?
– Только детям.
– Своим или чужим?
– Своим.
– А ваши дети, став взрослыми, рассказывали их кому-ниубдь?
– Моя дочь знает сказки.
– Как вас зовут?
Дуламноргимын Чулуунбаатар. 40 лет. Женщина. Работаю в школе официанткой.
– Чулуунбаатар гуай, вы научились у мамы рассказывать сказки? Или у Улгэрэн Боовоо?
– У Улгэрэн Боовоо.
– Сейчас рассказываете сказки детям?
– Почти не рассказываю. дети теперь смотрят телевизионные передачи. Сказки слушать не любят.
– Даже иногда не рассказываете?
– Нет. Когда Улгэрэн Боовоо была в сомонном центре, учитель Дамбадаржаа попросил ее рассказать сказки по монгольскому телевидению для детей. Много детей собралось, показали по телевизору.
– Когда у вас появился первый телевизор?
– Кажется, в 1984 г. "Рекорд". В этой юрте жила Улгэрэн Боовоо. Это ее юрта.
– До покупки телевизора вы рассказывали детям сказки?
– Рассказывала, но редко.
– Слышали "Семьдесят небылиц"?
– Боовоо рассказывала. Наш отец тоже рассказывал. Семьдесят небылиц – это был такой ужасный врун.
Чулуунбаатар:
– Мама, вы не помните сказку о том, как один человек стал учеником ламы и ничему не мог научиться?
– Царцаа Намджил?
Чулуунбаатар:
– Улгэрэн Боовоо была очен верующей, читала мани.
Студент Д.Батболд, Д.Чулуунбаатар, С.Дуламноргим вспоминали Улгэрэн Боовоо.
– Боовоо научилась тибетским книгам (молитвам), слушая, как дедушка читал по-тибетски. Никто ее не учил. Когда она была молодой, пасла овец и очень много читала. Мани она прочитала столько, сколько нужно. Никому не доставляла неприятностей.
Боовоо много рассказывала страшных сказок.
|
|
С. Дуламноргим
"Намджир ундзад"
|
Намжир унзад гэж лам хүн байжээ. Тэр лам Баруун зуу орох гээд ганцаараа явган явж гэнэ. Явсаар байтал харуй бүрий болжээ. Тэгж байтал нэг хүн нэрээр нь дуудаад дагаад байж гэнэ. Намжир унзад номоо уншаад явж байтал харанхуй шөнө болохын алдад бөөн хар юм ирээд бариад авч гэнэ. Тэгээд л хоёулаа ноцолдож гэнэ. Хэн нь хэнийгээ дийлсэнгүй. Дээлийг нь чөтгөр ураад үүр шөнө тэмдгэрэхийн алдад нөгөө чөтгөр чинь хар аяндаа алга болчихож гэнэ. Харсан чинь дээлийг нь салмайтал урчихаж гэнэ. Тэгээд л салмайсан дээлтэйгээ явсаар нэг ламынд очиж асууж гэнэ.
- "Урд шөнө тэгээд тэгээд. Миний нэрээр дуудаад. Бөөн харанхуй хар юм ирээд ноцолдоод. Хэн хэн нь дийлсэнгүй. Үүр цайгаад гэгээрэхийн алдад тэр бөөн хар юм хар аяндаа байхгүй боллоо. Амь насанд аюулгүй юу?" гээд асуужээ.
Лам мэргэлж үзээд: - "Танд зүгээр. Та ч дийлдсэнгүй" гэжээ .
Бурхан хүн байсан болохоор унзад чөтгөрт тийнхүү дийлдээгүй гэдэг.
- Намжир унзад хэдийн үеийн хүн бэ?
- Эрт үед юм гэсэн.
- Аль Баруун зуу орохоор явсан бэ? Эндэхийнх үү? Төвдийн Баруун зуу юу?
- Эндэхийн байх аа. Манай эцэг болон Гаваа гуай ярьдаг байсан юм.
|
Был лама по имени Намджир ундзад. Он направился в Барун-дзу один пешком. Шел-шел, настали сумерки. Вдруг слышит, один человек его зовет по имени и идет за ним. Намджир ундзад шел, читая молитвы. Как только совсем стемнело, что-то налетело черное и схватило его. Стали драться. Никто никого не может победить. Черт порвал его дэли, а только-только забрежжил рассвет, черт исчез. Смотрит, а дэли порвано вклочья. Он в этом рваном дэли пошел дальше, пришел в юрту одного ламы и спросил его:
– Прошлой ночью так-то и так-то, позвал меня по имени, черное что-то налетело на меня, стали драться. Никто не смог победить. А как только наступил рассвет, это черное исчезло само собой. Это не угрожает жизни?
Лама погадал и сказал:
– Вам ничего не будет. Вас одолеть не смог.
Он был свяьлй человек (Бурхан хүн байсан), поэтому ундзада черт одолеть не смог.
– Намджир ундзад в какое время жил?
– Давно, говорят.
– В какое Барун-дзу он ходил? Наше или тибетское?
– Наверное, наше. Рассказывали отец и Гаваа гуай.
|
|
Беседа
Гаваа
|
- Алтан гадас одны тухай домог, үлгэр мэдэх үү?
- Санахгүй байна.
- "Эрхий мэргэний домог" мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- "Долоон бурхан од" гэсэн үлгэр мэдэх үү?
- Тийм үлгэр байдаг шиг санагдана гэв. Анагаах ухааны дээд сургуулийн оюутан Д.Батболд:
- Би "Эрхий мэргэний домог" мэднэ. Ярих уу" гэв.
- "Гурван марал од" гэсэн үлгэр мэдэх үү? Яагаад тэгж нэрлэсэн бэ?
- Мэдэхгүй.
- Долоон бурхан одны тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Бөөвөө 7 бурхан од гээд ярьдаг байсан шүү.
- Тэнгэрийн заадасны тухай домог ярьдаг байсан уу?
- Үгүй байх.
- Цагаан өвгөний тухай домог мэдэх үү?
- Үгүй.
|
– О Полярной звезде знаете легенду?
– Не помню.
– А Эрхий-мэргэн?
– Не знаю.
– Сказку о Большой медведице?
– Кажется, такая сказка есть.
Студент Д.Батболд:
– Я знаю Эрхий-мэргэн. Рассказать?
– Сказку "Три звезды марал"? Почему так названы?
– Не знаю.
– О Большой медведице?
– Боовоо рассказывала.
– О Млечном путе рассказывала?
– По-моему, нет.
– Про Белого старца легенды знаете?
– Нет.
|
|
Беседа
Харалч
|
- Хараалч гэж ямар хүн байсан бэ?
- Бөөвөө хараал хэлдэггүй. Уур уцааргүй хүн байсан. Хараалч хүний хэлний уган доогуур хар эрээн могой шиг юм байдаг гэж ярьдаг байсан. Хараал бол хамгийн муухай юм.
- Хараалчийн тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Хаанаас тийм хараалын үг мэддэг, сурдаг юм бэ?
- Мэдэхгүй. Хараалч хүн муухай санаатай хүн байдаг биз. Хүн хорлох гэсэн хүн чинь бүх юм нь муу муухай. Муу санаатай биз.
- Сарлагтай холбоотой ямар зан үйл байдаг вэ?
- Мэдэхгүй.
- Хараалаас яаж хамгалах вэ?
- Ном л уншуулдаг байх. Цагаан хэл ам хүрэх вэ гээд гэрийн хаалгандаа хөрөө хавчуулдаг. Хөрөөний ирийг нь доош нь харуулж, гэрийн тотгонд хавчуулдаг.
- Хараалч үе дамждаг уу?
- Магадгүй шүү. Үр үндэс нь адил байж болно. "Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай" гэдэг шиг.
- Хараалаас хэн аварч, туслах вэ?
- Лам тусална.
|
– Харалч какие были?
– Боовоо не говорила проклятья. Она никогда не сердилась. Говорили, что у харалча корень языка бывает как пестрая змея. Проклятья – это самое дурное дело.
– Знаете какие-нибудь легенды про харалчей?
– Не знаю.
– Откуда они научаются проклятьям?
– Не знаю. Харалчи бывают злые. Злокозненные.
– Какие есть обычаи, связанные с сарлыком?
– Не знаю.
– Как защититься от проклятий?
– Читают молитвы. Чтобы не было сглаза вешают над дверью пилу. Острием вниз, засовывают за притолоку.
– Харалчем становятся по наследству?
– Может быть. Во всяком случае, у них один корень. Говорят же, если исток с перекатами, то и устье бурное.
– Кто спасает от проклятий?
– Лама.
|
24.08.2006 (утро)
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Дуламноргим
"Сын хана Дондог, сын бедняка Гонгор"
|
С.Дуламноргим гуай
- "Урьд шөнө би хэдэн үлгэр санаж хонолоо" гээд доорх үлгэрүүдийг ярьж өгөв..
Тэр хоёр долоон жин будаатай гадаад далайд цөлөгджээ. Хоёулаа хүүхэд юм болохоор тархигүй гэнэ. Тэр хоёр жин будаагаа дуусаад яая даа гэж бодож явтал оосор бүчгүй орд цагаан гэр байжээ. Очсон чинь нэг сайхан хүүхэн байна гэнэ. Тэр сайхан хүүхэн чинь тэгээд чөтгөр байжээ. Тэгээд л нөхөр тогтоодоггүй. Нэг хоноод л нөхөр нь үхчихдэг байжээ. Тэр хоёр түүнийг нь яаж мэдэх вэ дээ. Тэгээд тэр хоёр энэ оосор бүчгүй орд цагаан өргөөнд энэ хүүхэнтэй хамт амьдарья гэж ярилцаад явж байтал нэг далдын хар малгай, шидэт шаахай булаалдсан хэдэн хүүхэд тааралджээ. Тэр хоёр түүнийг нь авчээ. Далдын хар малгайг өмсөхөөр юунд ч харагдахгүй. Хурдан шидэт шаахайг өмсөхөөр юунд ч гүйцэгдэхгүй хурдан болдог байжээ. Тэгээд нэг нь:
- "Энэ гэрт юу ч байгаа юм билээ. Чи энэ гэрт ороод амьдар. Би энэ шидэт далдын хар малгай, шидэт шаахайг өмсөөд чамайг далдаас харж байя" гэжээ. Тэгж тохироод очжээ.
Нөгөө хүүхэн чинь нөхөр тогтоодоггүй. Орой болохоор цуг унтаад л маргааш нь нөхөр нь үхдэг. Тэгээд нөгөө хүү хүүхэнтэй хамт унтах болжээ. Хүүхэн хүүг унтахлаар нь элгэн дээр нь хар юм тавиад өөрөө өөр юм болон чөтгөр болж хувилж байна гэнэ. Тэгээд хүүхэн хадан агуйд очихоор явахад нь далдын хар малгай өмссөн нөгөө хүү дагаад явжээ. Тэгсэн чөтгөр болсон хүүхэн явсаар нэг газар очоод:
- "Хадан хясааны үүдээ нээ" гээд хашгирч байна гэнэ.
Тэгсэн нэг сайхан лам хүн хадан хясааны үүдийг нээж өгч байна гэнэ. Тэгээд л том лам гарч ирэхээр нь хүүхэн:
- "Манайд нэг ийм хүн ирэн. Тэгээд унтахлаар нь би элгэн дээр нь хар юм тавьчихаад ирлээ" гэж хэлж байна гэнэ.
Тэгэхлээр лам:
- За хө, Тэр чинь гайгүй хоёр дамшиг байна даа. Нэг биш хоёр хүн байна даа" гэж байна гэнэ. Хүүхэн:
- "Үгүй ээ осолдохгүй нэг хүн гэж байна гэнэ. -"Бишээ хоёр хүн байна" гэж лам хэлж байна гэнэ. Хүүхэн:
- "Үгүй ээ осолдохгүй ганц л хүн байсан даа" гэж байна гэнэ.
Лам:
- "За, Чи тэгвэл эргээд оч" гээд нэг тарни өгөөд энэ тарнийг уншаад үлээ Цаадах чинь тэсэхгүй" гээд жаахан ууттай юм өгч гэнэ.
Өнөө хүүхэн чинь хүнтэй уулзахаараа хүн болчих юм гэнэ. Тэгээд гадагшаа гараад үнсэн дээр хөрвөөгөөд хөх чоно болоод гэр рүүгээ явж байна гэнэ. Тэгэхлээр нь шидэт шаахай өмссөн хүү дагаад явтал гэртээ ирээд унтаж байгаа хүүд өнөөх ууттай юмаа гаргаад тарнидаж байна гэнэ. Нөгөө хар цаасан дээрээ ууттай юмнаас үрээд тавьж байна гэнэ. Нөгөөдөх хүү нь далдын хар малгайгаа өмсчихсөн хараад л байж. Тэгээд:
-"Аа, Эр, эм хоёр чөтгөр байгаа юм байна. Чамайг сиймхийг чинь харж байгаад энэ хар юмыг чинь цээжин дээрээс нь аваад хаячихна даа" гээд хараад байжээ.
Гэтэл хүүхэн хувин бариад усанд явжээ. Тэхлээр нь шидэт шаахайгаараа нөгөө хар юмыг нь цохиод унагачихжээ. Тэгээд нөгөө хүү нэг шөнө эсэн мэнд хоножээ.
Нөгөө хүү нь шидэт малгай, шаахайгаа өмсөөд хүүхнийг хаашаа л явна дагаад байжээ. Хүүхэн хэдэн орой янз бүрээр оролдоод хүүг алж чадсангүй гэнэ. Тэгсэн чинь хадны агуйд байдаг лам нь:
- "Цаадах чинь нэг биш хоёр хүн байна. Гайгүй хоёр л дамшиг байна Тэгээд аргалаад байна" гэж хэлж байна гэнэ. Хүүхэн:
- "Үгүй ээ. Нэг л хүн байгаа юм гэж хэлж байна" гэнэ. Лам:
- "Чи бид хоёрт дийлдэхгүй хоёр дамшиг байна.Одоо хоёулаа сүүлчийн аргаа хийе. Чи гэртээ учиргүй сайхан зантай очоод л гал дээрээ шар тос буцалгаад бай. Би алтан гургалдай болоод тоонон дээр чинь донгодья. Чи чухам:
- "Ай хө, Энэ шувууг хараач" гээд аргал. Би дээшээ харахлаар нь уушиг, зүрхийг нь амаар сугалья. Ийм л нэг арга байна гэжээ. Тэр үгийг нь далдын хар малгай өмссөн хүү сонсжээ. Тэгээд хүүхнийг дагаж яваад: "Чамайг даа, буцалгасан шар тосонд чинь унагана даа" гэж бодож гэнэ.
Хүүхэн сайхан зантай гэртээ ирээд л гал дээрээ шар тос буцалгад байна гэнэ. Тэгтэл л юу юугүй тоонон дээр нэг сайхан дуутай шувуу ирээд донгодлоо гэнэ шүү. Хүүхэн чухам л:
- "Ай хө. Тэрийг хараач. Яасан сайхан дуутай шувуу вэ? гэж байна гэнэ.
Далдын хар малгай өмссөн хүү түрүүлж ирээд нөгөө хүүдээ:
- "Ээ дээ. Чи тоонон дээрээ ирээд донгодох шувууг харж болохгүй шүү. Харах л юм бол тэр шувуу чиний уушиг зүрхийг чинь сугална шүү. Би тэр шувууны дэргэд нь суугаад тоонон дээр чинь донгодохоор тогоотой шар тос руу унагаж дарья" гэсэн байжээ.
Өнөө шувуу чинь тоонон дээр нь суугаад донгодоод жигтэйхэн гэнээ. Хүүхэн:
- "Чи тэр шувууг хараач. Яасан сайхан дуутай юм бэ гээд л янз бүрээр ятгаж байна гэнэ шүү. Хүү овоо харахгүй байснаа хариугүй л харах гээд байх юм гэнэ. Тэгэхлээр нь нөгөө далдын хар малгай өмссөн хүү чинь шидэт шахайгаараа шувууг түлхээд хаячихсан чинь тогоотой шар тосонд Палхийтэл ойчиж гэнэ. Тэгээд л өнөө шувууны чинь өд сөд нь шатаад нэг муухан амьтай юм гэрийнх нь хаяагаар нь гараад явчихаж гэнэ.
Нөгөө хүүхэн ч уурлаад л өнөөх хадан агуйруугаа явж гэнэ. Далдын хар малгай өмссөн хүү дагаад л явж гэнэ. Хүүхэн агуйд очоод:
- "Хаалгаа нээ" гэж хашграад байхад нээж өгдөггүй гэнэ. Удаж удаж түлэгдчихсэн нэг муу лам гарч ирээд арайхийж хаалгаа нээж өгч байна гэнэ. Лам:
- "За, Чи бид хоёрт дийлдэхгүй. Гайгүй муу хоёр дамшиг байна. Одоо би ингээд үхлээ. Намайг үхэхээр чи зарцын зарц, боолын боол болох байх" гэж хэлээд түлэгдсэн лам үхэж гэнэ. Тэр хоёр эр, эм хоёр чөтгөр байсан юмсанжээ.
Тэгж хоёр хүү чөтгөрийг дараад нөгөө хүүхэн боолын боол болж гэнээ.
|
С.Дуламноргим:
– Прошой ночью я вспомнила несколько сказок.
Эти двое попали во внешний океан с 7 мерами муки. Оба были молодыми, поэтому без царя в голове. Съели они меры муки и стали думать, что им делать. Идут они идут, вдруг видят, стоит белая юрта без перевязи. Входят, а там сидит прекрасная девушка. Эта прекарсная девушка была на самом деле чертом. Поэтому мужья у нее не оставались. Один день переночуют и умирают. Как те могли это знать? Они договорились остаться жить вместе с этой девушкой в этой белой юрте без перевязи. Им встретились несколько детей, которые вырывали друг у друга черную шапку-невидимку (далдын хар малгай) и волшебные тапочки. Эти двое забрали у них все. Если надеть черную шапку-невидимку, никто не видит. Если надеть быстрые волшебные тапочки, становятся быстрыми, и никто не может догнать.
– Что в этой юрте, никто не знает. Ты живи в этой юрте. А я надену эту шапку-невидимку и волшебные тапочки и буду за тобой наблюдать тайно.
Так они договорились. А у той девушки все никто не может удержаться в мужьях. Вечером ложится вместе спать, а утром муж умирает. Настало время тому юноше ложиться с ней спать. Когда юноша заснул, девушка положила ему на печень что-то черное, а сама превратилась во что-то другое – в черта! И пошла она в пещеру в скалах. Юноша, который надел шапку-невидимку, пошел за ней следом. Та девушка-черт пришла в какое-то место и закричала:
– Открой ворота в скалы!
Вдруг один красивый лама открывает ей ворота в скалы. Вышел какой-то большой лама, и девушка сказала:
– К нам пришел вот такой человек. Когда он заснул, я ему положила на печень что-то черное.
Лама говорит:
– Ну хорошо. Это сильные плуты (дамшиг). Их не один, а двое.
– Да нет, он точно один, – отвечает девушка.
– Нет же, их двое.
– Да нет, точно один был!
– Ну, тогда ты возвращайся.
Он дал ей одни тарни:
– Прочитай эти тарни и подуй. Он не устоит. – И дал какой-то мешочек.
А та девушка, когда встречалась с людьми, становилась человеком. Она вышла, перевернулась на золе, стала синим волком и пошла домой. Юноша в волшебных тапочках пошел за ней. Она пришла домой, вытащила над тем спящим юношей мешочек и стала читать тарни. На черной бумаге разложила то, что вытащила из мешочка. А тот юноша в шапке-невидимке наблюдает за ней.
– Ага, черт и чертовка. Посмотрю на тебя тихонько и это черное сниму с его груди и выброшу, – подумал юноша.
А девушка взяла ведро и пошла за водой. Тогда он волшебной тапочкой ударил по этому черному и сбросил его. Так тот юноша одну ночь пережил.
А другой надел свои волшебные шапку и тапочки и стал ходить за девушкой, куда бы она ни пошла. Девушка несколько дней и так пыталась и этак, но убить того юношу не смогла. Вдруг лама из пещеры в горах говорит:
– Там не один, а два человека. Два настоящих плута (гайгуй дамшиг). Они-то и плутуют.
– Да там один чловек, говорю тебе, – возразила девушка.
– Это два плута, которых мы не можем обхитрить. У нас остался один способ. Ты возвращайся домой, будь очень приветливой, кипяти на огне томленое масло (шар тос). Я стану соловьем и буду петь над верхним отверстием (тооно) твоей юрты. Ты скажи: "Посмотри на эту птичку". Когда он посмотрит наверх, я из рта вытащу его легкие и сердце. Такой только способ есть.
Юноша в шапке-невидимке услышал эти слова. Он пошел за девушкой, думая: "Я тебе покажу!" Сейчас брошу в котел с кипящим маслом.
Девушка с приветливым видом вернулась домой, и стала на огне кипятить масло. Вдруг над верхним отверстием юрты появилась птица с прекрасным голосом и стала петь. Тогда девушка сказала:
– Ой, посмотри на него. Как прекрасно поет эта птица.
Юноша в шапке-невидимке подошел к тому юноше и говорит:
– Ни в коем случае не смотри на птицу, которая поет над отверстием юрты. Если посмотришь, эта птица вырвет у тебя легкие и сердце. Я сяду рядом с птицей, и когда она запоет, сброшу ее в котел с маслом.
Птица сидит на тооно и поет-заливается.
– Посмотри на эту птичку! Как она прекрасно поет! – девица и так и этак стала заставлять юношу взглянуть. Юноше не смотрел, не смотрел, потом вдруг чуть не посмотрел. Тогда юноше в шапке-невидимке стукнул птицу волшебным башмаком, птица и шлепнулась в котел с маслом. Перья ее сгорели, а какое-то страшное существо вышло из юрты.
Девушка рассердилась и пошла снова в пещеру в скалах. Юноша в шапке-невидимке опять пошел за ней следом. Девушка пришла к пещере и закричала:
– Открывай ворота! – Ворота не открываются. Прошло много времени, как вдруг вышел какой-то жалкий обгорелый лама и еле-еле стал открывать ворота. Он сказал:
– Мы с тобой их не осилим. Они очень хитрые плуты. Я уже умираю. Когда я умру, ты будешь слугой слуг, рабой рабов. – И обгорелый лама умер. Это были муж и жена черти.
Так двое юношей победили чертей, а та девица стала рабой рабов.
|
|
Беседа
Гаваа
|
-Та энэ үлгэрийг хэнээс сурсан бэ?
- Үлгэрэн Бөөвөөгөөс л сурсан. Бөөвөө үлгэр ярьдаг, оньсого таалгадаг хүн байлаа. Гэрт ч гадаа ч хүүхэд овоолоостой. Манай аав ч гэсэн хар буруу санаагүй, уур уцааргүй, үнэнч хүн байсан. Ямар сайндаа манай аав Сангийг Зүүнбаян-Улааны үнэнч Санги гэдэг нэртэй хүн байсан.
Энэ Санги гээд байгаа миний аав чинь Гаваа буюу үлгэрэн бөөвөөгийн төрсөн дүү нь. Бид эхээс тавуулаа.
Сая та нарын асуусан Чимчигийн хүү Цэнд-Аюуш гэдэг одоо сайн нэртэй лам болоод энд байгаа. Удахгүй урилгаар Төвд явж ном сурах гэж байна хэмээн С.Дуламноргим гуай ярив.
|
– Вы у кого научились этой сказке?
– У Улгэрэн Боовоо. Боовоо рассказывала сказки, загадывала загадки. И дома, и вне его всегда вокруг нее дети. Наш отец тоже был правильным, прямым, добрым, правдивым человеком. Его даже называли Правдивый Санги из Дзунбаян-Улана.
Наш отец Санги был родным младшим братом Улгэрэн Боовоо или Гаваа. Нас было пятеро детей.
Сын Чимчига Цэнд-Аюуш, про которого вы спрашивали, сейчас хороший лама, живет здесь. Скоро поедет в Тибет учиться. Рассказала С.Дуламноргим.
|
|
С. Дуламноргим
"Ханчин гэсэг"
|
Хааны охин Ханчин гэсэг гэж үзэсгэлэнт охин байжээ. Түүнийг мангас лам авах гээд байжээ. Тэр охиных баян айл байжээ. Тэр айлын гүүнээс нэг босоо унага төржээ. Тэр унага тэр хүүхний унаа байжээ. Тэгээд тэр хүүхэнд унага нь :
- "Чамайг мангас лам авах гээд байна. Би чиний унаа байгаа юм" гэж хэлжээ.
Тэгээд тэр морио унаад мангас ламаас зугатжээ. Явахын нь өмнө морь нь:
- "Чи ижийнхээ үсний шүүрийг аваарай. Би ямар ч гэсэн чамайг мангас ламд өгөхгүй" гэжээ.
Тэгээд охин Хасар, Басар нохойгоо дагуулаад, морио унаад мангас ламаас зугатаагаад явжээ. Мангас ламаас зугатаж явтал Даншиг римбүүчи үүлтэй тэнгэрээс доогуур, үзүүртэй модноос дээгүүр явжээ. Мангас охиныг хойноос нь хөөгөөд хариу ч үгүй гүйцэх гээд байхгүй юу. Тэгээд охин:
- "Надаас хойгуур, мангас ламаас урдуур шигүү ой мод бол" гээд эхийнхээ шүүрийг шиджээ. Тэгээд шүүр нь шигүү ой мод болчихож гэнэ. Мангас лам тэр ойд төөрөөд гарах гэж нэлээд удаа биз дээ. Тэгээд охин нисээд явж байтал бас нэг бор гэр тааралдахаар нь алжааж ядраад буужээ. Тэгсэн гэрийн дотроос нэг хөгшин:
- "Өнөөдрийн хоол оо. Маргаашийн хоол оо" гээд яриад байх юм гэнэ.
Гэрт ортол нэг хөгшин үнс зуураад түүнигйээ "Өнөөдрийн хоол, маргашийн хоол" гэж байна гэнэ.
Тэгээд тэр хөгшинд охин:
- "Өөрийгөө эм хүн гэдгийг хэнд ч битгий хэлээрэй. Би ан гөрөө хийж таныг тэжээе" гэжээ. Хөгшин баярлаад л:
- "Тэгээ хүүхээ. Би үр хүүхэд байхгүй" гэж гэнэ.
Нөгөөдөх чинь яг л эрэгтэй хүн шиг хувцаслаад л ан гөрөө хийгээд хөгшнийг тэжээдэг байжээ. Тэгсэн чинь зайлуул нөгөө охин чинь жирэмсэн болдог юм. Тэгээд газар ухаад тэр нүхэнд хүүхдээ гаргажээ. Нисдэг бор морь хөгшрөөд өлсөөд нэг өдөр хэлж байна гэнэ.
- "Миний гэдсэнд долоохон хомоол байна. Би удахгүй үхнэ" гэж хэлж байна гэнэ. Тэгээд морь нь:
- "Би одоо үхсэн ч гэсэн чамайг мангас ламд өгөхгүй. Би үхээд махан овоо болно. Тэр махан овоон дээр чи хүүхдээ төрүүлээд суугаарай" гэжээ. Тэгээд удалгүй морь нь үхжээ. Хүүхэн газар ухаад төрөөд байж байтал морь нь махан овоо болжээ. Гэтэл мангас лам ирээд нөгөө махан овоог чинь сэлмээрээ том том чавчаад авираад байна гэнэ. Нөгөө хүүхэн махан овооны орой дээр байж байтал нэг үнэг ирээд:
- "Би танд тусалья.
- Хүн байгаад байхаар энэ махан овоог тавтай идэж болохгүй юм" гээд үнэг амаараа нөгөө махнаас чинь том том зууж хаяад байжээ. Тэгээд үнэг:
- "Би амаараа ингэж байгаа юм чинь сэлэмээр бол бүр хурдан том мах хурдан ховхолно доо" гэтэл мангас лам сэлмээ үнэгэнд өгчихөж гэнэ.
Үнэг махнаас том том ховхолсон болж байгаад мангас ламын сэлэмийг нь далай руу хаяад өөрөө зугатаад явчихаж гэнэ.
Тэгээд мангас лам махан овоог амаараа ховхолж хаясаар байгаад авирсаар байгаад орой дээр нь очжээ. Гэтэл Хасар, Басар нохой нь давхиад иржээ. Гэтэл нөгөө лам чинь мангас юм болохоор Хасар, Басар нохойг нь далай руу хаячихаж гэнэ. Хүүхэн арга ядаад байж байсан чинь нөгөө Хасар, Басар нохой нь дахиад ирж гэнэ. Гэтэл мангас лам айгаад далай руу орчихож гэнэ. Хасар, Басар нохой нь:
- "Ламыг хаачив" гэсэн чинь далай орсон гэж хэлжээ.
Тэгээд Хасар, Басар нохой нь:
- "Бид хоёр далай руу орно. Далай улаан хүрэн болвол мангас ламыг дийлж байна. Бид хоёрыг үхсэн гэж бодоорой. Хэрэв далайн усны өнгө хувирахгүй хэвээр бол бид хоёрыг дийлж байна гэж бодооорой" гээд далай руу давхиад орчихжээ.
Охин харж байсан чинь далайн ус хүрэнтэхээр нь айгаад л байж гэнэ. Гэтэл Хасар, Басар нохой нь нэг нь мангас ламын хөлийг нь нөгөө нь гарыг нь тастаад гараад ирж гэнэ. Тэгээд тэд амар сайхан жаргажээ.
|
Ханчин гэсэг
Жила-была дочь хана Ханчин гэсэг, очень красивая девушка. Ее хотел забрать один лама-мангас. А семья у девушки была богатой. У них у одной кобылы родился резвый жеребенок (босоо унага). Этот жеребенок был ее ездовым конем. Жеребенок скзаал девушке:
– Тебя хочет взять лама-мангас. А я – твой скакун.
Она вскочила на своего жеребенка и стала убегать от ламы-мангаса. Перед тем как ей убежать, конь ей говорит:
– Ты возьми гребень для волос твоей матери. Я тебя ни за что ламе-мангасу не отдам!
После этого девушка взяла своих собак Хасар и Басар, села на коня и помчалась от ламы-мангаса. Пока она так мчалась от ламы-мангаса, Даншиг-римбучи летел ниже неба с облаками, выше деревьев с верхушками. Мангас погнался за девушкой и уже почти настиг ее. Тогда девушка говорит:
– Стань густой чащей за мной и перед ламой-мангасом! – и бросила материнский гребень. Гребень и стал густой чащей. Лама-мангас заблудился в этой чаще и довольно долго не мог выбраться. Девушка летела да устала, встретилась ей серая юрта, она в нее спустилась. Из юрты раздается голос старухи:
– Сегодняшняя пища, завтрашняя пища.
Она вошла в юрту, а там старуха месит золу и говорит:
– Сегодняшняя пища, завтрашняя пища.
Девушка и говорит старухе:
– Никому не говори, что я женщина. Я буду охотиться и тебя кормить.
Старуха обрадовалась.
– Будь по твоему, милая, у меня детей нет.
Девушка оделась как мужчина, стала охотиться и кормить старуху. И вдруг девушка – бедняга! – забеременела. Она вырыла ямку и родила в нее дитя. Ее серый летучий конь состарился, изголодался и однажды говорит ей:
– В моем животе всего лишь 7 катышков помета. Я скоро умру. Даже если я сейчас умру, я тебя ламе-мангасу не отдам. Я умру и стану мясным обо. Родишь ребенка и сядь на мясное обо. И конь вскоре умер. Пока девушка рыла землю и рожала, конь стал мясным обо. Тут явился лама-мангас, он стал ударять по этому мясному обо саблей и карабкаться на него. А девушка сидит на верхушке мясного обо. Вдруг прибежала лиса и говорит:
– Я помогу вам.
Она сказала:
– Вы человек, поэтому не можете это мясное обо спокойно съесть.
Лиса стала выгрызать большие куски из этого мясного обо и отбрасывать их. Лиса говорит:
– Я вот как делаю ртом, саблей еще быстрей можно вырубать большие куски. – Лама-мангас отдал саблю лисе. Лиса сделала вид, что делает большие дырки в мясном обо, а сама выбросила саблю в море и убежала.
Тогда лама-мангас стал выгрызать ртом куски из мясного обо и отбрасывать их, стал взбираться и достиг верхушки. Тогда прибежали собаки Хасар и Басар. А лама-то был мангасом, поэтому он бросил собак Хасар и Басар в море. Девушка уже совсем не знала, что делать, а в это время Хасар и Басар вернулись. Тогда лама-мангас испугался и сам бросился в море. Хасар и Басар говорят:
– Где лама?
– Бросился в море.
Хасар и Басар:
– Мы пойдем в море. Если море станет красно-коричневым, значит, лама-мангас нас победил, а мы умерли. Если же море не изменит цвета, останется прежним, знай, что это мы побеждаем. Они бросились в море.
Девушка стала смотреть. Как море покоричневеет, она пугается. Но Хасар и Басар, схватили одна за ногу, другая за руку и разорвали ламу-мангаса. И все они зажили счастливо.
|
|
Беседа
Гаваа
|
- Та энэ үлгэрийг хэнээс сурсан бэ?
- Бас л бөөвөө ярьдаг байсан. Бөөвөөгөөсөө сурсан гэж С.Дуламноргим гуай хэлэв.
- Гаваа гуай энэ үлгэрийг хэнээс сурсан юм бол?
- Мэдэхгүй ээ. Бид ч асуугаагүй. Их саваагүй хүн байсан гэдэг. Аавыгаа дагаж уншсаар ном сурсан гэсэн. Тэр хот айлд нь хичнээн хүний хонины ээлж байна Бөөвөө л хүний өмнөөс хонь хариулаад л маани уншдаг хүн байсан гэсэн. Тэгээд хүмүүс мааньчин Гаваа гэж нэрлэдэг байсан. Сүүлд хэдэн малаа нэгдэлд өгөөд идэж уугаад энд ирээд өдөр бүр сүм дуганд очоод лам нартай цуг хурал хурж суудаг байсан.
Өчигдөр та нартай цуг манайд ирсэн оюутан Батболдынд бөөвөө бурхнаа хормойлоод очсон. Батболдын эх нь эмч хүн. Тэднийд Бөөвөө байж байгаад зовоо ч үгүй нас барсан. Лам нар Бөөвөөг Дара эх бурхны бүрэлваа гэдэг байсан. Зоворгүй үхэх хүн гэдэг байсан. Нээрээ үнэн юм байна лээ Ерөөсөө зовоогүй шүү. Хандмаа хүн байсан. Тогтдоггүй хүүхдийг ном уншаад тогтоодог байсан. Олон хүрээлсэн номтой хүн байсан. Манай дүүгийн хүүхэд одоо 5 жил Энэтхэгт сурахаар явах гэж байна. Би ч гэсэн эд нараа элдэв юмнаас хамгаалж суудаг юм.
- "Живэр хааны Живэр Мижид хүү" гэдэг үлгэр мэдэх үү?
- Ерөөсөө санаанд оррхгүй байна.
- "Мэлхий дагины үлгэр" санаж байна уу?
- Мэдэхгүй байна. Их л үлгэр бөөвөө ярьдаг байсан.
- "Лусын хааны үлгэр" мэдэх үү?
- Санахгүй байна.
- "Долоон бурхан од " гэдэг үлгэр мэдэх үү?
- "Долоон бурхан од" гэдэг үлгэрийг хальт мэднэ.
|
– Где вы научились этой сказке?
– Ее тоже рассказывала Боовоо. От Боовоо научился, – сказала С. Дуламноргим.
– А Гаваа гуай у кого слышала эту сказку?
– Не знаю. Я не спрашивала. Она была очень любопытной. Читала вслед за отцом и выучила религиозные книги. Чей бы семьи ни была очередь пасти овец, Боовоо пасла за людей, читая мани. Поэтому люди стали называть ее манчин Гаваа. Потом отдала свой скот в объединение, сюда приходила питаться, а целый день проводила в монастыре, читая вместе с ламами молитвы на религиозных службах.
Боовоо, завернув в подол своего бурхана, пришла в семью Батболда, который вчера с вами приходил. Мать Батболда – врач. Боовоо у них лежала и умерла, совсем не страдая. Ламы называли Боовоо перерождением Дара-эхэ. Это такой человек, который умирает без страданий. И правда. Она совсем не мучилась. Была хандамой. Если дети умирали, то она молитвами делала так, что они выживали. У нее было много книг. Сын нашего младшего брата (сестры?) едет в Индию учиться. Я тоже всех их оберегаю от разных невзгод.
– Знаете сказку "Сын Живэр-хана молодец Живэр Мижид"?
– Совсем не помню.
– А "Сказку о дагине лягушке"?
– Не знаю. Боовоо много рассказывала сказок.
– "Сказку о хане драконов"?
– Не помню.
– "Большую медведицу"?
– "Сказку о Большой медведице" немного знаю.
|
|
Долон бурхан
|
Нэг хааны гүнжийг салхилж байхад нь мангас аваад явчихжээ. Хаан гүнжээ эрж хайгаад олсонгүй гэнэ. Тэгтэл тэр хааны нутагт долоон хүүтэй өвгөн амьдарч байжээ. Долоон хүүхэд нь долоон эрдэмтэй юмсанжээ. Долоон хүүхдийн эцэг нь хүүдүүдийнхээ ид шидийг үзье гэж бодоод долоон хүүхдээ дуудаж гэнэ. Тэгээд эцэг нь:
- "Манай хаан гүнжээ алдчихаад хаачсаныг мэдэхгүй байна. Та нар одоо эрдэм чадлаа гаргаж, гүнжийг олж ир. Хэн чинь ямар эрдэм сурсан бэ?" гэж асууж гэнэ. Нэг хүү нь:
- "Би хаа байгаа гадаад далайн цаана байгаа юмыг нэвт шувт мэдэх эрдэмтэй" гэж гэнэ. Нэг нь болохоор:
- "Би тэнгэрээс унасан юмыг газарт унагалгүй шүүрч авах эрдэмтэй" гэж гэнэ. Ингээд цөмөөрөө л дор дороо айхтар эрдэмтэй юм гэнэ. Тэгээд тэд:
- "Бид долоо хааны гүнжийг хаана байгааг нь мэдэж чадна" гэжээ. Тэгээд тэр долоон хүү явжээ. Гадаад далайн цаана гүнжийг мангас аваад явсныг нь далдыг хардаг эрдэмтэй хүү нь мэджээ. Тэр долоон хүү эрдэм чадлаа гаргаж явсаар мангасын байгаа газар очжээ. Тэгээд хурдан гүйдэг нь гүнжийг аваад зугаттал нь хойноос нь мангас мэдээд гүнжийг өгөхгүй гээд хөөжээ. Тэр үед Дамчиг ринбүүчи гүнжийг шүүрч аваад тэнгэрт гарчээ. Тэгээд гүнжийг тэнгэрээс газар унагатал чулууг газар унагалгүй шүүрч авч чаддаг эрдэмтэй хүү гүнжийг газар унагалгүй тосож авчээ. Тэгээд гүнжийг хаанд авчирч өгчээ. Хаан долоон хүүгийн эцэгт харамгүй хөрөнгө таслан өгчээ. Долоон хүү тэгээд Долоон бурхан од болжээ. Нөгөө гүнж Марал од болжээ. Тэд долоо мангасыг тэгж даржээ.
|
Одну принцессу, дочь хана, украл один мангас, пока она гуляла. Хан искал принцессу, но не нашел. В тех местах жил старик, у которого было 7 сыновей. Каждый из 7 сыновей знал какую-нибудь науку. Отец решил проверить волшебные знания своих 7 сыновей и позвал их к себе.
– Наш хан потерял принцессу и не знает, где она. Вы примените все свое волшебное знание и найдите принцессу. Кто какой науке обучился?
– Я умею все узнать, где что происходит, даже за морем, – сказал один сын.
– Я умею поймать все, что упадет с неба, так чтобы это не упало на землю, – сказал второй сын.
Все семеро, оказалось, обладали искусным волшебством. Они сказали:
– Мы всемером сможем узнать, где находится ханская принцесса, – и отправились в путь.
Юноша, который видел скрытое, понял, что принцессу мангас уволок за внешнее море. Эти семеро юношей, используя свои волшебные знания, добрались до места. где проживал мангас. Тот, который умел быстро бегать, схватил ее и побежал. Но мангас бросился в погоню, чтобы не отдать принцессу. Тогда Дамчиг-ринбучи свхатил принцессу и поднялся на небо. Затем он бросил принцессу на землю. Но юноша, который умел подхватывать все, что летит с неба, так чтобы это не упало на землю, подхватил принцессу и не дал ей упасть на землю. Они привели принцессу к хану. Хан щедро дал отцу семи юношей богатства. Семь сыновей стали потом семью звездами. Принцесса стала Орионом. Так они победили мангаса.
|
|
"Аваршиха"
|
Хааны хүү, харцын хүү хоёр багаасаа сайхан үерхэж байжээ. Тэгээд тэр хоёр лам болохоор Баруун зуу руу 5 жилийн хугацаатай явжээ. Тэгээд таван жилийн хугацаанд харцын хүү юу ч сурсангүй гэнэ. Хааны хүү таван жилийн хугацаанд их эрдэм сурч, том лам болжээ. Тэгээд хоёулаа гэртээ харихаар ханилаад явж байжээ. Тэгээд замдаа харцын хүү хааны хүүд хэлж байна гэнэ.
- "Чи эрдэм ном их сурлаа. Би юу ч сурсангүй. Очихоор аав ээж юу сурав гэнэ. Надах хэлэх юм байхгүй. Би юу ч сурсангүй. Чи бол их эрдэмтэй болсон. Очоод лам нартай ном хаялцна. Чамд би атаархаж байна. Би чамайг алчихмаар байна" гэжээ. Тэгээд хааны хүүг алах болжээ. Алуулахаасаа өмнө хааны хүү хэлж гэнэ.
- "За, Чи бид хоёр хар багаасаа сайхан үерхсэн. Одоо чамайг очихлоор манай аав ээж:
- "Та хоёр багаасаа сайхан үерхсэн. Тэгээд эрдэм ном сурч лам болно гээд явсан. Одоо хүү маань алга байна. Хаачив ийчэв гэнэ. Чи битгий дэмий балай юм яриарай. Зүгээр л "Аваршиха" гэж хэлээд үхсэн гэж л хэлээрэй. Өөр юм битгий хэлээрэй" гэжээ.
Тэгээд алууулжээ.
Тэгээд харцын хүү гэртээ очсон чинь хааны хүүгийн аав ээж асууж гэнэ.
- "Та хоёр багаасаа сайхан үерхсэн. Лам болно гээд Баруун зуу явсан. Миний хүү яасан бэ?" гээд асуухлаар нь харцын хүү:
- "Аваршиха" авсан гэжээ.
За, Тэгээд тэр "Аваршиха" гэсэн үгийн утгыг тайлах хүн байдаггүй гэнэ. Хаан Баруу зуугийн лам нарыг гурав хоногийн дотор "Аваршиха" гэдэг үгийн утгыг тайлж хэлэхгүй бол ална гэжээ. Лам нар бие биенээсээ асуусан боловч мэдэх тайлах хүн байхгүй байжээ.
Тэр үед нэг айлын зарц баян айлд хичнээн жил зарагдсан юм байжээ. Тэр хүн хонь хариулахдаа дайраад л явдаг нэг хонхор байжээ. Тэр хонхорт "Ум мани бадми хум" гээд л хонио хажуугаар нь тууж өнгөрөхдөө, хонио хотлуулахдаа нэг хоргол хийдэг байжээ. "Ум маани" гээд хоргол хийсээр байтал тэр хонхор нь дүүрчихэж гэнэ. Тэхлээр нь ирэх буцахдаа бас "Ум маани" гээд л хорголоо авч хаяад уншаад байсан чинь тэр хонхорын хоргол дуусчээ. Тэгээд маани унших тоо чинь гүйцэж гэнэ. Олон жил энэ баян айлд зарагдлаа байз. Одоо явж Баруун зуу орьё гэж боджээ. Тэгээд хонио хариулж байтал бурхны даахь болсон сэтэртэй хонь:
- "Энэ хүн их буянтай хүн юм. Сайхан бэлчээрт олон жил биднийг гаргалаа. Ачийг нь яаж хариулья даа" гээд майлж байна гэнэ.
Нөгөө хүн чинь маани уншсаар байгаад маанийн чадлаар амьтны хэл мэддэг болжээ. За, тэгээд явахдаа энэ хонийг л авья гэж боджээ. За, тэгээд явах болсон чинь баян хүн:
- "Юу авах вэ? гэж байна гэнэ.
Нөгөө хонио авья гэсэн чинь:
- Өчнөөн жил зарагдчихаад чухам энэ муу хониор яах нь вэ" гээд нөгөө эзэн чинь элэглэж хөхрөөд өөр юм өгнө гэжээ.
– "Өөр юм хэрэггүй" гэж гэнэ.
Тэгтэл тэднийх гэрээ буулгаад засаж барьж байна гэнэ. Тэгсэн чинь нөгөө хонь чинь газарт дэвсээтэй туурганы эсгий дээр шээчихэж гэнэ. Тэр хонины буян нь тэр туурганд шингэчихгүй юу. Тэгэхлээр нь хонь авахаа болиод:
- "Энэ эсгийг аваад явья" гэтэл баян:
- "Өчнөөн жил зарагдачихаад энэ муу эсгийгэр яахна вэ" гээд элэглэж хөхөрөөд:
- "Өөр юм өгнө" гэж байна гэнэ. Тэгтэл баяны эхнэр туурганыхаа шороог нь сэгсэртэл буян нь авгайд нь шингэчихэж гэнэ. Тэгээд л айлын авгайг нь авья гэлтээ биш дээ юу авалгүй явжээ.
Тэр хүн явж явж нэг модны сүүдэрт амарч байтал эр, эм хоёр хэрээ нисээд л ирж гэнэ. Тэгсэн эм хэрээ нь тэгж байна гэнэ.
- "Чиний явсан газраар юу байна? гэж байна гэнэ.
Нөгөө хүн чинь хэрээний хэл мэддэг болчихсон болохоор сонсож байж гэнэ. Эр хэрээ нь:
- "Өө, Сонин ихтэй. Гэхдээ "Хадат газар муу үг, модот газар муу үг бүү хүүрнэ" гэж байдаг юм. Хэлэхгүй" гэжээ. Гэтэл эм хэрээ нь уурлаад:
- "Хичнээн жил нэг оронд амьдарчихаад чи хэлэхгүй байх даа яадаг юм. Хэлэхгүй бол чамайг харуулж байгаад өд сөдөө зулгаана гээд л уйлаад л гуаглаад л жигтэйхэн гэнэ.
Тэгсэн чинь эр хэрээ:
- "За, за. Хэлье. Гурав хоногийн дараа чи бид хоёрт их хоол олдох нь" гэв. Хаанаас, яагаад, ямар учиртай юм гэтэл:
- "Баахан лам нарын нүд, цустай балин идэх нь.
-"Тэр нь яаж байгаа юм. Ямар учиртай юм" гэсэн чинь:
- "Хоёр хүү багаасаа үерхэж байгаад нэг нь ном сураад. Нөгөө нь ном суралгүй нөгөө нөхөртөө атаархаад алчихаж. Тэгээд номтой хүү нь "Аваршиха" гэж хэлээд үхжээ. Тэр үгийг тайлах гэсэн чинь тайлах хүнгүй. Тэгээд хаан тэр үгийг тайлж чадаагүй лам нарыг хороох гэж байна. Тэгээд баахан хоол олдох нь" гээд нисээд явчихжээ.
Тэгээд нөгөө хүн цааш явж байтал тэгсэн чинь чинь баян хот айл таарчээ. Тэр хот айлд очсон чинь тэндэхийн хүмүүс:
- "Юмыг яаж мэдэх вэ? Энэ хүнээс асууя" гэжээ. Тэгсэн тэр баян айлын охины гэдэс нь томроод эдгэрдэггүй гэнэ. Ингээд юмыг яаж мэдэх вэ гээд нөгөө хүнээс асуутал тэр хүн:
- "Өө, Тусгай гэр барьчих. Түүндээ ногоон торго дэвсчих. Нэг хүрз улайтгачих. Хэнгэрэг цан бэлдэчих. Тэгээд тэр гэртээ охиноо оруулчих. Би аргалая" гэжээ
Тэгээд л нөгөө охины чихний дор ногоон торгоо дэвсээд хэнгэрэг цангаа цохисон чинь зун болоод, ногоо дэлгэрээд, тэнгэр дуугарлаа гээд чихэнд нь үүрлэсэн аалзны зулзаганууд цувраад гараад иржээ. Тэгсэн нь тэр охины чихэнд аалз төрөөд тэгээд гэдэс нь томорч эдгэхгүй байсан юм байжээ. Аалзны зулзаганууд тэгээд л цувраад гарч ирээд улайссан хүрзэн дээр шатаад үхчээ.
Тэгээд л баян хүн нөгөө хүнд гэр барьж өгч, мал тасдаж, хүүхнээ өгчээ.
Бас нэг өдөр тэр айлын орон дор байсан хувинтай сүүг уух гэж хоёр хулгана нэг нэгнийхээ сүүлнээс хазаж, өнгийж тонгойж яваад Под хийтэл сүүтэй хувинд уначихжээ. Нөгөө залуу түүнийг хараад инээд алдчихаж гэнэ. Гэтэл эхнэр нь:
- "Чи намайг элэглээ гээд уурлаад байхаар нь сүү уух гээд тонгойж байсан хулгана сүүнд уначихлаа" гэж хэлтэл нөгөө хүн далан хэлийн номоо мэдэхээ байчихаж гэнэ. Тэгээд:
- "Би одоо Баруун зуу руу явах ажилтай" гэж хэлээд явж гэнэ.
Нөгөө хэрээний хэлсэн үгийг санаад явжээ. "Аваршиха" гэдэг үгийн утгыг тайлах ёстой гурав хоногийн хугацаа ч болж байдаг. Лам нар үгийн утгыг мэдэхгүй. Яанаа гээд л тэгээд л байж гэнэ. Нөгөө хүн явсаар лам нар дээр очоод л би "Аваршиха" гэдэг үгийн утгыг тайлья" гэжээ. Тэгээд "Аваршиха" гэж:
- "Үй зайгүй найздаа, эзгүй хээр хэрцгийгээр алууллаа" гэсэн үг гэжээ.
Лам нар баярлаад тэгээд амь аврагджээ. Тэгээд тэр хүн тэндээ Баруун Зууд лам болжээ. Олон ламын аминд орсон хойно тэгэлгүй яахав дээ. Тэгээд амар сайхандаа жаргажээ.
|
Аваршиха
Сын хана и сын бедняка дружили с детства. Чтобы стать ламами, они отправились в Барун-дзу на 5 лет. Сын бедняка за 5 лет ничему не выучился. Сын хана за 5 лет выучился многому и стал большим ламой. Отправились они домой вместе. По дороге сын бедняка говорит сыну хана:
– Ты многому выучился. Я ничему не научился. Когда вернусь, мать с отцом спросят, чему я выучился. А мне сказать нечего. Я ничему не научился. Ты стал очень ученым. Вернешься, будешь с ламами вести диспуты. Я завидую тебе. Мне хочется тебя убить.
Приготовился он уже убить сына хана. Перед тем как быть убитым сын хана говорит:
– Мы с тобой с детства дружили. Когда ты вернешься, мои отец с матерью спросят: "Вы с детства дружили. Ушли, чтобы научиться наукам и стать ламами. Нашего сына нет. Куда он делся?" – Ты не говори всякой ерунды. Скажи просто "Аваршиха", и скажи, что умер. Другого ничего не говори.
И тот его убил.
Сын бедняка вернулся домой, а отец с матерью сына хана спрашивают его:
– Вы дружили с самого детства. Ушли в Барун-дзу, чтобы стать ламами. Где наш сын?
Сын бедняка овтечает:
– Его забрал Аваршиха.
А понять, что означает слово Аваршиха, никто не может. Хан приказал: если никто из лам Барун-дзу не сможет в течении 3 дней объяснить, что такое Аваршиха, он всех убьет! Ламы стали спрашивать друг у друга, но никого не было, кто смог бы это слово объяснить.
В то время там был один слуга, который много лет служил в богатой семье. Когда он пас овец, то всегда проходил мимо ямы. Он говорил "Ум мани бадмэ хум" и гнал овец мимо, а один катыш овечьего кала клал в яму. Он говорил "ум мани", клал катыш, и яма вся заполнилась. Так он, когда шел и возвращался, говорил "Ум мани" и бросал катыши, наконец, катыши для ямы кончились. Да и число мани, которое он должен был читать, тоже кончилось. Много лет он работал на богатую семью. И решил пойти в Барун-дзу. Вот он пас овец, как одна овца, посвященная бурхану (сэтэртэй), у которой шерсть скаталась, заблеяла:
– Это очень благодетельный человек. Выводил нас много лет на прекрасное пастбище. Как же отплатить за его добро?
А этот человек так много читал мани, что силой мани стал понимать язык животных. Поэтому он подумал: "Когда пойду, возьму эту овцу". Наконец настало время ему идти. Богач ему говорит:
– Что ты возьмешь с собой?
– Эту овцу.
– Ты столько лет трудился, зачем тебе эта несчастная овца?
Хозяин стал шутить, дразнить его и обещал дать что-нибудь другое.
– Не нужно мне ничего другого!
А этот айл разобрал юрту. А та овца на войлок стенной, сложенный на земле, помочилась. И вся добродетель той овцы ушла в войлочные стенки. Тогда тот человек решил не брать овцу и стал думать:
– Возьму-ка этолт войлок. – Богач:
– Ты столько лет работал, на что тебе этот дрянной войлок! – засмеялся:
– Я дам тебе что-нибудь другое. – Пока жена богача отряхивала пыль со своего шелка, ее благодать (буян) перешла на нее (букв. впиталась). Не скажешь же: возьму жену из семьи! Так, ничего не взяв, ушел.
Он шел-шел и под тенью одного дерева остановился отдохнуть. Прилетели два ворона – муж и жена. Стали они разговаривать.
– Что интересного там, где ты был?
А этот человек понимал язык воронов. Он стал слушать. Муж ворон говорит:
– О, интересного очень много. а говорят ведь: Нельзя говорить дурных слов и в скалах, в лесу. Не скажу. Жена ворон рассердилась:
– Мы столько вместе живем, а ты не хочешь говорить? Значит, так? Если не скажешь, я прямо у тебя на глазах вырву себе все перья!
Так она плакала и каркала. Муж тогда сказал:
– Ну, ладно, ладно. Скажу. Через три дня у нас будет много пищи.
– Как? Откуда? Почему?
– Мы будем есть балин из глаз и крови лам.
– Как это? Что это значит?
– Два мальчика дружили с детства. Один выучился наукам. Другой ничему не выучился, позавидовал ему и убил. Тот, который ученый, сказал "аваршиха" и умер. Стали разгадывать это слово, а никто не может. Поэтому хан хочет убить всех лам, потому что они не смогли разгадать это слово. Вот нам и будет пища.
И они улетели.
Пошел тот человек дальше. Встретился ему богатый айл. Он зашел туда, а тамошние люди говорят:
– Кто знает? Давайте спросим у него. – А у девушки из того айла вырос живот и не проходит. Поэтому они решили спросить того человека, вдруг он знает.
– Поставьте отдельную юрту, – ответил он. – Постелите зеленый шелк. Раскалите лопату. Приготовьте барабан и литавры. Заведите ту девушку в юрту. А я все сделаю.
Он расстелил под ушами девушки зеленый шелк, стал бить в барабан и литавры. Из ушей девушки полезли детеныши пауков, которые в ее ушах свили гнезда, решив что наступило лето, зазеленела трава, загремел гром. Оказывается, в ушах той девушки народжились пауки, поэтому живот ее увеличился и не спадал. Детеныши пауков выползли оттуда один за другим, ступили на раскаленную лопату и поумирали. Тогда тот богач поставил для того человека юрту, дал скота, свою дочь.
Однажды две мышки хотели попить молока из ведра, которое стояло под кроватью в том айле, они стали тянуть друг друга за хвост, пригибались, поднимались и упали в то ведро с молоком. Тот юноша увидев это засмеялся. Его жена рассердилась:
– Ты надо мной смеешься?
– Да нет, мыши хотели попить молока и свалились в ведро.
Как только он это сказал, сразу забыл все молитвы на 70 языках.
– Мне надо идти в Барун-дзу! – сказал он.
Шел он и все вспоминал разговор двух воронов. А трое суток на разгадывание слова Аваршиха, кончаются. Ламы смысла этого слова не разгадали. Что же будет? Пришел он к ламам и говорит:
– Я могу объяснить, что значит Аваршиха. Это значит: "Я убит жестоко в пустынном месте самым близким другом".
Ламы обрадовались. Спаслись. А тот человек стал ламой в Барун-дзу. Он же помог многим ламам. И они зажили счастливо.
|
|
Беседа
Гаваа
|
-Та энэ үлгэрийг хэнээс сурсан бэ?
- Үлгэрэн бөөвөөгөөс л сурсан. Манай аавын дүү "Шидэт хүүрийн үлгэр" гээд ярьдаг байсан. Тэр үед нь тоож мэддэггүй байжээ. Би байнга Бөөвөөтэй нэг гэрт байсан. Тэгээд л үлгэр сонсож л байсан. "Гаргүй хүүхэн" гэдэг урт үлгэр. Хойт эхийн үлгэр ярьдаг байсан.
|
– Вы у кого услышали эту сказку?
– У Улгэрэн Боовоо. Младшая сестра отца говорила, что это сказка из "Волшебного мертвеца". В то время я не считала это важным. Жила в одной юрте с Боовоо. Слушала сказки. "Девочка безручка" очень длинная сказка. Еще рассказывала сказку про мачеху.
|
24.08.2006
г. Арвайхээр, Убурхангайский аймак
С. Дуламноргим
"Девочка-безручка"
|
Нэг хаан байжээ. Хатан нь нас бараад хаан нэг охинтойгоо үлджээ. Их сайхан охин гэнэ. Хаан дахиад эхнэр авчээ. Гэтэл тэр эхнэр нь охинд их муу, өшөөтэй гэнэ. Тэгээд л бас нөгөө шинэ авгайгаас нь бас нэг хүүхэд төрж гэнэ. Тэгээд л нөгөө охинд бүр муу болж. Энийг л алуулах юмсан гэж боддог болжээ. Тэгээ л нөгөө хойт эх худлаа өвдөөд л хаан их гүрэм дором болжээ. Худлаа өвдсөн юм чинь яаж эдгэх вэ дээ. Нэг өдөр:
- "Чиний наад өвчин чинь яавал эдгэмээр байна" гэж хаан авгайгаасаа асуусан байгаа юм. Авгай нь:
- "Энэ хүүхдээ л үгүй хийвэл миний өвчин эдгэнэ" гэжээ.
Тэгэхлээр хаан:
- "Охиноо ойд аваачиж ал. Алсны тэмдэг болгож өрөөсөн гарыг нь авчир" гэжээ.
Тэгээд хоёр хүн охиныг алах гээд аваад явжээ. Охин их үзэсгэлэнтэй тул нөгөө хоёр хүн чинь алж зүрхэлсэнгүй гэнэ.
- Яаж энэ сайхан охиныг алах вэ? Алахгүй бол толгойгүй болно" гээд охиныг алалгүй өрөөсөн гарыг нь тасдаж аваад иржээ. Хааны эхнэр ч өрөөсөн гарыг нь үзээд охиныг алчихаж гэж бодоод эдгэжээ.
Нөгөө муу охин чинь ойд явсаар байгаад нэг хааны хүүтэй таарчээ. Тэр хааны хүү охиныг эх эцгээсээ нуугаад авдрандаа хийчихжээ. Эх нь нэг өдөр авдарнаасаа юм авах гээд:
- "Авдарны түлхүүр өг" гэсэн чинь хүү дурамжхан өгчээ. Авдрыг онгойлготол нэг их сайхан охин гараад ирж гэнэ.
- "Ийм сайхан хүүхнийг авдранд хориод яах нь вэ" гэж эх эцэг нь хэлжээ.
- "Таныг загнах байх гэж бодсон юм" гэж хүүг хэлтэл:
- "Ийм сайхан амьтныг дахиж битгий авдранд хий" гэжээ.
Тэгээд тэр охинд аав ээж хоёр нь их хайртай байжээ
Тэгээд хааны хүү таван жилийн хугацаатай аянд явах болжээ. Хүү:
- "Намайг иртэл миний эхнэрийг сайхан арчилж, хамгаалж байгаарай" гэжээ.
Явахаас нь өмнө гаргүй хүүхэн жирэмсэн байжээ. Тэгээд төрж гэнэ. Сайхан хүү гарч гэнэ. Хүү гарлаа гоё хүү гарлаа гээд хүүдээ хиагаараа захиа бичээд явуулжээ. Тэр захиа авч явсан хүн охины гарыг авахуулсан хааныд очоод хоножээ. Муу санаат хатан архи өгч байгаад тэр хүнээс өрөөсөн гартай үзэсгэлэнт охин сайхан хүү гаргасан гэж яриулж байгаад захиаг авч уншжээ. Тэгээд нөгөө хааны сайхан охин нь амьд байна гэж мэджээ. Тэгээд хүүд: "Хүн гэхэд хүн биш. чөтгөр гэхэд чөтгөр биш юм төрсөн" гээд захиаг нь урвуулж бичээд хуучин захиаг нь галд хийгээд явуулжээ.
Хиа очоод
- "Сайхан захиа байгаа биз. Сайхан хүү төрсөн" гэтэл захиаг унштал өөр юм бичсэн байжээ.
Хүү:
- "Ямар ч юм байсан намайг харьтал байлгаж бай" гээд хариу бичжээ. Нөгөө хүн бас гайтай юм шиг муу санаат хатныд дахин очиж хоножээ. Хааны хатан нөгөө хиаг согтоож байгаад өврийг нь уудлаад захиаг нь уншаад:
- "Намайг очихоос өмнө наад чөтгөр гэхэд чөтгөр биш. Шулам гэхэд шулам биш юмаа алж хороо" гэж бичиж хувиргаад өвөрт нь хийчихжээ.
Эцэг эх нь тэр захиаг уншаад уур нь хүрээд:
-"Ийм гоё хүү. Ийм сайхан хүүхэн байхад устга" гэлээ гээд уурлаад хүүгээ ирэхээр нь ална гэж байжээ.
Тэгээд хүүхэнд хэлэхгүй байтал хүүхэн нэг өдөр захиаг олоод уншихчжээ. Тэгээд "Миний үйлийн үр яасан барагдаггүй юм бэ" гээд хүүхдээ хүзүүнээсээ зүүж үүрээд нууцаар оргоод явжээ. Тэгээд явж байтал нэг өвгөнтэй таарчээ. Ангаж цангаад ус уух гэж байтал өвгөнтэй таарсан юм байжээ. Өвгөн ийм хөөрхөн хүүхэдтэй, ийм сайхан хүүхэн ангаж цангаж яваа байх гэж өрөвджээ. Тэр өвгөн ид шидтэй өвгөн гэнэ. Хүүхэн өвгөнд ингэж тэгж ядарч явна гээд бүх л зовлонгоо ярьжээ.
Өвгөн:
- "Санаа сайн бол заяа сайн" гэдэг юм Зорьсон хэрэг чинь бүтнэ" гэжээ. Тэгээд өвгөн хүүхэнд:
- "Худгийн уснаас уугаад дараа нь гаргүй талаа угааж шавш" гэж хэлжээ.
Хүүхэн ус ууж, нүүр гараа угаагаад тайруулсан гар дээрээ уснаас асгаад явжээ. Тэгээд ядраад унтчихаж. Нэг сэрсэн чинь нөгөө тасдуулсан өрөөсөн гар нь ургаад гартайгаа болсон байна гэнэ. Тэгээд баярлаад явж байтал нэг бор гэртэй өвгөн, эмгэн хоёрынх таарч гэнэ. Өвгөн эмгэн хоёр:
- "Хаана хүрч явна" гээд асуужээ. Хүүхэн ингэлээ тэглээ гээд бүх амьдралаа ярьж гэнэ.
Өвгөн эмгэн хоёр:
- "Бид хоёр үр хүүхэдгүй. Бидэнтэй хамт амьдар" гэжээ.
Тэгээд өвгөн эмгэн хоёртой хамт амьдрах болжээ. Хүүхний хүүхэд овоо том болж, хаа хаагүй л гүйдэг болжээ. Тэгээд амьдарч байтал нэг өдөр нэг их гоё эрээн майхантай аянчин ирж тэдний ойр бууж гэнэ. Өвгөн тэдэнтэй уулзахаар явах гэтэл бяцхан хүү дагаад цуг очиж гэнэ. Очтол нэг сайхан эрээн майхантай аянчид. Эзэн нь бололтой сайхан хүн байна гэнэ. Гэтэл хүүхэд тэр хүнийг харангуутаа очоод:
- "Миний аав" гээд хамгийн том хүний өвөр дээр очоод суучихаж гэнэ. Өвгөн ч их айж гэнэ. Гэтэл тэр хүн:
-"Яасан хөөрхөн хүүхэд вэ" гээд л чихэр өгөөд л: "Хэнтэй амьдардаг вэ? гэж асуужээ.
Өвгөн ч:
- "Ийм нэг хүүхэдтэй хүүхэн бидэнтэй хамт байдаг юм. Биднийг авч яваа юм" гээд хэлж гэнэ.
Нөгөө хүн :
- "Тэр хүүхнээ надтай уулз гэж хэл" гэжээ.
Тэгээд өвгөнд зөндөө их юм өгчээ. Өвгөн ирээд нөгөө хүний хэлснийг хэлтэл хүүхэн:
- "Би танхгүй хүнтэй уулзахгүй" гэж гэнэ.
Хүүхнийг ирэхгүй болохоор нөгөө аянчид өөрсдөө ирж гэнэ.
Гэтэл нөгөө гаргүй хүүхэн нь яг мөн байна гэнэ.
Хүүхэн нөгөө хүнд нүүр өгсөнгүй гэнэ. Нөгөө хүн:
- "Одоо та дөрөвийг аваад явна" гэжээ.
Хүүхэн хүүхдээ ал гэж тийм тийм муухай захиа бичиж байсан.
- Би явахгүй гэжээ.
Нөгөө хүн ярьсаар сая учрыг нь олж, тэгээд хүүхнээ хүүхэдтэй нь аваад гэр рүүгээ явжээ.
Гэтэл тэр хүний эх нь хүүгээ ална гээд хор найруулчихсан сууж байжээ. Эцэг нь бас хүүгээ ална гээд нум сум бэлдсэн байжээ. Гэтэл цөм хүрээд ирэхлээр ээж нь баярлаад хороо асгаад, аав нь нум сумаа хаяаад ухаан алдаад унаж гэнэ. Тэгээд тэд нар амар сайхандаа жаргажээ.
|
Жил-был один хан. Его ханша умерла, и он остался с дочерью. Она была очень красивой девушкой. Хан женился во второй раз. Его новая жена невзлюбила эту дочь, мстила ей. У этой новой жены тоже родился ребенок. Тогда ханша совсем возненавидела девушку. Она стала думать, как бы ее уничтожить. Она притворилась больной, хан устроил чтение молитв. Но как пройдет притворная болезнь? Однажды хан спросил у жены:
– От чего твоя болезнь пройдет?
– Уберешь отсюда свою дочь, вот моя болезнь и пройдет, – ответила жена.
Тогда хан приказал:
– Отведите мою дочь в лес и там убейте. А чтобы был знак того, что вы ее убили, принесите мне ее руку.
Два человека взяли девочку и пошли в лес. Так как она была очень красивой, эти два человека не посмели ее убить.
– Как мы можем убить такую красавицу? А если не убьем, потеряем свои головы. – Они не стали ее убивать, а отхватили ей руку и принесли хану. Ханша увидела руку, решила, что те ее убили, и выздоровела.
Эта девочка шла-шла по лесу и встретила сына одного хана. Принц посадил девочку в сундук и спрятал от своих родителей. Его мать однажды захотела что-то взять из сундука и сказала:
– Дай-ка мне ключ от сундука. Сын дал с радостью. Когда открыли сундук, из него вышла прекрасная девушка.
– Зачем ты такую прекрасную девушку спрятал в сундуке? – сказали родители.
– Я думал, вы будете меня ругать, – ответил сын.
– Больше не сажай прекрасную девушку в сундук, – сказали они.
И хан с ханшей полюбили ту девушку.
После этого сыну хана надо было отправляться в путь на пять лет. Он сказал:
– Берегите мою жену, пока меня не будет, ухаживайте хорошо за ней.
А девушка был беременной. И она вскоре родила. Родился красивый мальчик. [Хан с ханшей] отправили сыну письмо с посыльным, в котором написали, что у него родился сын, красивый мальчик. Человек, который нес письмо, остановился на ночлег у хана, который приказал отрезать руку дочери. Злобная ханша напоила гонца водкой и выведала у него, что у прекрасной девушки с одной рукой родился красивый сын. Она взяла у него письмо и прочитала. Так она поняла, что дочь хана прекрасная принцесса жива. Тогда она порвала и сожгла в огне старое письмо и подменила его на новое, в котором написала: "Вроде мальчик, но не человек, вроде черт, да не черт, вот что у тебя родилось".
Гонец пришел к сыну хана и сказал:
– Хорошие вести, наверное. Родился красивый мальчик.
А в письме было написано совсем другое. Сын хана сказал:
– Что бы там ни было, ничего не делайте до моего приезда.
Он написал ответ. Тот гонец, как будто заколдованный, снова остановился на ночь у той злой ханши. Ханша хана опять напоила его водкой, залезла ему за пазуху и вытащила письмо. Она опять подменила его: "До моего приезда изничтожьте этого черта не черта, и эту шулам не шулам!" – и подложила его гонцу.
Родители прочитали письмо и рассердились:
– Такой хороший мальчик! Такая красивая девушка, а он пишет, убейте.
Они решили убить их, когда сын приедет. Они ничего не стали рассказывать девушке, но она однажды нашла то письмо и прочитала. "Не кончаются мои несчастья плодов деяний!" – подумала девушка, привязала сына на спину и тайно убежала. Шла-шла и встретилась с каким-то стариком. Она встретила старика, как раз когда хотела пить. Старик пожалел их: такая хорошая девушка с таким красивым ребенком пить хотят. А старик был волшебник. Девушка рассказала старику обо всех своих несчастьях.
Старик сказал:
– Если мысли хорошие, то и судьба будет хорошей. Так говорят. Все, к чему ты стремишься, исполнится, – затем он дал ей наказ – Попей воды из колодца, а потом обрызгай сторону, на которой руки нет.
Девушка попила воды, вымыла руки и лицо, а на место, где была отрезана рука, полила водой. Она устала и заснула. Проснулась, а отрезанная рука выросла вновь, и она стала с двумя руками. Она обрадовалась и пошла дальше. Ей встретилась серенькая юрта, в которой жили старик со старухой. Старик со старухой сказали:
– Куда ты идешь?
Девушка рассказала им всю свою жизнь, про все-все.
Старик со старухой сказали:
– У нас нет детей. Живи с нами.
Так она стала жить вместе со стариком и старухой. Сын девушки вырос и стал бегать всюду. Жили они жили, как вдруг к ним явились путники в прекрасном пестром шатре и остановились вблизи. Старик пошел к ним, а мальчик увязался за ним. Смотрят, путники в прекрасном пестром шатре. Тот, который был, по-видимому, хозяином – красивый человек. Мальчик как увидел этого человека, подошел к нему и говорит:
"Папа!" Он пошел и сел к нему на колени. Старик испугался. А тот человек сказал:
– Какой хорошенький ребенок, – она дал ему конфеты. – С кем он живет?
Старик ответил:
– Одна женщина с этим ребенком живет вместе с нами. Нас обихаживает.
Тогда тот человек говорит:
– Приведите ее ко мне.
Он дал старику много-много всяких вещей. Старик вернулся домой и передал слова того человека.
– Не буду встречаться с незнакомыми людьми, – ответила девушка.
Девушка все не приходила, поэтому путники пришли сами.
– Это же девушка-безручка!
Но девушка была с тем человеком нелюбезна. А он сказал:
– Я заберу вас четверых.
"Он ведь написал ужасное письмо, чтобы убили его сына", – подумала девушка и сказала:
– Я не пойду.
Тогда тот человек стал выспрашивать и наконец понял все, что произошло. После этого он забрал жену и сына и вернулся домой.
А мать того человека уже приготовила яд, чтобы убить сына. Отец его приготовил лук со стрелами, чтобы убить сына. Но когда они вернулись, мать, обрадовавшись, вылила яд, отец, обрадовавшись, выбросил лук со стрелами и упал в обморок. И все они стали жить счастливо и спокойно.
|
|
С. Дуламноргим
Бадарчинские сказки
|
1.
Нэг бадарчин усан борооноор нэг айлд очжээ. Тэр айл их баян айл гэнэ. Гэрээрээ дүүрэн хонь хургатай гэнэ. Бадарчин тэр айлд хонох санаатай байсанд хүүхэн уурлаад:
- "Мал осгож үхэх гээд гэртээ оруулаад зайгүй байна" гээд бадарчинг хөөх шахуу байжээ. Тэгснээ:
- "Манай хүн адуунд явсан. Хүн хонуулах зайгүй. Та эндээс холгүй байгаа айлд очиж унт" гээд хөөжээ.
Бадарчин:
- "Аа, тэгье. Би явья. Харин тэр айлаа заагаад өг" гэжээ. Тэгээд тэр айл чухам хаана вэ?" гэтэл хүүхэн:
- "Тэндшээ" гээд хуруугаараа тэр зүг заатал хуруу нь тэр чигээрээ хөшчихөөд наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй болжээ.
Тэгээд бадарчин ойролцоох хот айлыг бараадан хоножээ. Өглөө босоод тэр айлынхан бадарчинд цай цүй хийж өгөөд байж байтал хөтөлгөө морьтой хүн сандран давхиж ирээд:
- "Танайд нэг бадарчин хонов уу?" гэжээ.
- "Хоносон" гэтэл гэрт орж ирээд:
- "Бадарчин гуай минь. Манай хүн танд муухай аашлаад хотондоо наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй гар нь заасан чигтээ хөшчихсөн байна. Та аварч тусалж хайрла" гээд гуйжээ.
Бадарчин тэр хүний авчирсан хөтөлгөө морийг унаж очоод шороо атгаж аваад ном уншаад цацтал тэр хүүхэн зүв зүгээр болжээ.
Тэгээд тэр хүүхэнд бадарчин:
- "Үүнээс хойш ядарсан хүнд битгий муухай аашилж байгаарай" гэж захижээ.
2.
Бас нэг бадарчин айлд хоноод өглөө гадаалж явтал сайхан үстэй хүүхэн үнээ саагаад сууж байна гэнэ. Бадарчин:
- "Хүүхэн гуай. Үснээсээ нэг ширхэгийг өгчих" гэжээ.
Тэр хүүхэн ч айхтар хүүхэн байжээ. Тэгээд сааж байгаа үнээнийхээ сүүлнээс нэг үс тасдаж аваад өгчихжээ. Тэгээд бадарчин замдаа гарч, нэг даваа давж явтал нэг үнээ мөөрсөөр бадарчин дээр гүйж очжээ. Бадарчин үнээг хараад:
- "Өө, Чиний үс байсан юм уу гээд нөгөө үсийг нь үлээгээд орхитол нөгөө үнээ чинь мөөрөөд тоглоод буцаад давхиад явчихаж гэнэ. Бадарчингууд гэж тийм айхтар аюултай улс байсан юм гэнэлээ. Тэгээд ч "Бадарчин явсан газар балагтай" гэсэн үг гарсан юм гэнэлээ.
3. "Хоёр бадарчин хэрэлдсэн нь"
Хоёр бадарчин нэг айлд очжээ. Тэр айлын авгай хоёр бадарчинг огт тоосон шинжгүй хонины толгой, өвчүү, хошиног чанаад л түүнээсээ харамлаад тэр хоёрт өгөхгүй юм гэнэ. Тэгэхлээр нь хоёр бадарчин:
-"Хоёулаа хэрэлдье. Чи гэрийн гаднаас би гэр дотроос хэрэлдье" гэжээ.
Тэгээд хэрэлдэж эхэлж гэнэ. Чанга чанга дуугараад л. Гэтэл гэрийн гадаа байгаа бадарчинг нохой нь боороод урчих гээд байсан тул нөгөө авгай чинь нохойгоо хориод:
- "Та хоёр битгий хэрэлдээч" гээд л.
Нөгөө хоёр ч хэрэлдээд сүйд майд болжээ. Гэрт байгаа бадарчин хэрэлдэнгүүтээ тогоотой махнаас нь авч авч яваа туламандаа хийгээд байжээ. Гэтэл нэг өвчүүг хийх гэтэл багтахгүй болохоор нь :
-"Дарайж дэрийсэн тархи уу чи" гээд хараасан чинь нөгөө гадаа байгаа бадарчин ойлгоод л:
-"Хугар нугар хийсэн тархи чи" гээд харааж байна гэнэ.
Энэ нь наад өвчүүгээ хугалаад нугалаад хийхээ мэдэхгүй байна уу гэсэн дохио байж л дээ.
Тэгээд нөгөө гэрт байгаа бадарчин чинь бүх тогоотой махыг нь туламандаа хийчихжээ. Тэгээд харсан чинь орон доогуур айлын авгайн сааль сүүндээ өмсдөг муу үхрийн чацгатай гутал харагдана гэнэ. Тэр муу маахайг нь аваад тогоонд нь хийгээд халивыг нь тавьжээ.
Айлын авгай хоёр бадарчинг хэрэлдээд салахгүй болохоор уурлаж:
- "Эндээс шалав явцгаа" гэж хөөжээ.
Тэгээд нөгөө хоёр бадарчин чинь авгай:
-"Нохойгоо сайн барьж байгаарай. Бид хоёр явлаа" гэсэн чинь:
- "Яв, яв. Шалав явцгаа" гэжээ. Нэг бадарчин нь явахдаа авгай:
- "Хоёр маахуу тогоонд, хонттой шаант чөмөг хоржоонт туламанд" гэж мэдэх үү?" гэсэн чинь авгай:
- "Мэднээ, мэднэ. Явж үз" гэжээ.
Тэгээд нөгөө хоёр бадарчин чинь хэрэлдсэндээ болоод цуг явахгүй байгаа бололтой нэг нь уулын өврөөр нөгөө нь уулын араар ороод яваад өгчээ. Авгайн санаа амарч, гэртээ ороод махаа идье гээд тогооныхоо халивыг автал хоёр гутал Пар Пар хийгэээд буцалж байсан гэдэг.
|
1.
Один бадарчин пришел в дождь в один айл. Это был очень богатый айл. Юрта полна овец и ягнят. Бадарчин собрался у них заночевать. Хозяйка рассердилась:
– Скот мерзнет и гибнет, поэтому мы его завели в юрту. Места нет.
Так она почти выгоняла бадарчина.
– Муж ушел с конями. А места для ночлега нет. Идите и ночуйте в айле, который находится недалеко.
Бадарчин сказал:
– Хорошо, хорошо, пойду. Только вы покажите этот айл. Где находится этот айл?
– Там, – показала хозяйка пальцем в сторону, и палец у нее тут же окостенел, не двигался ни туда, ни сюда.
Бадарчин заночевал в ближайшем айле. Утром только тамошние хозяева стали поить его чаем, как прискакал человек, держав в поводьях коня.
– У вас ночевал бадарчин? – спросил он.
– Ночевал.
– Уважаемый бадарчин! Моя жена с вами дурно обошлась, а теперь она застыла, и рука не двигается ни туда, ни сюда, показывает в одну сторону. Спасите ее, пожалуйста! – стал он просить.
Бадарчин сел на коня, которого тот человек привел с собой, взял землю, прочитал молитву и бросил землей в женщину. Она пришла в себя.
Бадарчин сказал женщине:
– Теперь никогда не веди себя дурно с бедными усталыми людьми.
2.
Другой бадарчин однажды ночевал в одной семье. Утром он встал оправиться, смотрит – женщина с прекрасными волосами доит корову. Бадарчин сказал:
– Уважаемая женщина! Дайте волосок из ваших волос.
А та женщина была бедовой. Она вырвала волос из хвоста коровы, которую доила, и дала его. Бадарчин отправился в путь, перешел один перевал, как вдруг к нему бежит корова и мычит. Бадарчин увидел корову и говорит:
– А, это твой волос был? – он дунул на волос и бросил его. Тогда корова замычала и побежала обратно.
Бадарчины были такими особыми опасными людьми. Поэтому появилась поговорка "Где бадарчин, там и вредность".
3. Как поссорились два бадарчина
Два бадарчина пришли в одну семью. Хозяйка не обратила никакого внимания на бадарчинов. Она сварила баранью голову, ребра, потроха, но пожалела еду и не дала ее бадарчинам. Тогда эти двое сказали:
– Давай поругаемся. Ты ругайся снаружи, а я буду изнутри.
Они стали ругаться. Стали громко кричать. На бадарчина, который был снаружи, стала бросаться собака и рвать его халат. Хозяйка придержала собаку.
– Прекратите ругаться!
А те двое еще пуще ругаются. Тот, который был внутри, пока ругался, стал класть мясо из котла в свой мешок. Хотел положить ребро, а оно не помещается. Он стал ругаться:
– Ах, ты твердая растопыренная башка!
Бадарчин, который был снаружи, понял его и закричал:
– А ты, проломанная сложенная башка!
Это он давал ему знак, мол, что ты не понимаешь, что надо это ребро сломать и сложить.
Так бадарчин, который был внутри, переложил все мясо из котла в свой мешок. Огляделся он и увидел под кроватью старые сапоги все в коровьем помете, которые хозяйка надевала, когда шла доить коров. Он взял эти башмаки и сунул в котел. Сверху накрыл крышкой.
Хозяйка рассердилась, что бадарчины не прекращают ругаться.
– Убирайтесь отсюда немедленно!
Два бадарчина говорят:
– Мы пошли. Придержите собак.
– Да идите скорей, убирайтесь, – ответила женщина. Один бадарчин, уходя, спросил у женщины:
– Знаешь что такое – два башмака в котле, а большая берцовая кость в грохочущем мешке?
– Знаю, знаю, – ответила хозяйка.
Два бадарчина, как будто они поругались, сделали вид, что не пошли вместе. Один пошел по северному склону горы, другой – по южному. Женщина успокоилась, вошла в юрту и решила поесть мяса. Она сняла крышку с котла, а там два башмака кипят пар-пар.
|
|
"Семьдесят небылиц"
|
Тогоо хөмөрсөн хүн чамд худла хэлэх байиугай тэгэрт түймэргаоап гээд тогогхагалж гэнэ
Мана эжийн загсаасан тоготой сүүн дээр хурга ишиг тоглодог байсан гэж ярьдаг байсан
|
(Очень неясно расшифровано:)
Человек, опрокинувший котел, не только скажет тебе неправду, но и наврет, что на небе был пожар и разбил котел (?).
На котле с молоком, которое мама выставляла остудить, играли ягнята и козлята, – так рассказывала.
|
|
Тэнгэрийн зам
|
Тэнгэрийн заадас мэдэх үү?
Мэдэхгүй
|
– Знаете про Млечный путь?
– Не знаю.
|
25.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
Ж.Намжил, 89 лет
"Открытая черная яма на перекрестке многих дорог"
|
Олон замын уулзвар дээр онгороо хар нүх гэж байжээ. Тэрэнд нь тэгээд оготно их үүрлэдэг юм байжээ. Тэр онгороо хар нүх гэдэг нь оготны л ором юм байна л даа. Тэгээд байж байтал гурван байшин будаатай, гурван зуун байшин будаатай ийм хоёр Пүүз (Пүүс) байж гэнэ. Гурван зуун байшин будаатай Пүүз нь гурван байшин будаатай Пүүзтэй байлдах болж гэнэ. Тэгээд гурван зуун будаатай Пүүз нь ирээд голын цаана буужээ. Тэр хоёр Пүүзний дундуур нь гол байсан юм байна. Тэгж байсан чинь нөгөө олон замын уулзвар байдаг онгороо хар нүхнээс нэг оготно ирээд:
- "Танайх одоо ийм ийм ажил болоод байлдах гээд байгаа юм байна. Танайх хэрэв гурван байшин будаагаа бидэнд өгвөл дайнд дийлүүлж чадна" гэжээ.
- Аа, Тэгэлгүй яахав гэж. Тэгтэл оготно:
- "Тэгвэл гурван байшин будаа шигээ л дандаа адууны бүтэн хомоол гаднаа хураачих" гэж гэнэ.
Тэгээд гадаанаа адууны бүтэн хомоол овоолчихоод байж байсан чинь шөнө нь болсон чинь, өглөө болсон чинь нөгөө гурван байшин будаа нь байдаггүй гэнэ. Гурван байшин шиг адууны хомоол ч алга гэнэ. Тэгээд хартал өнөө оготнууд чинь байшинтай будаагаа зөөчихөөд нөгөө хомоолыг нь унаад гол гараад явчихаж. Ингээд өнөө оготнууд тэр гурван зуун байшин будаатай Пүүзний зэвсэг бууны нүх рүү нь шээгээд нумны хөвчийг нь таслаад хаячихжээ. Тэгээд гурван байшин будаатых байлдаад дийлчихэж гэнээ.
|
На перекрестке многих дорог была открытая черная яма. В ней обитало много мышей. Открытая черная яма вообще-то и была норой мышей. Шло время. А там были две лавки – одна с 3 домами зерна, другая – с 300 домами зерна. Та лавка, которая имела 300 домов зерна, решила воевать против лавки с 3 домами зерна. Та лавка, которая имела 300 домов зерна, явилась и расположилась за рекой. Таким образом, между двумя лавками была река. Пока суть да дело, из открытой черной ямы на перекрестке многих дорог пришла одна мышь и сказала:
– Значит, у вас такие дела, вы хотите сражаться. Если вы нам отдадите 3 дома зерна, я смогу сделать так, чтобы вы победили в войне.
– Хорошо, давай.
– Вам надо набросать снаружи 3 кучи конского помета, похожих на 3 дома зерна.
Те набросали снаружи 3 кучи целых куругляков конского помета и стали ждать. Ночь прошла, наступила утро, а 3 дома зерна исчезли. 3 кучи конского помета, похожие на 3 дома зерна, тоже исчезли. Они посмотрели, а мыши унесли дома с зерном, а на кругляках конского помета переплыли реку. Потом эти мыши помочились в стволы ружей лавки с 300 домами зерна, а тетеву их луков разорвали. Так те, кто имели 3 дома зерна, победили.
|
|
Ж. Намжил
"Мудрый старик"
|
Хятадын Шансийн арван гурван муж, халхын дөрвөн аймаг, шавь тавыг эзэлсэн эзэн хааны төр гэж айхтар сүрхий төр байж л дээ.Тэгээд өнөөх төрийн хаан:
- "Монгол хүн их ухаантай байдгийм гэнэлээ. Монголоос нэг хөгшин ч яахав, залуу ч яахав гэж нэг хүн барьж аваад ир" гэж гэнэ. Тэгээд хааны зарлигаар өнөөхийг нь авчраад өгсөн чинь хаан:
- "За, Би чамаас гурван юм асууя. Чи тэрнийг сайн хариулж чадвал чамайг шагнана. Муу хариулбал толгойг чинь авна. За, Би чамаас асуултаа асуулаа шүү. Миний энэ тулга гангаар хийсэн бөх бат тулга" гэжээ. Өнөө монгол хүн:
-"Тиймээ гээд, Бөх юм бөх ч биз дээ" гэж гэнэ. Хаан:
- "Миний сэнтий сайхан ширээ еэ дээ. Зандангаар хийсэн" гэж.
- "Сайхан юм сайхан ч биз дээ" гэж гэнэ.
- "Миний хадаг их ээ дээ. Бээжинг бүтээж гүйцдэг юм" гэжээ.
- "Их ч юм их биз дээ" гэж гэнэ. Хаан:
- "За, Би энэнээс гурван юм асуусан. Тайлбарыг нь олигтой хэлж өгөөгүй. Энийг хөлийн жунтангуудад аваачиж тушаа. Толгойг нь ав" гэжээ.
Хөлийн жунтангуудад тушаасан чинь:
- "Алах малын цусыг авдаг
Алах хүний өчгийг авдаг байсаар байтал юуг нь тэгж хэлэв?. Энийг дахиад сурвалжил гэжээ.
Тэгээд хаан, нөгөө монгол хүн хоёрыг нүүрэлдүүлж байгаад асууж гэнэ. Тэгтэл хаан:
- "За, Би миний тулга их бөх бат аа даа. Гангаар хийсэн тулга" гэсэн. "Бөх чинь бөх юм биз дээ" гэж чи хэлсэн. Миний тулганаас бөх юм хаана байна? гэв.
Өнөө монгол хүн:
- "Өө, Байлгүй яахав. Шансийн арван гурван муж, халхын дөрвөн аймаг, шавь тавыг эзэлсэн эзэн хааны төр гэдэг чинь хэн ч гулзайлгадаггүй юм байгаа биз дээ. Энэ тулгыг чинь 70 хэдэн настай би алх дөштэй гарахад өдөрт нь эвдээд тавьчихна шүү дээ. Тийм биз дээ" гэсэн чинь хаан:
- "Аа, Тийм ээ" гэж гэнээ. Хаан:
- "Миний сэнтий ширээ сайхан юм. Миний сэнтий зандан ширээнээс сайхан юм хаана байна?" гэв.
Монгол хүн:
- "Бүх дэлхий дээр бурхны шашин дэлгэрээд энэ тэнд сайн сайхан болоод байна.Таны ширээ бол ганцхан таны л дарлага зандан ширээ байгаа юм биз дээ" гэж гэнээ.
Ингээд өвгөн хоёр асуултыг нь давж гэнэ. Хаан:
- "Миний хадаг их юм. Миний хадагнаас их юм хаана байна?" гэхэд өвгөн:
- "Өө, байлгүй яахав. Зун намрын зургаан сар дэлгэрэхэд бүх дэлхийг цэцэг навчаар гоёод бүтээчихнэ. Таны хадаг ганцхан Бээжин хотыг бүтээж хүрч байгаа биз дээ" гэжээ.
Ингээд өвгөн гурван үгэнд дийлээд нэг амийг хоёр амьтай болгожээ. Хаан өвгөнийг гэрэлтэй бараан жинсээр шагнаад, халхын сүрийг дарж байгаа юм гэж шаазгайны өд хадаж өгсөн юм гэнэлээ.
|
Существовало сильное и могущественное государство, которое владело 13 провинциями китайской Шаньси, 4 аймаками монголов и 5 аймаков шабинаров. Их хан сказал:
– Говорят, монголы очень умные. Приведите из Монголии кого-нибудь, молодого или старого, все равно.
По ханскому приказу привели к нему человека. Хан сказал:
– Я задам тебе 3 вопроса. Если ты ответишь на них правильно, я тебя награжу. Ответишь неправильно, снесу тебе голову. Итак, я задаю вопросы. Мой таган сделан из стали и он очень крепкий.
– Да, – отвечает монгол, – раз ты говоришь, крепко, то, наверное, крепко.
– Мой столик очень красивый, сделан из сандала.
– Раз ты говоришь, красивый, то, наверное, красивый.
– Мой хадак длинный, им можно накрыть Пекин.
– Раз ты говоришь, длинный, то, наверное, длинный.
– Итак, я задал ему три вопроса, – сказал хан, но он на них не дал правильных ответов. Отведите его к палачам (холийн жунтангууд?). Отрубите ему голову!
Отвели монгола к палачам, а они говорят:
– У скота, которого убивают, берут кровь,
У человека, которого казнят, берут показания!
Что сказал хан (?)? Надо проверить еще раз.
Они поставили хана и монгола лицом друг к другу и стали спрашивать. Хан сказал:
– Я сказал: "Мой таган сделан из стали и он очень крепкий". Ты сказал: "Раз ты говоришь, крепко, то, наверное, крепко". А что может быть крепче моего тагана?
Монгол сказал:
– Как не быть? Твое государство, в которое входят 13 провинций Шаньси, 4 аймака Халхи и 5 аймаков шабинаров, никто не сможет погнуть, так ведь? А этот таган я, 70 летний старик, за 1 день с молотком и наковальней сломаю, так ведь?
– Так, – сказал хан. – А мой столик очень красивый, сделан из сандала. Есть что-нибудь красивее его?
Монгол ответил:
– По всей земле распространилась буддийская религия и везде становится хорошо и красиво. А ваш столик – это ведь только ваша сандаловая подставка.
Так старик ответил на два вопроса.
– Мой хадак большой. Что-нибудь есть, что больше моего хадака? – спросил хан.
Старик ответил:
– Конечно, есть. Когда летом приходит шестой месяц, вся земля покрывается прекрасными цветами. А ваш хадак может покрыть только город Пекин, не так ли?
Так старик победил в трех вопросах, и прибавил к своей жизни еще одну жизнь. Хан наградил старика прозрачным темным шариком и прикрепил перо сороки, так как тот покорил величие Халхи.
|
|
Ж. Намжил
"Халхаский марамба"
|
Халх нутагт эзэн хаан хүнд өвчтэй болжээ. Тэгээд Шансийн 13 мужаасаа хамгийн дөмөг гэсэн эмчийг авчраад судсыг нь бариулахад мэддэггүй гэнэ. Тэгэхээр нь толгойг авчихаад байж гэнэ.Тэгээд одоо халхаас нэг эмч авчирья гэжээ. Далаад настай эмч авч ирж гэнэ. Нөгөөдөх нь гэлэн хүн байж гэнэ. Тэгээд эзэн хааны судсыг бариулах гэж муурны эрхий хуруунаас улаан утсаар оосорлоод зандан сэнтий ширээний хөл нэг ороогоод хашаан дээгүүр давуулаад айлын хашаанд сууж байгаа нөгөө эмчид судсыг нь бариулахад эмч:
- "Аа, Би мэдэхгүй юм байна. Нэг барихад зандан модны ширхэг таараад байна. Нэг баригдахдаа араатангийн судас таараад байна. Би мэдэхгүй" гэжээ.
- "Аа, Энэ сүрхий хүн байна" гээд маргааш нь эмчийг авчраад хааны судсыг бариулжээ. Эмч хааны судсыг барьчихаад гараад явчихаж гэнэ.
Тэр хааныд нэг уран хүн байдаг юм гэнэ. Тэгээд уран хүн дээр нөгөөх эмч ороод:
- "Энэ хааны өвчнийг эдгээвэл эдгээж болох л юм байна. 100 хүний толгойны шөлөөр даруулсан эм олж өгвөл эдгэх юм байна. Би гэлэн хүн болохоор яаж зуун хүн алуулах вэ дээ. Өөрийнхөө толгойг л өгөхөөс" гэжээ. Гэтэл нөгөө уран хүн:
- "Өө, Тэгж яаж болох вэ.
Энэ баян айлынхаар дандаа шинэ хоргойгоор малгай хийлгээд арван хиад өгөөд, арван тийш нь мордуул. Тэгээд гурван жилээс дээш өмссөн малгайгаар сольж авчруул. Хөлстэй малгай байвал маш сайн гээрэй" гэжээ. Тэгээд нөгөө баян айл чинь уран хүмүүс цуглуулж, зуун малгай өдөрт нь хийлгээд арван хиад өгөөд арван тийш нь явуулаад хоргой малгайныхаа оронд нь гурван жилээс дээш өмссөн малгай цуглуулаад ир гээд явуулж гэнэ. Тэгээд цуглуулж авчирсан малгайгаа том тогоонд хийж буцалгаад их шөл гаргаж гэнэ. Тэр шөлөөрөө даруулаад хаанд эм өгсөн чинь эдгэж гэнэ.
|
Заболел в Халхе император. Из 13 провинций Шаньси привезли самого хоршего лекаря. Тот пощупал пульс, но болезнь не определил. Ему отрубили голову. Решили: давайте теперь из Халхи приведем врача. Привели старика около 70 лет. Он был гэлун. Чтобы он проверил пульс императора, взяли красную нитку, обвязали ею большой палец на лапке кошки, затем – ножку от сандалового столика, перекинули ее через забор и дали тому лекарю, который сидел в одном айле.
– Нет, я не понимаю. Пощупаю, один раз какие-то сандаловые палочки чувствуются, другой раз – артерии животного. Нет, не понимю.
– Ага, это хороший лекарь, – решили все. Назватра его привели к императору и попросили посмотреть пульс. Тот пощупал пульс и вышел. А у хана был один искусник. Тот лекарь пришел к этому человеку и говорит:
– Вылечить вашего хана можно. Но нужно лекарство на бульоне от голов 100 человек. Я – гэлун, поэтому я не могу приказать убить 100 человек. Могу только отдать свою голову.
Тот искусник говорит:
– Как же так можно? Закажите у этой богатой семьи шапки из новой парчи. Дайте их 10 гонцам и отправьте их в 10 сторон. Пусть они поменяют шапки на такие, которые носили больше, чем 3 года. Если шапка будет пропитана потом, еще лучше.
Эта богатая семья собрала искусных людей, те сделали за день 100 шапок, дали их 10 гонцам и отправили в 10 сторон. дали наказ, чтобы они поменяли новые шапки на такие, которые носили уже больше 3 лет. Собранные шапки положили в большой котел, вскипятили их и сделали бульон. На этом бульоне сделали лекарство для императора, и тот выздоровел.
|
|
Ж. Намжил
"Как раскопали кириксур"
|
- Та дахиад өөр үлгэр ярьж өгнө үү?
- Долоон шар өвгөн гэж яригддаг байсан.
- Тэр юу гэсэн үг вэ?
- Долоон шар өвгөн гэж долоон бурхан од гэсэн үг дээ.
За, Би та нарт нэг хиргисүүрийн (хиргис хүүр) тухай домог ярья даа.
Баахан улсууд хиригсүүр ухаж гэнэ. Тэгж байсан дотроос нь нэг байшин гарч ирж гэнэ. Нөгөө байшингийн түлхүүр цоож нь их мундаг юм гэнэ. Өнөөх байшингийн үүдэн дээр очоод шагайтал хаалган дээр нь нэг том хүрэл хүн зогсож байна гэнэ. Тэгэхлээр нь хоёр гурван алхам газар дөхөж очоод газар тогшихоор л нөгөө том хүрэл хүн чинь тогших тоолон гэдэргээ нэг алхаж зогсоод л, гэдэргээ нэг алхаж зогсоод л байж гэнэ. Тэгсээр байгаад байшингийн зүүн хойно очоод зогсчихож гэнэ. Тэгээд хаалганы тэнд очоод дөшин дээр нь нэг жаахан тогшсон чинь түлхүүрийг нь аваад цонхоор шидчихэж байна гэнэ. Тэгээд түлхүүрийг нь авчихаад байж байж гэнэ. Хамаагүй орж болохгүй байжээ. Тэгснээ дөшин дээр нь ахиад нэг цохисон чинь үүдэн дээр нь нэг том төмөр Пар гээд унажээ. Тэхлээр нь хаалгыг нь онгойлгоод орсон чинь хоёр сэлэм зөрүүлээд хатгачихсан байна гэнэ. Хамаагүй тэр байшинд орвол тэр сэлэм орсон хүний толгойг нь хяргаад хаячихдаг юм гэнэ. Тэгээд тэр байшинд болгоомжтой ортол тэр хойно нэг данжаад урт цагаан гаанс зуучихсан байж байна гэнэ. Тэгээд өнөө хүн чинь дөхөж очсон чинь данжаад нуруугаа үүрээд зогсчихсон:
- "Энд их мөнгө овоолоостой байна. Энэ мөнгийг тэр толгой дээр зөөж аваач. Тэртээ талд нь гурван ширхэг доготой сав байгаа. Тэрэнд хүрч болохгүй шүү" гэж зааж өгчээ.
Ингээд байшинд орсон хүн тэр их мөнгийг нь зөөчихөж гэнэ. Данжаад:
- "Хамгийн хойд талын доготой савны үзүүрээс урт юмаар оосорло. Тэгээд үзүүрийг нь тэр мөнгө овоолсон газраа аваачаад байж бай л" гэжээ.
Тэгээд өнөөхийг нь оосорлочихоод нөгөө данжаадийн өмнө зогсож байсан хүн ганц ухасхийгээд л данжаадын урт цагаан гаансийг нь шүүрээд авсан чинь нөгөө данжаад чинь ойччихжээ. Тэгээд нөгөө савныхаа оосор дээрээс нь татсан чинь ухаж байсан хонхор нь усаар дүүрчихэж гэнэ. Тэгээд байшин ч байхгүй болж гэнэ. Тэгээд мөнгөө авцгааж байсан юм гэнэлээ.
|
– Расскажите еще какую-нибудь сказку.
– "Семь рыжих стариков", такую сказку рассказывали.
– Что это значит?
– Семь рыжих стариков – это Большая медведица. Ну, ладно, расскажу вам легенду о кириксуре.
Однажды несколько человек копали кириксур. Вдруг из него показался один дом (байшин). Ключ и замок у дома были мощные. Они подошли к дверям, посмотрели – на дверях (с внутр. стороны?) стоит большой бронзовый человек. На два-три шага подошли к нему. Как только ударяли в землю, тот большой бронзовый человек на каждый удар делал один шаг назад. Так он дошел до юго-восточной стороны дома и встал там. Вошедшие подошли к двери и постучали тихонько по пластинке от замка (?дош), тогда он взял ключ и бросил его через окно. Так они получили ключ. Но войти не могли. Они снова постучали по пластинке, вдруг около двери с громким звуком упало что-то железное. Они открыли двери, вошли, а за дверью две сабли накрест упали. Всем, кто в этот дом просто так входил, эти сабли отрубали голову. Они вошли очень осторожно, видят – на северной стороне дома сидит хозяин лавки с длинной белой трубкой в зубах. Они подошли поближе, тот человек встал, заложив руки за спину.
– Здесь большая куча денег. Перенесите эти деньги на тот холм. Там на той строне есть три мешка с украшениями. К ним нельзя прикасаться.
Один человек, который вошел в дом, перенес деньги. [Другой] сказал:
– Завяжи чем-нибудь длинным украшенный мешок, который самый северный. А кончик положи на деньги в куче и жди.
Тот человек привязал мешок, а другой, который стоял перед хозяином (данжаад), бросился и выхватил у того длинную белую трубку. Хозяин упал. Тот потянул за веревку, и яма, которую они копали, наполнилась водой. Дом исчез. Так они забрали деньги.
|
|
Ж. Намжил
Тэнгэрийн зам
Долон бурхан
Мичид
Луна
|
- Намжил гуай, Та тэнгэрийн зам, тэнгэрийн заадасны тухай ямар домог мэдэх вэ?
- Тэнгэрийн заадас гэж хуучны улсууд ярьдаг байсийм. Тэнгэрийн заадсанд шингэдгүй од хоёр байдаг юм гэсэн. Ерөөсөө үүр цайсан ч тэндээ л байж л байдаг. Шөнө болсон ч тэндээ л байж л байдаг. Тэгээд бие биенээ хойно хойноосоо тойроод байж байдаг юм гэсэн. Тэр нь ямар од вэ гэвэл Хүн таван од, Долоон бурхан хоёр од юм гэнэ. Тэрнээс өөр юм сайн мэдэхгүй байна.
- Яагаад Долоон бурхан одонд сүү өргөдөг юм бэ?
- Долоон бурхан одонд сүү, цай, идээ ундааныхаа дээжийг өргөж л байдаг юм. Өөрийнхөө аз жаргалын төлөө, мал сүргээ арвижуулахын төлөө л өргөдөг юм гэж дуулсан. Би их ч домог сонсож гайгүй л цээжилж байлаа. Одоо бүгдийг нь мартсан байна.
- Мичид одны тухай ямар домог үлгэр байдаг вэ?
- Саваагүй үг яриа л байх даа.
"Түмэн хонь бэлчээд явчихлаа
Түнтгэр улаан хуц нь майлаад хоцорлоо" гэж оньсого байдаг юм. Сарыг л хэлж байгаа юм билээ. Сар шингэхийг л ярьж байгаа юм байх даа. Одны тухайд тийм л юм ярьж байсан юм даа .
- Саран дээр яагаад толбо байдаг юм бол оо?
Сарны тухай домог
Энэ орчлон дэлхий дээр байгаа туулай бүгд эм туулай байдаг юм гэсэн. Харин сарны туулай эр байдаг юм гэсэн. Ухаандаа орчлон ертөнциийн эм туулайнууд сарны эр туулайнаас хээл авч байдаг юм гэсэн. Тийм домог ярьж байдаг. Сар бол 15 хаалгатай байдаг юм гэсэн. Эхлээд шинийн хоёронд сар гараад ирэхлээр эхнийхээ хаалгыг онгойлгож байгаа юм гэсэн. Тэгээд л арван таван хоногт арван таван хаалгаа онгойлгож, тэрнээс хойш хаалгаа хаагаад явдаг юм гэнэ. Хорин есний битүүнийг хүртэл сар хаалгаа хаагаад дуусдаг учиртай юм гэсэн. Шинийн нэгэнд сар гарахлаар тэнгэр огторгуй их хатуурдаг гэж ярьдаг.
- Алтан гадас одны тухай та үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Алтан гадас од чанх хойд талд байдаг гэж дуулсан юм. Ямар учиртайг нь мэдэхгүй. Хүн хойд зүгээ мэдэхийн тулд Алтан гадас од хойд зүгт байдаг гэж ярьдаг юм билээ.
- Гурван марал одны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Цагаан өвгөний тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Харин Энх амгалан хааны тухай түүх домог сонсож байсан.
|
– Намжил гуай, какие вы знаете легенды о Млечном пути?
– Люди в старину рассказывали про Млечный путь. Есть две звезды (од), которые не растворяются в Млечном пути. Даже когда наступает рассвет, там же и остаются. Ночь наступет, [они] все там же. И кружатся друг за другом. Что это за звезды? Это Пять звезд (Хун таван од?) и Долоон бурхан (Большая медведица). Больше ничего не знаю.
– Почему Долоон бурхану делают жертвоприношение молоком?
– Долоон бурхану делают жертвоприношения молоком, чаем, лучшим угощением. Для своего счастья, для умножения скота, так я слышал. Вообще-то я много легенд сылашл и запоминал их. А сейчас все забыл.
– Какие легенды знаете о Плеядах (Мичид)?
– Наверное, шутка. Есть загадка:
10000 овец ушли пастись.
Толстый красный баран остался, блея.
Это говорят о луне. Как Луна уменьшается. Вот такое говорили о всяких зевездах.
– Почему на луне есть пятна?
Легенды о луне
Говорят, на этой земле все зайцы – это зайчихи. А тот, который на луне – заяц. Вроде, зайчихи, которые живут во вселенной, беременеют от этого лунного зайца. Такая есть легенда. У Луны, говорят, есть 15 дверей. Второго числа, когда месяц появляется, это значит открывается первая дверь. И так за 15 дней открываются 15 дверей. А после этого начинают закрываться. 29 числа закрывается последняя дверь. Еще говорят, что 1-го числа, когда нарождается месяц, небеса становятся очень крепкими.
– А легенду о Полярной звезде (Алтан гадас) знаете?
– Не знаю. Слышал, что Полярная звезда находится на самом севере. Почему, не знаю. Когда человеку нужно узнать, где север, надо найти Полярную звезду.
– Знаете легенды об Орионе (Гурван марал)?
– Не знаю.
– О Белом старце?
– Не знаю. Вот слышал легенду об Энх-Амгалан-хане (императоре Канси).
|
|
Ж. Намжил
"Энх-Амгалан-хан"
|
| Энх амгалан хааны үед наян жил эргэхэд дэлхий дээр ямар ч үг хэл гарч байгаагүй юм гэсэн. Тийм ч учраас Энх амгалан хааны баруун мөрөн дээр таван хүүхэд байдаг шүү дээ. Энэ нь таван тивийн амьтан амгалан тайван байхын бэлгэдэл учиртай юм гэсэн.
|
Во время Энх-Амгалан-хана за 80 лет не было никаких распрей. Поэтому на правом плече Энх-Амгалан-хана сидит 5 детишек. Это значит, что живые существа 5-и континентов живут в спокойствии.
|
|
Ж. Намжил
Эрхий-мэргэн
|
Эрхий мэргэн харваач чинь тарвага байсан юм гэнэлээ. Энэ үед дэлхий дээр найман нартай байсан гэнэ. Эрхий мэргэн харваач тарвага өдөрт нэг нарыг харваж авчихаад байдаг байсан гэнэ. Тэгсээр байгаад тэнгэрт ганц нар үлдэж гэнэ. Тэгэхээр нь өнөөх чинь нарыг барьж аваад эрхий хурууг нь мулталж аваад андгайлсан юм гэнэ лээ. Тарвага:
"Харанхуй шөнө гарахгүй
Хагд өвс идэхгүй
Харз ус уухгүй
Сайн эрийн ганзаганы хүнс
Муу эрийн там болно" гэж хэлсэн гэнэ лээ.
Тарвагыг нум сумаар харваж алахгүй болсон юм гэсэн. Нэг хүн сумаа алдсан чинь тарвага барьж аваад нүхнийхээ мухарт онилчихсон сууж байсан юм гэсэн.
|
Стрелок Эрхий-мэргэн был тарбаганом. В то время на земле было 8 солнц. Стрелок Эрхий-мэргэн-тарбаган в день сбивал одно солнце. Так осталось на небе 1 солнце. Тогда он поймал это солнце, сломал себе большой палец и дал клятву. Тарбаган сказал так:
Темной ночью выходить не буду,
Прошлогоднюю траву есть не буду,
Воды из полыньи пить не буду,
Стану провизией, притороченной у доброго молодца,
Стану адом для плохого молодца!
После этого перестали убивать тарбаганов из лука. Как-то один человек потерял стрелу, а оаказывается, это тарбаган забрал ее и сел в своей норе, выставив ее. Из-за погоды, влажности, говорят. Сказок про это не знаю.
|
|
Ж. Намжил
Харалчи и шаманы
|
- Дээр үед танай нутагт хараалч, бөө хүмүүс байсан уу ?
- Байгаагүй шахуу. Хараалч жатгач хүн гэдэг нь шашны номоор зарим нэг тиймэрхүү юм хийчихдэг улсууд байсан байх. Манай энэ нутагт бөө хүн бараг байгаагүй. Шашны номоор хараал хийдэг хүний хараал нь сүрхий айхтар хүчтэй очдог байсан гэдэг. Шашны номоор хараал хийдэг хүн бол хулгай хийсэн хүн рүү үхсэн хүний хөсрий толгой гүйлгэчихдэг. Хэрээ шувуу явуулчихдаг. Очир гүйлгэдэг байсан гэсэн. Очир гүйлгэнэ гэдэг бол лам хүн хонхныхоо очирыг улаан утсаар оосорлоод гэрийнхээ унинаас уячихаад очир гүйлгэх номоо уншдаг гэдэг. Тэгэхлээр өнөө очир нь нар зөв эргээд л униандаа тулаад л. Нар буруу эргэж, униндаа тулаад байдаг гэсэн. Тэгж очир гүйлгэж байхдаа эмээлтэй хазаартай морио гадаа уяад хатавчиндаа бэлэн байлгаж байдаг гэнэ. Тэгээд өнөө очирыг атгаж аваад утсыг нь татаад ирэхээр зэрэг л өнөөх юм хулгайлсан хүн чинь өөрийн мэдэлгүй гадаа гараад л өнөөх моринд дээр нь очиж мордоод л давхичихдаг гэнэ. Морь нь аваад амаа мэдэхгүй давхисаар очир гүйлгэсний хүчээр явсаар алт мөнгө авсан ч бай, агт морь, адуу мал авсан ч бай өнөөх авсан, нуусан газар нь шууд л хүрдэг гэнэ. Алт мөнгө хулгайлж аваад газар нууж булсан байвал нөгөө очироор чинь л ухаад гаргаад ирдэг гэнэ. Очир гүйлгэнэ гэдэг тийм учиртай юм гэсэн.
Бөө хүн болвол яахав дээ хааяа нэг бөө буучихдаг юм гэсэн. Манай энд нэг бөө байсан юм гэнэлээ. Хэн билээ дээ. Тэр багшдаа би бөөлнө гэж хэлсэн гэнэ. Тэгээд тулганд гал өрдчихөөд тулганыхаа дөрвөн тотгон дээгүүр харайж байгаад хушгаа түлчихсэн юм гэнэ лээ.
Лүйжинчин хүн бол сүрхий их чадалтай байдаг юм гэнэлээ. Цугласан амьтанд биеэрээ өглөг өгдөг. Үхсэн хүнийг амьтай болгоод босгоод ирдэг. Үхсэн хүнийг гэсгээчихдэг.
|
– Раньше у вас были харалчи и шаманы?
– Почти не было. Были, наверное, некоторые, которые с помощью религиозных молитв (шашны ном?) могли сделать всякое, такие харалчи. А шаманов почти не было. Харал, который харалч насылает с помощью религиозных молитв, был очень сильным. Так говорят. Человек, который насылал харал с помощью молитв, мог заставить бежать череп мертвеца за вором. Заставить ворона лететь за ним. Пустить бежать за ним очир. Застаивть бежать очир – это когда лама привязывал очир, который был вместе с колокольчиком, красной ниткой к уни в юрте и начинал читать молитвы, заставляющие очир бежать. Тогда очир начинал крутиться по солнцу и упираться в уни, или крутиться против солнца и опять упираться в уни. Когда так заставляли очир вертеться, держали взнузданную лошадь готовой у стенки юрты. Затем [лама] хватал очир в ладонь и тянул за нить. В это время тот, кто своровал, выбегал из юрты не по своей воле, садился на коня и скакал. Конь скачет, как угорелый, и что бы ни украл человек – золото, деньги, коней, лошадей, силой очира прибегал туда, где это было спрятано. Если было украдено золото, деньги и закопано в землю, то этим же очиром и выкапывали. Вот, что значит, заставлять очир бежать.
Шаман, это когда иногда в него вселяется дух. Говорят, у нас тут был один шаман. Как его звали-то? Он сказал как-то учителю: Я буду камлать. Он разжег огонь в очаге, стал скакать над четырьмя сторонами тагана и поджарил себе "орехи".
Говорят, что луйджинчины были очень сильными. Могли себя принести в жертву собравшимся. Оживить мертвого. Вдохнуть жизнь в мертвых.
|
|
Ж. Намжил
Луйджинч Адар гэлэн
|
| Манай энд сүмбүүлийн Адар гэлэн гэдэг лүйжинч хүн байсан гэдэг. Тэр өвөл хувцастайгаа хөлдөж үхсэн хүн дээр мордож байгаад лүйжин тавихад үхсэн хүн гэсээд тэгээд хувцасыг тайлж байсан гэсэн. Тийм чадалтай хүн байжээ.
|
У нас тут был гэлэн по имени Адар Сумбульский. Он был луйджинч. Зимой он скакал на человеке, который замерз в одежде, и читал луйджин. После этого человек оттаял и снял одежду. Такой силой он обладал. Так рассказывают.
|
|
Ж. Намжил
"О том, как держал экзамен на гавджи"
|
Манай Улаанбаатар хотод Богдын хүрээнд ядуувтархан нэг номтой лам хүн байжээ. Тэр лам хоёр гурван жилийн дараа гавж болох байжээ. Гэвч гавж болох гээд ердөөсөө бадар барьдаггүй байж гэнэ. Тэгээд л хойтон жил л гавж болно доо гэхийн алдад нэг жоохон арваад настай шавиа дагуулаад нэг жодгор үүрээд явж өгч гэнэ. Шулуухан хойшоо яваад Тагна Тувад очиж гэнэ. Тэнд олон цэнхэр майхан байна гэнэ. Тэр майхнуудын дэргэд очоод багш нь шавьдаа:
- "Жодгороо босгож бай. Би энэ майхнуудын дундуур орчихоод ирье" гээд явж гэнэ. Тэгээд тэр махйнуудын дундуур нь ороод явж байсан чинь дотор нь нэг их хөөрхөн цагаан цоохор майхан байна гэнэ. Майхан руу яваад ортол ногоон торгон дээлтэй хүүхэн сууж байна гэнэ. Тэр хүүхэн ламыг харчихаад учиргүй уурлан, аашилж хөөж байна гэнэ. Тэгээд л лам майхнаас гараад нөгөө шавь дээрээ хүрч ирээд:
- "За, Чи тэр арын модонд очоод сууж бай. Тэнгэрийн дуу намжихаар ирээрэй" гэж гэнэ. Тэгээд л нөгөө хүү багшийнхаа үгэнд ороод модон дотор ороод сууж байв гэнэ. Тэгтэл л баруун хойноос жаахан бараан үүл гарч ирээд л бөө нарын хэнгэрэг ч нир нар гээд л явчихаж гэнэ. Жоохон бараан үүл гарч ирээд л жодгорын толгой дээр сууж гэнэ. Тэнгэр начигнаад л аянга буугаад байгаа юм шиг л байх юм гэнэ. Тэгэж тэгж өнөөх тэнгэрийн дуу намжиж. Хүрээд ирсэн чинь жодгороос нь хайш хайшаагаа сайн саахалтын хэрийн газар эргэн тойрон хуурай байна гэнэ. Өнөө газрыг нь юу ч үгүй сэндийлээд хаясан байна гэнэ. Тэгээд ороод ирэхлээр нь:
- "За хүү минь цай чана даа" гэжээ.
Тэгээд л хар цай чанаад сууж байтал лам манхагаа ухаад бор гурил гаргаж ирээд зуураад байх юм гэнэ. Бор гурилыг идэх юм байх гэж шавь нь бодоод л сууж байв гэнэ. Тэгсэн чинь нэг харсан чинь өнөөх бор гурилаараа ухна хийгээдэхсэн байв гэнэ. Тэгээд хөөрөг даалингаасаа хүрэл толь гаргаж ирээд нөгөө гурилан ухнаа нар зөв гурав тойруулаад тавьсан чинь:нэг том бор ухна болоод давхиад явчихаж гэнэ. Тэгсэн чинь бөөгийн хэнгэрэг гэдэг чинь Пижигнээд л байж. Тэгэж тэгэж дуу гарахаа байж гэнэ. Тэгтэл тэрнээс хойших нь хоёр том хар хүн хүрээд ирж гэнэ. Тэр хоёр хар хүн:
- "Таны тэр ухна чинь манай багшийг барьчихлаа" гэж байна гэнэ. Тэгэхээр нь лам:
- "Та нар надаар эхлээд тоглосон. Одоо би та нараар тоглоно" гэж хэлээд аашилж аашилж л явуулж гэнэ.
Дахиад бас хоёр хүн ирэхэд аашлаад явуулжээ. Тэгээд сүүлд нь дахиад хоёр хүн ирэхээр нь дагуулаад хүрээд очжээ. Гэтэл өнөөх ногоон торгон дээлтэй хүүхний хувцас, гэзэг үс байхгүй. Юу үгүй ураад хаясан байна гэнэ. Хүүхэн ёстой л залхаж гүйцсэн бололтой байна гэнэ. Лам тэгээд л нөгөөдөхийг чинь авчраад л хүрэл толь гаргаж ирээд л нар зөв гурав тойруулаад дахин хэвээр нь болгож гэнэ.
Тэгээд л өнөө бөө нар чинь тэндээ тэр аяараа нөгөө ламд шавь орж гэнэ. Тэгээд хорь гучин тэмээ ачаан бэлэгтэй ирээд гавжийн дамжаагаа барьсан гэнэ.
|
В Улан-Баторе, в Богдын-хурэ был один лама бедный и очень ученый. Через 2–3 года он должен был стать гавджи. Но он не ходил за пожертвованиями, чтобы стать гавджи. Поэтому когда ему уже на будущий год надо было становиться гавджи, он взял с собой маленького ученика, примерно 10 лет, взял маленький шатер и отправился в путь. Пошел прямо на север и пришел в Тагна-Туву. Там было много синих шатров. Они подошли к шатрам, и учитель говорит ученику:
– Поставь палатку. Я схожу в эти шатры и вернусь. Он пошел между шатрами, а в середине стоит красивый бело-пестрый шатер. Он вошел в шатер, а там сидит девушка в зеленом шелковом халате. Девушка увидела ламу, рассердилась, стала его ругать и гнать. Лама вышел и вернулся к ученику.
– Значит так, ты иди на север в лесок и сиди там. Когда гром небесный успокоится, приходи.
Мальчик послушался учителя, пошел в лес и стал там ждать. Вдруг с северо-запада появилась маленькое темное облако, застучали шаманские бубны нир-нар. Маленькое темное облачко село на верхушку палатки. Будто небеса гремят, гром грохочет. Через какое-то время стало тише, мальчик вернулся. Смотрит – земля вокруг палатки на расстоянии соседских юрт – сухая. И вся она разрытая и раскиданная. Он вошел в палатку.
– Ну, сынок, свари чай.
Он сварил чай, лама покопался в мешочке, достал серую муку, стал месить тесто. Ученик подумал, что они будут есть что-то из этого серого теста. Но вдруг оказалось, что из этого серого теста [лама] сделал козла. Затем он достал из чехла для табакерки бронзовое зеркало, три раза повернул козла из теста по солнцу и поставил. Тот стал настоящим серым козлом и ускакал. Шаманский бубен в это время все стучал. А тут перестал. Вдруг откуда-то с севера появились два больших мирянина (хар хун). Они сказали:
– Ваш козел поймал нашего учителя.
Лама ответил:
– Сначала вы шутили со мной. Теперь я буду шутить. – Он поругал их и выгнал.
Два человека снова пришли. Тогда он пошел вместе с ними. Смотрит, у той девушки в зеленом шелковом дэли нет волос и одежды. Все порвано и лежит рядом. Девушка, видно, устала. Лама привел ее, вытащил бронзовое зеркало, три раза повернул по солнцу ее, и она обрела прежнее обличие.
Тогда те шаманы стали учениками того ламы. Он вернулся с 20-30 верблюдами, на которых были навьчены подношения, и провел экзамен на гавджи.
|
|
Чутгур
Шулмас
Случай из жизни
|
Ж.Намжил гуай:
"Янз бүрийн л юм дуулаад л цээжлээд л заримыг мартаад өдий хүрч дээ" гэж бидэнд хучилж байлаа.
- Танай хүүхдүүд таныг шулам чөтгөртэй үлгэр домог их ярьдаг гэсэн?
- Аа, Тийм ямар юм байхав дээ. Тэгэхдээ шулам гэж байдаг юм гэнэлээ. Бурхант газар чөтгөр байдаг л юм гэнэ лээ. Сэтгэлийн л юм даа. Уг нь манай хүүхдүүд тийм юм яриулдагүй. Би ч тийм юм ярьдаггүй. Чимээгүй л өнгөрөөд байдаг.
-Та энд тэнд явсан сониноосоо ярьж өгөөч?
- Би ч энд тэнд их л явсан. Архангайд очоод нэг жил шахуу болоод. Тэгээд Улаанбаатар хот дайраад. Хотоосоо цаашаа Хэнтий ороод л. Хэнтийд хоёр гурван жил болоод. Тэгээд баруун хойшоо яваад л. Хоёр сар нүүгээд л. Хэнтийгээс 4 дүгээр сарын 8-нд гараад 6 дугаар сарын 8-нд Бодонтын хадан хошуунд очиж байсан. Тэнд очоод бууж байхад маргааш нь Ж.Лхагвасүрэн генерал онгоцоор очиж байсийм. Тэр үед маршал Х.Чойбалсан амьд байсан. Маршал Х.Чойбалсан:
- "Хүүхдүүдийгээ унаагаар явуулах гэсэн боловч унаа хүрэлцэхгүй байна. Тийм учраас хөл унаагаар явуулна. Хэл буруутан газар очоод биеэ, амиа их сайн хамгаалж байх хэрэгтэй. Тэр улсуудтай аятайхан харьцах хэрэгтэй" гэж бидэнд захиж байсан. Бид хот дайраад л. Архангай дайраад л, Эгийн даваагаар даваад. Тэгээд баруун тийшээ Шаргын говийг туулаад, тэгээд Алтайн нурууг даваад, цаашаа яваад Байтаг богдоос наахан 15 км ойр очсон. Ухаандаа манай эндээс Хүйс толгой гэж газар байдгийм. Тийм хэрийн газар л морьтой. Бусад үед нь явган явсан.
- Ямар зорилготой явж байсан бэ?
Тэр юу яасийм. Хятадын Шанхай мужаас даалгавартай Османыхан гэж манай нутагт орж ирээд Баруун Алтай дамжиж орж ирсэн юм гэнэ лээ. Тэгээд Х.Чойбалсантай хамПаандаж, жоохон зэвсэг аваад. Тэгээд тэд чинь Пульмёт бууг чинь буу биш гэж үздэг. Хүүхэд нь тоглоод л. Харин винтовоор их сайн бууддаг. Хоёр модны хооронд утас татчихаад харандаа голоос нь унжуулаад буудахад онодог байсан. Тийм сүрхий бууддаг байсан. Байлдаан болсон бол би нэгдүгээр эгнээнд орох байсан юм. Тэгээд Орос, Шинжаан хоёр харилцаатай байсан. Олон улсын харилцаа хэлэлцээгээр байлдаан хийгээгүй. Булган гол гэдэг газар хэдэн бөмбөг мулталсан. Тэнд хүн үхээгүй. Мал л жоохон үхсэн гэсэн. Тэгээд л ОсПаныг барьж аваад хойш нь Орост өгөөд л тэгээд л дууссан.
|
Ж.Намжил гуай:
– Всякое слышал, что-то запоминал, что-то забыл.
– Ваши дети сказали, что вы много рассказываете сказок про с чертями и шуламами.
– Да где уж много… Но шуламы есть, говорят. В местах с бурханом обитают черти (Бурхант газар чөтгөр байдаг), говорят. Все это [исходит] из мыслей. Вообще-то мои дети не любят, когда я рассказываю такое. Да я и не рассказываю. Молчу.
– Расскажите про что-нибудь интересное, что случалось с вами в разных местах.
– Я много где бывал. В Архангае провел почти год. Шел через Улан-Батор. Из УБ оправился в Хэнтэй. Там пробыл 2–3 года. После этого отправился на северо-запад. Там два месяца был. Из Хэнтэя я вышел 8 апреля и в хошун Бодонтын-хадан пришел 8 июня. Назавтра туда прилетел генерал Ж. Лхагвасурэн. Тогда еще был жив маршал Х.Чойбалсан. Х.Чойбалсан нам сказал:
– Хотел сынков отправить на конях, но их не хватает. Поэтому отправляю пешком. В чужих местах берегите себя, свою жизнь. С теми людьми будьте вежливыми. Так он нам наказывал. Мы шли через город, Архайнгай, через перевал Эгийн-дава. Потом на запад, перешли Шаргын-гоби, перевалили через Алтай, пошли дальше и остановились, 15 км не доходя до Байтаг-богдо. Если сказать иначе, как от нас до Хуйс-толгой. Вот такое расстояние мы прошли на конях. Остальное пешком.
– А что у вас была за цель?
– А тогда было это. На нашу территорию пришли т.н. Османские, с заданием от Китайского Шанхая. Они перешли западный Алтай. Они вступили в связь с Х.Чойбалсаном, взяли немного оружия. Они, например, пулеметы не считают оружием. Дети ими играют. А вот из винтовок стреляют хорошо. Между двух деревьев натянут нитку, посередине повесят карандаш и попадают. Вот как они стреляли. Тогда Россия и Синьцзян имели отношения. По международному соглашению воевать не стали. Никто там не погиб. Немного уничтожено скота было. Османа поймали, отдали России, и все так закончилось.
<западнотуркестанское уйгурское государство — комм.>
|
|
"Как было уничтожено имя Османа в Байтаг-богдо"
|
Тэгээд тэр үед Османы нэг салаа цэрэг оргоод байсийм гэнэлээ. Тэр салаа цэрэг дотор нэг чулуу татдаг хасаг цэрэг байж гэнэ. Тэднийг мөрдөн хөөж яваа монголын нэг салаа цэрэг дотор бас нэг зоос гүйлгэдэг цэрэг байсан гэнэ. Тэгээд л монгол цэрэг мэргэлэхээр Османы салаа цэрэг энүүхэн энчээ (энд) байна гэдэг. Мөр нь байдаггүй. Монгол цэрэг нэг өдөр зоосоо гүйлгэж үзсэнээ:
- "Ойрхон л байна. Та нар цугаараа малгайгаа буруу харуулж өмс. Эмээлээ бас буруу харуулаад тохчих гэж гэнэ. Тэгтэл хасгууд:
-"Аа, Энэ монголчууд буцаад явчихлаа" гээд цугаараа амраад л. Морь малаа тавиад л. Энд тэндгүй галаа асаагаад хоолоо хийгээд байж байтал нь монгол цэргүүд дээрээснь ороод ирсэн юм гэнэлээ. Тэгээд л тэр салаа хасаг цэргийг барьж авсан гэсэн.
- Та хараалын үг мэдэх үү?
- Би хараалын үг яаж мэдэхэв дээ.
|
В то время убежал один взвод из войск Османа. В этом взводе был один казах, который гадал на камешках. А в монгольском взводе, который послали им вдогонку, был тоже солдат, который гадал на монетах. И вот по монетам выходило, что Османский взвод где-то рядом. А следов их нет нигде. Монгольский солдат однажды погадал на монетах и говорит:
– Они близко. Все наденьте шапки задом наперед. Седла тоже положите на коней задом наперед.
Тогда казахи сказали:
– Эти монголы ушли восвояси.
Они расслабились, отпустили коней и скот пастись. Разожгли костры, стали готовить пищу. Вот тут-то монголы и напали. И захватили этот казахский взвод.
– Вы знаете харал?
– Откуда же мне знать такое?
|
25.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
Н. Оюунмандах
Улаан Дэндэв и его песни
|
Улаан Дэндэвийн ач охин Намжилсүрэнгийн Оюунмандахтай уулзав. Н.Оюунмандах 40 настай бөгөөд Өлзийт суманд малчин. Бид:
- "Дэндэв гуай, сайн дуучин байсан гэсэн. Үр ач нь дуу дуулдаг уу? Дуу дуулж өгөөч гэж хүсэв. Тэр нэлээд ичингүйрч байгаад дуулж өгөв. "Сайхан хангайн буга" гэдэг дууг дуулж өгөв. Тэр дууны үг нь:
Сайхан хангайн буга аа
Салаагаа дамжаад урамдана
Сайхан буурал ээжийгээ
Санах тусам урамдана
Улаан халзан буга аа
Уулыгаа дагаад урамдана
Уяхан сэтгэлт ээжийгээ
Угтах тусам урамдана
Тэр: - "Энэ дууг ингээд л манай буурай аав дуулдаг байсан. Буурай аав уртын дууг сайхан дуулдаг байсан" гэв.
- Энэ дууг ааваасаа сурсан уу? Дууны нэр нь юу гэдэг вэ?
- "Сайхан хангайн буга" гэдэг.
|
Встретились с внучкой Улаан Дэндэва. Н.Оюунмандах 40 лет, пасет скот в сомоне Ульдзийт.
– Дэндэв гуай, говорят, хорошо пел песни. А внуки его поют? Спойте нам что-нибудь,– попросили мы. Она застеснялась, но потом спела народную песню "Олень с прекрасного Хангая". Слова песни:
Переходит горы и ревет
Свою прекрасную седую матушку
Вспоминает и ревет.
Красный олень с лысинкой
Идет вдоль гор и ревет
Свою нежную матушку
Зовет и ревет.
– Эту песню пел наш дедушка. Дедушка пел протяжные песни очень красиво.
– Эту песню вы выучили у отца? Как она называется?
– "Олень с прекрасного Хангая"
|
|
А. Цэрэндорж, Ням-Осор
Улаан Дэндэв и его песни
|
Аюурзанын Цэрэндорж, 45 настай. Малчин. Н.Оюунмандахын нөхөр.
"Хүрэн толгойн сүүдэр" гэдэг дуу дуулж өгөв.
- Н.Оюунмандах аа, Дэндэв гуай танай өвөө чинь ямар ямар дуу дуулдаг байсан бэ ?
- Орчин үеийн дуунаас "Бадамлянхуа" гэдэг зохиолын дуу дуулдаг байсан.
- Ардын дуунаас ямар дуу дуулдаг байсан бэ?
- "Хүрэн толгойн сүүдэр", "Арван тавны сар", "Нарийн сайхан хээр" гэдэг дуу дуулдаг байсан. Одоо тулгамдаад дууны үгийг нь санахгүй байна.
- Дэндэв гуайн хамаатан, үр хүүхэд нь одоо хаана амьдарч байна вэ?
- Одоо Өвөрхангай аймгийн Хужирт суманд Янжмаа гэдэг охин нь бий. 56 настай. Хувиараа эрхлэх ажил хийдэг. Оюун гэдэг охин нь 50 настай. Хөдөө байдаг. Хамгийн бага хүүхдийг нь Цэцгээ гэдэг. 35 настай, малчин. Энэ гурав бол Дэндэв гуайн төрсөн хүүхдүүд байгаа юм
- Тэд нар аавыгаа дуурайж сайн дуулах уу?
- Мэдэхгүй юм аа. Дэндэв гуайн том хүү Жоохон гуай одоо 60 настай. Саяхан хот руу явчихаад байхгүй байна.
- Жоохон гуай дуу дуулах уу?
- Мэдэхгүй
Тэднийд Дэндэв гуайн хүргэн Ням-Осор ирсэн байлаа.
- Өвөө чинь ямар хүн байсан бэ? Хаана их дуулдаг байсан бэ? Найран дээр дуулдаг уу? Аль эсвэл бэлчээр дээр их дуулдаг уу?
- Ер нь найран дээр л их дуулдаг байсан хүн дээ.
- Шинэ гэрийн найр хурим дээр өөр өөр дуу дуулах уу? Аль эсвэл нэг л дуугаа дуулдаг хүн байсан уу?
- Өөр өөр дуу дуулдаг байсан гэсэн. Хүмүүс найранд уриад л гэртээ аваачиж дуу дуулуулдаг байсан.
- Хуриман дээр голдуу ямар дуу дуулдаг байсан бол?
- Хуриман дээр голдуу аз жаргалтай, бэлгэ дэмбэрэлтэй ардын дуу дуулдаг байсан.
- Найрын магнай дуу эсвэл найр жаргаах дууны алиныг нь дуулдаг байсан бол?
- Голдуу найрны эхний магнай дууг дуулдаг байсан.
- Найрнаас өөр газар дуулж байсан болов уу?
- Дуулж байсан байх аа. Сайн мэдэхгүй юм. Голдуу найран дээр л дуулдаг байсан гэсэн.
- Дэндэв гуай урлагийн үзлэг юм уу, концерт эсвэл аймгийн төв дээр очиж дуулж байсан уу? Хотод очиж дуулж байсан уу?
- Үгүй, Энэ аймаг сумандаа л дуулдаг байсан. Харин аймаг, сумын урлагийн үзлэгт дуулж оролцож байсан шүү.
- Одоо энэ хавьд, энэ суманд найр, шинэ гэрийн найран дээр дуулдаг хүн олон байна уу ?
- Сүүлийн үед сайн найрын дууч ховордсон. Уртын дуу дуулдаг ганц нэг хөгшин хүн бий. Олонхи нь одоо ардын богинын дуу, зохиолын дуу дуулдаг болсон.
- Дэндэв гуай, ерөөл хэлдэг байсан уу?
- Мэдэхгүй. Хүмүүс голдуу л дуу дуулуулах гээд уриад аваад явдаг байсан.
- Дэндэв гуай ер нь ямар дуу дуулдаг хүн байсан бэ?. Уртын дуу юу ,ардын дуу юу? Аль эсвэл хүүхдийн дуу дуулдаг байсан уу?
- Голцуу ардын дуу, уртын дуу сайхан дуулдаг байсан.
- Танайх энэ хөрөөг яах гэж хаалганыхаа дээр хадсан юм бэ?
- Хүүхдүүд хүрэхгүй газар л хавчуулчихсан юм. Гар хуруугаа эсгэчих вий гээд.
|
Аюурзанын Цэрэндорж. 45 лет. Скотовод. Муж Н.Оюунмандах. Спел песню "Тень коричневого холма"
– Оюунмандах, ваш дедушка Дэндэв гуай какие песни пел?
– Из современных авторских пел "Бадам-лянхуа".
– А из народных?
– "Тень коричневого холма", "Луна пятнадцатого числа", "Прекрасная степь". Я сейчас не могу вспомнить слов, не готова.
– Родственник и дети Дэндэв гуая где сейчас живут?
– Есть дочь Янжмаа, живет в сомоне Худжирт Убурхангайского аймака, ей 56 лет, занимается своей работой. Дочь Оюун 50 лет живет в худоне. Младшую зовут Цэцгээ. Ей 35, она скотовод. Это три его родные дочери.
– Они так же хорошо поют, как их отец?
– Не знаю. Старший сын Дэндэв гуая Жоохон гуай, ему сейчас 60. Он недавно уехал в город.
– Жоохон гуай поет?
– Не знаю.
Пришел зять Дэндэв гуая Ням-Осор.
– Что за человек был твой дедушка? Где он любил петь? На застольях? Или в степи?
– Во время застолий много пел.
– На празднике в честь постройки новой юрты он пел одну и ту же песню или разные?
– Разные песни пел, говорят. Люди его приглашали на свои праздники, он там пел.
– На свадьбах в основном какие песни пел?
– На свадьбах в основном пел песни про счастье, с хорошими благопожеланиями – такие народные песни.
– А какие песни он пел как зачинную песню праздника или наоборот в конце праздника?
– Он пел в основном в начале, зачинную песню.
– А кроме праздников и застолий он пел?
– Кажется, пел. Хорошо не знаю. Но говорят, в основном пел на праздниках.
– А он ездил на какие-нибудь конкурсы искусства или на концерты? Ездил в центр аймака петь? В город?
– Нет, здесь в нашем сомоне пел. Да, в концертах аймака и сомона пел.
– Сейчас у вас в сомоне много есть людей, которые поют на праздниках, во время установки новой юрты?
– В последнее время хорошие певцы, поющие на праздниках, стали редки. Есть один старик, который поет протяжные песни. Большинство сейчас поет народные короткие песни и авторские песни.
– Дэндэв гуай говорил юролы?
– Не знаю. В основном люди приходили и просили его петь песни у них во время застолья.
– Дэндэв гуай какие песни пел? Протяжные, народные? Может быть, детские?
– В основном народные, протяжные.
– Зачем вы засунули пилу над дверью?
– Чтобы дети не могли достать. А то они могут порезать пальцы.
|
25.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
А. Чултэм
Песни
Магтал
Юрол
|
Сангийн далай нуурын архан талд төв засмал замын хажууханд гүү барьсан айлд бид очив. Аюурын Чүлтэм гуай гэр дээрээ өрхөө оёж байв. Эхнэр Ч.Умбаа нь нь нүд муутай болсон тул өвгөн А.Чүлтэм гуай гэр дэрээ юм оёж байлаа. А.Чүлтэм гуай 70 настай гэнэ. Бид уулзаж ярилцав.
- Чүлтэм гуай та Дэндэв гуайтай хамт дуулж байсан уу?
- Дуулж байгаагүй. Дэндэв гуай уртын дууг эртний аяар дуулдаг хүн байсан. Надаас насаар ахмад хүн байсан. Том хүү нь бараг миний үеийн хүн байсан байх аа.
- Дэндэв гуайн дуулахыг сонсож байсан уу?
- Сонсож байсан. Харин одоо дууг нь санахгүй юм. "Зээ" -тэй дуу дуулдаг хүн байсан.
- Дэндэв гуай дуунаас цээжилсэн үү?
- Бага байсан болохоор цээжилж чадаагүй.
- Дэндэв гуай найр хуриман дээр дуулахыг та харсан уу?
- Харж байсан.
- Та айлд уригдаж дуулдаг байсан уу?
- Наргиж яваад найран дээр дуул гэхлээр дуулж байсан. Уригдаж байгаагүй.
- Орчин үед дуулагдаж байгаа уртын дууг хаанаас сурдаг вэ?
- Раажаваас (Радионоос) сурдаг. "Ар хөвч", "Алиа саарал" гэх мэт дууг раажавнаас сурсан. "Хүрэн толгойн сүүдэр" гэдэг дууг би заалгаж дуулж байсан.
- Дууны бэнсний дэвтэр судар танай нутагт байхгүй биз?
- Байхгүй ээ.
- Та сайн дурын уран сайханд явж байсан уу?
- Явж байсан.
- Дэндэв гуай ямар дуу голдуу дуулдаг байсан бэ?
- "Ар хөвчийн унага" дууг дуулдаг байсан гээд бидэнд уг дууг А.Чүлтэм гуай дуулж өгөв
"Ар хөвчийн унага"
Ар хөвчийн унага аа
Агсамхан аа жороо доо хө гээд л дуулдаг байсан.
- Дэндэв гуай "Алиа саарал" дуулдаг байсан.
"Алиа саарал"
Алиахан саарлыгаа уна юу даа гэсэн чинь дээ хө
Айлын нь адуундаа хө хулжаагаад алдав уу даа хө
Амраг аа чамдаа очьё юу даа гэсэн чинь дээ хө
Айлын нь багачууд аа шоолоод л горьгүй дээ".
Иймэрхүү л дуу байсан. Дуулалгүй уджээ.
А.Чүлтэм гуайн гэргий Умбаагуай:
- "Нарийн сайхан хээр"-ийг манай хөгшин дуулдаг юм аа" гэв. А.Чүлтэм гуай дуулав.
"Нарийн сайхан хээр"
Нарийн сайхан хээрийгээ хө
Аргамж нь сайтай унаарай даа хө
Настай болсон ээжтэйгээ хө
Намрынхаа сардаа золгоорой доо хө
Эрвэгэр сайхан хээрийгээ
Эмээллэж байгаад унаарай
Эмгэн буурал ээжийтэйгээ
Эргэж буугаад золгоорой хө".
Энэ дууг би нэрт уртын дуучин Нямлхагва гуай дуулж байгааг раажаваар сонсоод сурсан.
- Та "Хүүхэн хутагтын домог" мэдэх үү?
- Сайн эрийн дуу гэж сонссон. Одоо уртын дуу дуулах хүүхэд ховор болчихлоо.
- Дэндэв гуай "Өндөр хангай" гэдэг дуу дуулдаг байсан гэсэн.
- "Оргил хангай" гэдэг дуу дуулдаг байсан байх аа.
- Тэр дууг өндөр уулан дээр гараад дуулахаар алдуул морь олддог байсан гэсэн. Та энэ талаар дуулсан уу?
- Өндөр уулан дээр гараад дуулахаар хийморь сэргэдэг гэж л дуулсан.
- Дууг хээр хөдөө хамаагүй дуулж болдоггүй. Лус авчихдаг гэсэн яриа байдаг.
- Хөдөө хээр сайхан дуулбал лус баярладаг гэж л дуулсан. Би ч залуудаа хөдөө гадаа дандаа л хашгирч дуулж явдаг байсан. Радионоос дуу их сурсан.
А.Чүлтэм гуайн гэргий Чимидийн Умбаа гуай 60 настай бөгөөд хоёр жилийн өмнө цусны даралт ихдэх өвчнөөс болоод нүд нь муудсан байв. Үзүүлэхээр онош олдохгүй юм. Өөрт их лайтай юм. Танил талгүй болохоор хэцүү юм. 5 эм, 5 эрэгтэй хүүхэд төрүүлсэн боловч одоо бид хоёрт олдохгүй юм. Хүн гуйж гүүгээ татуулах юм. Хоёр хүү, хоёр хүргэн солонгост хар ажил хийж байгаа. Нэг хүү хотод сургуульд. Нэг хүү сургууль төгсөөд гадаад явна гээд л байх юм" гэж бидэнд хуучилж байлаа.
- Дууг дандаа дуулдаг уу?
- Дандаа дуулахгүй. Найр хуриман дээр л дуулдаг. Тийм зав хаа байх вэ. Залуудаа малд явж байхад их дуулдаг байсан. Одоо хөгшин хүн хөдөө бэлчээрт дуулбал хоч авна биз. Залуу байхад хээр дуулахад ичиж зовохгүй илүү дураараа сайхан дуулдаг байсан даа.
- Таны дууг залуучууд өвлөн авч, сурч байна уу?
- Ирэхгүй юм. Сурья гэхгүй юм. Гэхдээ бас заримдаа надаар гурван түрлэг эхэлж дуулуулаад дараа нь залган дуулж сурч байгаа ганц нэг хүн бий.
- Та хэнээс дуу сурсан бэ?
- Раажаавнаас л сурсан. Заалгасан багш байхгүй. Хүний дуулахыг дагаж сонсоод сурсан.
- Ерөөл, магтаал хэлж байсан уу?
- Үгүй ээ.
- Магтаал яах гэж хэлдэг юм бэ?
- Бэлгэдлийн утгатай. Уул усаа дээдэлж магтаж, ард түмнээ баярлуулах гэж магтаал хэлдэг.
- Танай Сангийн далай нуур сайхан юм аа.
- Намар хун шувуу нууранд хөвөн, цав цагаан байж байгаад гэнэт нэг өдөр дулаан орон руугаа нисдэг юм.
- Магтаалыг хүнд зориулж болох уу?
- Болно. Голдуу гавьяат хүмүүсийг илүү сайшааж магтдаг байх гэж боддог шүү.
- Гэрийн магтаал гэж байх уу?
- Гэрийн ерөөл гэж байна.
- Надад хэн нэг хүн таалагдвал магтаж болох уу?
- Болно.
- Магтаал ерөөл хоёр ямар ялгаатай вэ?
- Магтаал нь уул ус, нутаг орноо илүү магтсан байдаг. Харин ерөөл нь голдуу сайн сайхныг зөгнөн бэлгэдсэн байдаг.
- Танайх яагаад хаалганыхаа дээд талд хөрөө хавчуулсан юм бэ?
- Цагаан, хар хэл ам хааж байгаа гэдэг юм.
- Энэ хөрөөгөөрөө юм хөрөөддөг үү?
- Энэ хөрөөгөө аваад л мод хөрөөднө дөө.
- Хөрөөгөө түр авчихсан үед чинь муу юм ороод ирэхгүй юм уу?
- Бодож байгаагүй юм байна шүү гээд инээв. Байнгийн төмрийн хөрөө хадсан айл байдаг юм.
- Алтан харгана зарим газар ханандаа хавчуулсан байдаг.
- Мэдэхгүй юм байна. Манай энд заг модыг гэрт байлгаж хананд хавчуулбал тэнгэрийн дуу, аянганд ээлтэй гэдэг. Хонь мал хээр хонох болбол хайчны амыг боогоод хатавчиндаа өлгөдөг. Тэгвэл хээр хоносон хонь малыг чоно нохой идэхгүй гэдэг домтой.
- Одоо хургаа голсон хонийг авахуулдаг тойгийн дууг залуучууд мэдэхээ байлаа? гэхэд А.Чүлтэм гуай бидэнд тойгийн дуу аялж өгөв.
Хургыг эхэд нь авахуулахад – "Дүвээ дүвээ" гэдэг.
Ишгийг эхэд нь авахуулахад – "Цөө цөө" гэдэг
Үхэрт бол – "Өөв өөв, өөв" гэдэг.
Ботгыг эхэд нь авахуулахад – "Хөөс, хөөс, хөөс" гэж аялгуулан хэлээд уяраадаг.
Хурданы морийг гийнгоолдог гээд аялгуулан хэлж бичүүлэв.
- Танай энд тууль хайлдаг уу?
- Одоо үгүй ээ. Харин хулсан хуураар л хөгжимддөг байсан. Цахилдаг өвсөөр бас ая оруулдаг байсан.
|
Мы остановились в айле, где держали и доили кобыл, в стороне от центральной дороги на севере озера Сангийн-далай. Аюурын Чултэм гуай шил кошму для верхнего отверстия юрты. Его жена Ч.Умбаа плохо видит, поэтому А.Чултэм гуай шил сам. А. Чултэм гуаю 70 лет. Мы разговорились.
– Чултэм гуай, вы пели вместе с Дэндэв гуаем?
– Не пел. Дэндэв гуай пел протяжные песни по старинному образцу. Он был старше меня. Старший сын, наверное, был моего возраста.
– А вы слышали, как поет Дэндэв гуай?
– Слышал. Но песни его не могу вспомнить. Пел песни с "зээ" (зачин).
– Вы не запомнили песни, которые пел Дэндэв гуай?
– Я был молод, не запомнил.
– Вы видели, как Дэндэв гуай пел во время застолий?
– Видел.
– А вас приглашали на застолья, чтобы вы пели?
– Ну, если я участвовал в застольях, и меня просили спеть, я пел. А специально никто меня ради этого не приглашал.
– Как обучаются протяжным песням, которые сейчас поют?
– Из радио. "Северный лес", "Игривый серко" – это все выучил, слушая радио. Песню "Тень от коричневой горы" меня учили петь.
– А в ваших краях нет песенников?
– Нет.
– Вы участвовали в самодеятельности?
– Участвовал.
– А Дэндэв гуай какие песни пел чаще всего?
– "Жеребенок из северного леса".
А.Чултэм гуай спел песню "Жеребенок из северного леса".
Жеребенок из северного леса аа,
Быстрый иноходец бы-ы-ыл
– так пел.
– Дэндэв гуай пел песню "Игривый серко".
Вскочил на игривого серко дээ-хоо
Да потерял его в табуне чужом даа-хоо
Поскакал к тебе любимой дээ-хоо
Дети соседские (аильные) совсем задразнили даа-хоо
– Вот такая песня.
Полностью не спел.
Жена А. Чултэм гуая Умбаа гуай:
– Мой старик поет "Прекрасный изящный скакун".
А.Чултэм гуай спел.
На прекрасном изящном скакуне хоо
Скачи, хорошо привязав веревкой даа-хоо
С постаревшей матушкой хоо
Встреться осенним месяцем доо-хоо
На растрепанном прекрасном скакуне
Положи седло и скачи
К седой старушке-матери
Вернись, сойди с коня и поздоровайся
Эту песню я выучил, слушая, как по радио ее поет знаменитый (ая) певец протяжных песен Нямлхагва гуай.
– Вы знаете легенду про Хуухэн-хутухту?
– Это песня удальцов (добрых молодцев сайн эр). Сейчас протяжные песни редко поют молодые.
– Говорят Дэндэв гуай пел "Высокий Хангай".
– Пел, кажется, "Вершинный Хангай".
– Говорят, если эту песню петь, взобравшись на вершину, то можно найти потерявшийся скот. Вы слышали про такое?
– Я слышал, что если петь на высоких вершинах, появляется сила (удача? хий морь).
– Говорят еще, что в степи просто так петь нельзя. Может схватить лус.
– Я слышал, что если в степи петь и красиво, то лусы радуются. Я в молодости когда скакал по степи, всегда что-нибудь орал. Очень много песен выучил по радио.
Жене А.Чултэма Чимидийн Умбаа 60 лет. 2 года тому назад из-за повышенного давления стала плохо видеть. Диагноз врачи поставить не могут. Мучение. Нет знакомых (в смысле блата), поэтому тяжеловато. Есть 5 дочерей и 5 сыновей, но все они далеко. Просим людей обихаживать кобыл. Два сына и два зятя работают в Корее на неквалифицированной работе. Один сын в городе в институте. Один закончил и все хочет за границу. Так она нам рассказала.
– Вы поете все время?
– Да нет. Во время застолий пою. А так времени нет. В молодости пас скот и пел. Теперь если старый человек на пастьбе запоет, может какое-нибудь смешное прозвище заработать. В молодости в степи пел без стеснения, как хотелось, так и пел.
– Учатся у вас петь молодые?
– Не приходят. Не учатся. Есть, правда, несколько человек, которые просят спеть несколько куплетов, а потом сами поют и учатся.
– А вы у кого научились?
– У радио. Человека, который учил бы, нет. Слушал, как другие поют.
– А юролы и магталы сказывали?
– Нет.
– Как говорят магтал?
– У магтала символический смысл. Воспевают родные просторы, радуют народ.
– Ваше озеро Сангийн-далай красивое.
– Осенью прилетают лебеди, озеро становится белым совершенно, и в один день они улетают в теплые страны.
– Можно магтал посвящать человеку?
– Можно. Из людей в основном их говорят в честь каких-нибудь заслуженных людей.
– А есть магтал юрте?
– Есть.
– А если мне, например, кто-то понравится, могу я сказать магтал?
– Можешь.
– Какая разница между магталом и юролом?
– Магтал в основном посвящен родине, горам рекам. А юрол – пожелание всего хорошего.
– Почему у вас над дверью прикреплена пила?
– Говорят, она защищает от белого и черного сглаза (цагаан, хар хэл ам).
– А этой пилой вы работаете?
– Этой пилой и пилим дрова.
– А в то время, когда вы забираете пилу, не может плохое придти?
– Не думал, – смеется. – Есть такие семьи, у которых там все время пила прикреплена.
– Иногда в стенах прикреплена карагана карликовая (Алтан харгана)
– Не знаю. У нас считается, что если держать дома саксаул и прикрепить его к стенке, то это хорошо в грозу (тэнгэрийн дуу, аянган). Если скоту надо заночевать в степи, то вешают на стенку ножницы, обвязав им лезвия. Считается, что тогда скот, овец не съедят в степи волки (чоно нохой).
– Молодежь теперь не знает песни тойг, когда уговаривают овцу, не подпускающую ягненка? – А.Чултэм гуай напел.
Когда ягненка подводят к овце, напевно говорят дувээ-дувээ,
Когда козленка к козе – цуу-цуу,
К корове – уув-уув,
верблюжонка – хуус-хуус.
Быстрого коня погоняют (гийнгоолдог?).
Напел.
– У вас рассказывают эпос (тууль)?
– Теперь нет. На тростниковых музыкальных инструментах играли. Еще на дудках из ириса.
|
|
А. Чултэм, Д. Батбэх
"Домино"
|
- Даалууны гуншин хэлж өгөөч?
А.Чүлтэм гуайнд айлчлан ирсэн нутгийн нь малчин 42 настай, эрэгтэй Дэмбэрэлийн Батбэх бидэнд даалууны гуншин хэлж өгөв. Зарим үг нь бичлэгт сайн сонсогдохгүй байна.
Даалуу
Алгын арваар зүлгэж…?
Аранзан Пай
Гуранзан даалуу
Хуутууг
Үүлэн цэнхэр … ?
Хөшгөн цэнхэр тал
Үеийн бяцхан түүний
Бэлгийн цэнхэр алчуур
Сийлүү
Сийлүү хөөгөөд сэнгэнэж байна
Сэвчээ Àâòî ìàøèíû ìîòîðûí ñâå÷à ãýñýí îðîñ ¿ãèéã ìîíãîë÷ëîí ñýâ÷ýý ãýæýý.
суугаад ёнгинож байна
Систерт Ñèñòåð ãýæ øàòàõóóí òîñ 纺äºã öèñòåðí õýìýýõ àâòî ìàøèíû íýðèéã õýëæ áàéíà.
суугаад давхиж байна
Чавганц
Ээжийгээ Эрдэнэзууд
Эхнэрээ Улаанбаатарт
Чанс
Ханан хээтэй чанс
Хаяа голын бургас
Хадаг вандан ханхийж
Хамрын нүхээр сэнгэнэж байна
Бөхөн
Нуман дөрвөн бөх
Нугас дөрвөн галуу
Нуурын хоёр ангир
Тэд даалуу бол хятадаас гаралтай тоглоом. Харин зэндэмэнэ бол монгол үндэсний тоглоом хэмээн ярьж байлаа.
Тэд нар бас Дэмбээний үг ая товч хэлэв. Манай энд дэмбээгээс гадна аравддаг гэж хэлж байв.
|
К А.Чултэм гуаю пришел односельчанин 42 летний Дэмбрэлийн Батбэх. Он рассказал о названиях домино.
Некоторые слова не пленке слышны плохо.
Домино
Выбирают по десяти в ладони… ?
Медные костяшки
Наждачные домино
Хуутуу (род домино)
Облачно голубые …?
Синие стороны как занавес
На ней маленькой
Дареный синий платок
Сийлуу (красная десятка, род домино)
В прохладе гоняем сийлуу
Свечи (в машине) брякают,
В машине с цистерной сидим и мчимся.
Чавганц
Мамашу – в Эрдэни-дзу
Женушку – в Улан-Батор
Чанс (?) Шестерка (?)
Шестерка с узором, как стена,
Редкие ветки речного ивняка
Хадак висит
Ударяет по ноздрям (?)
Наружная сторона
Четыре стороны лука
Четыре гуся
Два озерных турпана.
Это домино происходит из Китая. А зэндэмэнэ – монгольская игра.
Они показали также напев и слова игра Дэмбээ.
– У нас кроме дэмбээ говорили еще играть в десятку (аравдах).
|
|
Д. Нарангэрэл
Приваживание к приплоду
|
| Д.Батбэхийн эхнэр 40 настай Дондовын Нарангэрэл бидэнд "Бүүвэйн дуу", хонийг –"Дүвээ" гэж тойглодог. Тэмээг хөөсөлдөг. Хөгжим тэмээний дэргэд тавихад их амархан уярдаг. Ишгийг "Цоо цоо" гэдэг гээд аялгуулан хэлж бичүүлэв.
|
Д.Батбэха жена 40 летняя Дондовын Нарангэрэл рассказала о том, как приваживают к матке овец – дувээ, верблюжат – хуус, козлят – цоо. Если поставить музыку у верблюдицы, она размягчается. Напела.
|
26.08.2006
сомон Дзуйл Убурхангайского аймака
Л. Сэдбазар
Беседа
|
- Таны алдар нэрийг хэн гэдэг вэ?
- Нэр Сэдбазар гэдэг. Овог Ламганжав.
- Нас сүүдэр хэд хүрч байна вэ?
- Нас 94 хүрч байна.
- 1964 онд Зүйл суманд амьдарч байсан Д.Алтангэрэл гэж ерөөл хэлдэг хүн байжээ. Тэр "Буур тавихад хэлдэг үг" гээд л ерөөл хэлдэг эмэгтэй хүн байсан гэнэ. Таныг санаж байна уу? Мэдэх үү?
- Мэдэхгүй юм.
- 1983 онд 67 настай байсан Бүтэдийн Жамбалжав гэж уртын дуу дуулдаг байсан байна?
- Дуулаагүй юм байна. Бас л мэдэхгүй юм.
- Дондовын Чацог гэж 84 настай ардын билигтэн байжээ?
- Дуулаагүй юм байна.
- Тэр хүн "Алдуул хоёр "загал" гэдэг дуу дуулдаг байжээ?
- Арын төвд л байгаагүй бол мэдэхгүй.
- Самбуугийн Жамбажав гэж сайхан дуу дуулдаг хүн байжээ?
- Жамбажав гэж энэ ард байсан Жамбалжав мөн үү?
- Хэдэн онд байсан байна?
- Жамбажав гэж 1983 онд 67 настай байжээ.
- Самбуугийн Жамсрангийн хүүхэд Шамбий Жамсрангийн дүүг хэн гэдэг билээ?
- Шамбий Жамаагийн уу?
- Жамбажав гэдэг байсан байх. Самбуугийн Жамсрангийн хүүхэд. Жамаа гэж байсан. Тэрний ах нь Жамбажав гэж байсан. Тэр нь өнгөрсөн. Одоо байхгүй өнгөрсөн.
- Аль аль нь уу?
- Тийм. Аль аль нь өнгөрсөн.
- Одоо үр хүүхэд нь байх уу? Төв дээр юм уу? Ойрхон?
- Байхгүй
- Үр хүүхэд, ах дүү нь одоо байхгүй юу? Төрөл саднууд нь тэр хүний дуулсан дууг их бага ч болов мэдэж магадгүй?
- Дүдээрий гуай л мэдэж магадгүй. Тэд нар нь манай энүүгээр үзэгдэхгүй байна. Тэгээд ч тэр үед дуу муу мэддэг байсан юм уу. Мэдэхгүй дээ
- Бүтэдийн Намсрай гэж хүн 1983 онд 75 настай байсан байна?
- Тийм. Тийм хүн байсан.
- Тэр хүн "Гэр барихын ерөөл", "Хөгнө хааны магтаал" хэлдэг хүн байжээ?
- Тэрнийг тэгэж хэлж, ярьж, учиргүй магтаал хэлж байсныг нь мэдэхгүй юм байна.
-Сэдбазар гуай. Намсрай гэж нөгөө хувилгаан Намсрай гуай мөн үү?
- Мөн.
- Зайлуул, Дөнгөж сая байхгүй болсон доо. Хүүхэд нь Лхам гэж байгаад бас өнгөрсөн. Одоо авгай Бадам нь л байгаа.
- Бадам гуай, одоо хаана байна?
- Энүүхэнд баруун голд байгаа.
- Одоо настай хүн үү?
- Настай. Их настай. Бас 90 шахсан. Ярьж хөөрч чадахгүй байх. Саяхан ажил явдал гарсан болохоор тийм юм ярихгүй байх. Хүү нь өнгөрсөн.
- Бүтэдийн Намсрай л гэж Богд уулын магтаал хэлж байсан. Даалууны гуншин хэлж байсан байна?
-Таныг Жамбажав гуайн дуулж байсан дууг санаж байна уу? Үгийг нь ч юм уу мэдэх үү ?
- Санахгүй байна.
- Тэр хүмүүсийн хэлж байсан ерөөл магтаалын үгийг санаж байна уу?
- Санахгүй байна.
- Ер нь саяны нэрлэсэн хүмүүсээс гадна сайхан ерөөл, магтаал хэлдэг ямар хүмүүс танай нутагт байсан бэ?
- Лувсанцэрэн ерөөл тавьж байсан хүн. Өөрөө зохиодог. Өөрөө ярьж байдаг хүн байсан юм.
- Одоо хаана байна?
- Одоо бол байхгүй.
- Ер нь ийм магтаал хэлдэг хүн ховор уу?
- Ховор.
- Магтаал, ерөөлийг нэг хүн л хэлээд байдаг юм уу?
- Ер нь ерөөл магтаал хэлээд байдаг хүн байдаг. Тийм хүн өөрөө цэцэн үгтэй. Тэгээд зохиогоод хэлдэг байсан.
- Бүрдийн Гомбын Лувсанцэрэн гэдэг хүн биз дээ? Та тэр хүнтэй уулзаж учирч явсан биз дээ?
- Уулзаж учирч явсан.
- Голдуу ямар ерөөл магтаал хэлдэг хүн байсан юм бэ?
- Ер нь тэгээд л амны цэцэн үгний л ерөөлтэй хүн байсан юм даа.
- Голдуу ямар ерөөл хэлдэг байсан юм бол?
- Гэрийн ерөөл.
- Тэр ерөөлийн үгнээс одоо таны цээжинд үлдээ болов уу?
- Үгүй. Өөрөө тавьж байгаагүй болохоор юу үлдэхэв.
- Энэ хүний үр хүүхэд, хамаатан садан одоо Бүрдээр байгаа бол уу?
- Мэдэхгүй.
Р.Чүлтэмсүрэн:
- Сая бид Хужирт ороод, Зүүнбаян-Улаан ороод. Өлзийтөөр ороод. Өлзийт суманд Намжил гээд өндөр Намжил гэдэг. Бас их хууч, юм мэддэг сайхан хүн байна.
- Сэдбазар гуай. Та залуудаа голдуу юу хийж явав? Хуучин ажил төрөл? Мал маллаж явав уу? Өөр ажил хийж байв уу?
- Би бага залуудаа лам байсан. Хүрээнд шавилан сууж байсан.
Тэрнийхээ бөгсөнд …? хийж байсан. Тэрнийхээ бөгсөнд сумын багийн дарга гэгчийг олон жил хийсэн.
- Хэдэн оны үед шавилан сууж байв? 1930-аад оны үед үү?
- 1930 оноос өмнөө. Би 1913 онд төрсөн хүн. 10-аад настайгаасаа хийдэд суусан байх.
- Хэдэн он хүртэл Хүрээнд суув?
-1938 он хүртэл сууж байсан юм уу даа.
- Хаана сууж байв?
- Эндхийн сумын хийдэд ч сууж байсан. Энэ хойно харагдаж байгаа нуурны цаана Далай гүний хошуу гэж байсан. Хүрээ хийд байсан. Сүүлд нураагаад дуусгасан. Энд шавьлан сууж байсан юм.
- Та "Буур тавихад хэлдэг үг", ерөөл магтаал ч юм уу мэдэж байна уу? Сонсож байсан уу? Номноос уншиж байв уу?
- Сонсож ч байгаагүй. Номноос ч уншиж байгаагүй.
- Ертөнцийн гурав хэлж өгөөч. Санаж байна уу?
- Ертөнцийн гурван ногоон гэдэг чинь юу билээ. Нарс, арц нэг нь юу билээ. Энийг л дуулсан юм байна. Ертөнцийн гурван цагааныг нь сонсож дуулаагүй юм байна. Сэдбазар гуай бидэнд хандан:
- Энэ хүнээс юм асууж болох уу? гэв.
- Болно гэхэд С.Ю.Неклюдов гуайгаас өвгөн ингэж асуув.
- Хэдэн онд төрсөн? Одоо хэдэн настай вэ?
- 65 настай. 1942 онд төрсөн. Дэлхийн олон орны аман зохиол судалдаг том эрдэмтэн хүн гэж бид хэлэв. Өвгөн:
- Залуу байна даа. Өөрөө дуулж байсан хүн үү? Гэхэд С.Ю.Неклюдов гуай:
- "Нөхөдтэйгөө байхдаа, гэр зуураа, найран дээр дуулдаг байснаас тусгай дуучин хүн биш" гэв
- Ерөөл магтаал хэлж байсан уу?
- Орост тийм ерөөл, магтаал гэж байдаггүй юм. Р.Чүлтэмсүрэн:
- Манай монголд л ерөөл магтаал гэдэг төрөл зүйл байдаг юм. байдаг юм. Зөвхөн манайд л байдаг болохоор эд нар сонирхоод, бас дээр нь судлах гээд ирсэн юм. Эд нарт харин үлгэр бий. Оньсого бий. Зүйр цэцэн үг гэж бий. Ерөөл магтаал ер нь байхгүй. Судалдаг л хүн байгаа юм. Та сайхан үлгэр ярьж өгөх үү? Үлгэр байж болно. Хууч яриа байж болно. Хутагт хувилгаад, эндэхийн уул усны тухай домог, Өндөр гэгээний тухай. Тийм л юм сонирхож яваа улс гэв.
- Өндөр гэгээний намтар гэж судалж байсан юм надад байхгүй. Зүгээр бусдын амнаас л сонссон юм байх.
- Тэр амнаас сонссон юм л бидэнд илүү хэрэгтэй байна?
- За, Би нэг домог ярья.
|
– Как вас зовут?
– Имя Сэдбазар, отчество Ламганжавын.
– Сколько вам лет?
– 94.
– В 1964 г. в Дзуйл-сомоне жила женщина по имени Д. Алтангэрэл, которая говорила юролы. Говорила юрол "Слово приваживания верблюда". Вы помните ее? Знаете?
– Не знаю.
– А 67-летнего Бутэдийн Жамбалжава, который жил здесь в 1983 г. и пел протяжные песни, помните?
– Не слышал. Тоже не знаю.
– А 84-летнего Дондовын Чацога, народного сказителя знали?
– Не слышал.
– Он пел песню "Два скакуна алдул (?)"
– Если он не жил в северном центре, то я не могу знать.
– Самбугийн Жамбажав был хорошим певцом.
– Это какой Жамбажав? Который жил здесь недалеко?
– В каком году он жил?
– В 1983 г. Жамбажаву было 67 лет.
– Как звали младшего брата Шамбий Жамсрана, сына Самбуугийн Жамсрана?
– Шамбий Жаамы?
– Кажется, Жамбажав. Был такой Жаамаа, сын Самбуугийн Жамсрана. Его старший брат был Жамбажав. Он умер.
– Оба?
– Да, оба умерли.
– А дети у них были? Где-нибудь поблизости не живут? В центре, например?
– Нет.
– Нет ни детей, ни родственников? Его родственники могли бы знать, хоть немного, из песен, которые он исполнял.
– Может знать только Дудээрий-гуай. Их здесь что-то не видно. В то время песни знали плохо, что ли. Не знаю.
– Был такой Бутэдийн Намсрай, ему в 1983 г. было 75 лет.
– Да, такой человек был.
– Говорят, он сказывал "Юрол юрте" и "Магтал Хугну-хана"?
– Я не знал, что он сказывал и был таким магталчем.
– Сэдбазар-гуай, Намсрай — это тот самый хубилган Намсрай?
– Да. Бедный, он недавно скончался. Сына звали Лхам, он тоже скончался. Сейчас осталась только его жена Бадам.
– А где теперь Бадам-гуай?
– Недалеко, на западной реке.
– Ей много лет?
– Много. Очень много. Тоже к 90. Говорить, беседовать, наверное, уже не может. Только что случилось несчастье, поэтому говорить, наверное, не станет. Сын умер.
– Бутэдийн Намсрай сказывал "Магтал Богдо-улы". А хвалу домино сказывал?
– А вы помните песни, которые пел Жамбажав-гуай? Может быть, слова знаете?
– Не помню.
– Слова магталов и юролов, которые сказывали они, не помните?
– Не помню.
– А кроме тех людей, которых мы назвали, кто еще в ваших краях хорошо сказывал юролы и магталы?
– Лувсанцэрэн говорил юролы. Сам сочинял. Сам сказывал.
– А где он сейчас?
– Его нет.
– А много таких, кто сказывает магталы?
– Мало.
– Магталы и юролы сказывает один человек?
– Бывают люди, которые сказывают магталы и юролы. Они обычно сами умеют говорить мудрые слова. И сами сочиняют.
– Вы имеете в виду Гомбын Лувсанцэрэна из Бурда? Вы, наверное, встречались с ним?
– Встречался.
– Какие юролы и магталы в основном он говорил?
– Он вообще говорил юролы с мудрыми словами.
– Какие юролы?
– Юрол юрте.
– А вы помните какие-нибудь слова из того юрола?
– Нет. Когда сам не сказывал, что может остаться?
– А сейчас в Бурде есть его дети, родственники?
– Не знаю.
Р. Чултэмурэн:
[– Мы сейчас были в Худжирте, Дзунбаян-Улане, Ульдзийте. В сомоне Ульдзийт встречались с Намжилом, его зовут Высокий Намжил. Он тоже знает много баек, хорошо рассказывает.]
– Сэдбазар-гуай, что вы делали в молодости? Чем занимались? Пасли скот? Занимались другой работой?
– В молодости я был ламой. Жил в Хурэ… В конце много лет был начальником бага в сомоне.
– В какие годы вы были ламой? В 1930-е?
– Раньше. Я родился в 1913 г. Кажется, с 10 лет жил в монастыре.
– До какого года жили в Хурэ?
– До 1938, где-то так.
– А где вы жили?
– Жил и в монастыре нашего сомона. За озером, которое виднеется на севере, был хошун Далай-гуна. Там был монастырь. Потом он был разрушен. Здесь я и был ламой.
– Вы знаете "Слово при случке (?) верблюда", юролы, магталы? Слышали? Читали?
– Не слышал и не читал.
– А триады? Помните?
– Три зеленых, как же это… Сосна, можжевельник, а третье… Это я слышал. Три белых не слышал. А можно спросить этого человека?
– Можно.
Сэдбазар-гуай спросил у С.Ю.Неклюдова:
– В каком году вы родились? Сколько вам лет?
– 65 лет. Родился в 1941.
Мы сказали:
– Это большой ученый, он изучает мировой фольклор.
– Молодой. Сам он поет?
Неклюдов-гуай:
– С друзьями, дома, во время застолий пел, но я не профессиональный певец.
– А юролы и магталы сказывал?
– В России нет таких юролов и магталов.
Р. Чултэмурэн:
– Магталы и юролы — это жанр, который есть только у нас в Монголии. Поэтому они приехали к нам, чтобы изучать их. У них есть сказки. Загадки. Пословицы и поговорки. А юролов и магталов нет. Есть только те, кто их изучает. Расскажите какую-нибудь сказку. Можно сказку. Можно байку. Легенду о хутугтах и хубилганах, горах и реках. Об Ундур-гэгэне. Они этим интересуются.
– Я специально не изучал биографию Ундур-гэгэна. Слышал только от других.
– Нам и нужно то, что слышали от других.
– Ну, хорошо, расскажу одну легенду.
|
|
Л. Сэдбазар
"О том, как появилось название Юсундзуйл"
|
Монголын Автай сайн хаан гэж байжээ. Тэр Автай сайн хаан энэ урд Хайрханаар, энд хүрч ирж гөрөөлж явжээ. Тэгээд урд Хайрхан дээр гараад тэр хайрхнаас урагш харж байтал гал гялалзаж харагдаж гэнэ. Хаан хүн болсон хойно хамт яваа анчдаасаа нэг хүнийг тийш нь явуулжээ. Энэ эзгүй цөл газраар юун хүн гал түлж явж байдаг юм. Очиж үзээд ир гэж явуулсан гэнэ.Очиж үзсэн хүн Автай сайн хаандаа хариулж байна гэнэ.
- Нэг хувраг хүн будаа чанаж идэж байна гэжээ. Тэгээд Автай сайн хаан тэнд очсон юм байлгүй. Тагшинд нь нөгөө хүн будаа хийж өгчээ. Будаанаас нь Автай сайн хаан идэж байсан гэж сонссон юм байна. Тэгээд цаад хувраг хүн нь хэлсэн юм гэнэ.
- "Энэ Түшээт ханы хатан Ханджамцыг амаржихад энд төрүүлээрэй гэж газар зааж өгсөн гэнэ. Тэр газар нь нэг гөнжөө есөн өнгөтэй, есөн өнгийн гөлөг гаргасан гэнэ. Тэгээд тэр газрыг Есөн зүйл гэж нэр өгсөн гэж ярьж байхыг сонссон
- Энэ домгийг та хэнээс сонссон бэ?
- Ямар хүн ярьсныг нь мартчихжээ
|
Был в Монголии Автай-Сайн-хан. Этот Автай-Сайн-хан охотился как-то здесь на юге по Хайрхану. Поднялся он на южные горы Хайрхан, посмотрел на юг, а там огонь сверкает. Хан … (?) одного человека из тех, что вместе с ним охотились, послал туда. В этом пустынном месте кто это зажигает огонь? Пойди посмотри! Человек вернулся и доложил Автай-Сайн-хану.
– Один послушник варит крупу и ест.
Автай-Сайн-хан, вроде, пошел туда. Тот человек положил ему в чашку каши. Я слышал, что Автай-Сайн-хан поел каши. А тот послушник и говорит ему:
– Когда ханша этого тушэту-хана Хандджамц будет рожать, пусть она рожает здесь, — и показал место. Там одна гунжо (?) родила девятицветного щенка. Это место и прозвали Юсундзуйл. Так я слышал.
– От кого вы слышали эту легенду?
– Забыл, кто рассказывал.
|
26.08.2006
сомон Ульдзийт Убурхангайского аймака
Ж. Намжил
Беседа
|
Бид Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын төвд тус сумын иргэн 89 настай Жагдсүм овогтой Намжил гуайтай дахин уулзав.
- Ж.Намжил гуай, Тантай дахин уулзаж, юм асуухаар бид ирлээ. Солонгыг монгол хүн гараараа зааж болох уу?
-Гараараа заахдаа ганц хуруугаараа чичлэн зааж болдоггүй гэдэг юм. Хүндэтгэлтэйгээр гараа дэлгэн, дөрвөн хуруугаа тэнийлгэн, дээш харуулж заадаг.
- Ганц хуруугаараа чичлэн заавал яах вэ?
- Мэдэхүй. Ямар ч л байсан болохгүй л гэдэг юм.
- Солонго яагаад гардаг тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Солонго гол төлөв нартай бороо ороход л гардаг. Тэрнээс өөр юунаас болж солонго гардаг тухай мэдэхгүй.
- Тийм учиртай үлгэр домгийг та мэдэхгүй юу?
- Мэдэхгүй.
- Яагаад аянга цахилгаан гардаг вэ?
- Гал ус хоёр л хоорондоо нийлснээс болж л гардаг байх аа.
- Тиймэрхүү аянга цахилгааны тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Яагаад өвөл, хавар, зун, намар ээлжилдэг тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Манай монгол улсад дөрвөн улирал байдаг. Яагаад дөрвөн улирал бий болсон тухай үлгэр домог мэдэхгүй.
- Газар хөдлөлтийн тухай ямар монгол үлгэр домог байдаг вэ?
- Далайн шуурга, газар хөдлөлт хоёр чинь ойролцоо л юм уу даа. Газар хөдөлж байгаа гэдэг чинь гол нь галт уул дэлбэрч байгаа л юм уу даа. Би та нарт нэг домог ярьж өгье.
|
Мы вновь встретились в центре сомона Улдзийт Убурхайнгайского аймака с 89-летним Жагдсумын Намжил гуаем.
- Намжил-гуай, мы вновь пришли к вам побеседовать. Может ли монгол показывать на радугу рукой?
- Показывать рукой можно, но пальцем нет. Вытягивают руку с уважением, все четыре пальца расправляют и показывают наверх.
- А если показать одним пальцем, что будет?
- Не знаю. Говорят, нельзя и все.
- Вы знаете сказки о том, почему появляется радуга?
- Радуга появляется, когда солнце и идет дождь. Другого ничего не знаю.
- Не знаете сказок, легенд об этом?
- Не знаю.
- А почему бывают гром и молнии?
- От соединения воды и огня, наверное.
- А сказки о громе и молнии знаете?
- Не знаю.
- Знаете сказки о том, почему сменяют друг друга зима, весна, лето и осень?
- У нас в Монголии 4 сезона есть. Почему они появились — об этом легенд не знаю.
- А какие есть монгольские легенды о землетрясении?
- Кажется, тайфун в океане и землетрясение близки. Когда вулкан взрывается, земля трясется, так кажется. Я расскажу вам одну легенду.
|
|
Ж. Намжил
"Холм-пупок"
|
Манай энэ суманд энүүхэн доор Хүйс толгой гэж байдаг юм. Хойно нь нэг хар уул бий. Ганцхан хар шовх оройтой. Тэр уулын оройг энэхүүн доор зөөж тавьсан гэдэг юм билээ. Тэр голын урд талаар нэг аварга могой гарч ирээд амьтан хүнд аюул учруулах болжээ. Тэгэхлээр нь аварга могойн орсон нүхэн дээр хойд талын Ноён хайрхан уулын орой хар шовх аваад могойн нүхийг таглан аварга могойг дарсан юм гэнэлээ. Одоо тэр хойд уулын шовх байсан орой дээр нь очоод үзэхлээр азарга адуу хураачихаад байхад үзэгдэхгүй хонхор байдаг юм. Жоохон баруун хойшоо, хэвгийдүү тйим хонхорхой байдаг. Дотор нь бүр ёроолд нь тогооны хүйс шиг хэдхэн чулуу байдаг юм. Тэрнэээс нь өвлийн цагт уур гараад л будан суугаад л тэгээд байдаг юм. Тэрнийг ноён хайрхан гэдэг. Ийм л эл хуль газар байдаг даа.
Галт уул дэлбэрч, Ноён хайрханы оройн хонхор үүссэн байх. Галт уул л байсан байх. Тэр Хүйс толгой гэдгийг яаж, хэн авчирч тавьсныг хэн мэдэх вэ дээ. Тэрхүү уулын орой дах цоорхой дотор орсон унаж ойчсон холбоотой адуу доошоо орж, тэгээд Сангийн далайгаар холбоотой гарч ирсэн юм гэнэлээ гэсэн нэг тиймэхүү домог байдаг.
|
В нашем сомоне недалеко отсюда есть Холм под названием Пупок. За ним есть черная гора. У нее была одна черная острая верхушка. Эту верхушку перенесли сюда, так говорят. По южной стороне той реки появился авраг-могой и стал чинить людям вред. Тогда взяли черную острую верхушку горы Ноён-хайрхан, перенесли сюда, заткнули ею пещеру этого авраг-могоя и победили его. Если посмотреть на то место, где была эта вершина — там впадина, в которую можно поместить жеребца, и его не будет видно. Чуть-чуть на северо-запад оттуда есть небольшая низина с покатыми сторонами. На ее дне несколько камней, как в центре (пупке) котла. Зимой оттуда поднимается пар и садится туман. Это место называют Ноён-хайрхан. Вот такое место.
Наверное, вулкан (галт уул) взорвался и появилась впадина на горе Ноён-хайрхан, наверное, вулкан был. Кто знает, как этот холм Пупок принесли сюда. Есть легенда о том, что на эту верхушку горы забрались связанные лошади, упали в эту яму и вышли в море Сангийн-далай все так же связанными.
|
|
|
- Дэлхий ямар хэлбэртэй вэ? Дугуй юу? Бөөрөнхий юу?
- Дэлхийн бөмбөрцөгийг гонзгойдуу бөөрөнхий гэж дуулсан.
- Үлгэрт энэ тухай яаж өгүүлдэг вэ?
- Тийм үлгэр мэдэхгүй. Таван тив байдаг. Тэрний нэгэнд нь энэ дэлхийн бөмбөрцөг орсон юм уу даа, ухаан даа. Тэгээд одоо нар бөмбөрцгийг тойроход цагт 30 км тойрдог. 30 км явдаг гэсэн тооцоо гаргасан юм билээ. Үүнээс өөр юм мэдэхгүй.
|
- Какой формы земля? Круглая или шарообразная?
- Я слышал, что шарообразная, но вытянутая.
- Что об этом говорится в сказках?
- Сказок про это не знаю. Таких сказок не знаю. Есть пять материков. В одном что ли, помещается наш шар. Теперь, когда солнце делает круг вокруг земного шара, в час делает 30 км. Вышло число в 30 км. Другого ничего не знаю
|
|
Ж. Намжил
Беседа
|
- Ерөөл, магтаал хоёр юугаараа ялгаатай вэ?
- Ерөөл бол. Номын их ерөөл гэдэг нь ямар ч хүн амьтан дэмбэрэл ерөөлтэй байдаг учиртай. Магтаал бол уул, ус зэрэг юм юмыг л магтсан байдаг.
- Ерөөл, магтаал хэлж байхад алдвал тэгээд дунд нь зогсох уу? Цааш нь үргэлжлүүлэх үү?
- Цааш нь үргэлжлүүлдэг. Ерөөлийг бол ном уншиж байгаа юм шиг л уншчихдаг. Цээжлээд л хэлдэг. Бурханы шашинд лам нар голдуу уншдаг ерөөл гэж байдаг. Ардын аман зохиол болсон ерөөлөөс өөр юм. Магтаалыг хэн ч хамаагүй хэлж магтаж байдаг. Алтайн нурууг л гэхэд л магтах юм уу, Отгонтэнгэр уулыг ч магтах юм уу, аливаа хийсэн сайн юмаа магтаад л явчихдаг. Магтаалын тухай ийм нэг домог хууч байдаг.
|
- Чем различаются юролы и магталы?
- Юрол, или великий юрол учения, обращается к людям, чтобы принести им удачу. А магтал — это восхваление гор-вод и прочего.
- Если произнося юрол или магтал, ошибешься, тогда надо снова говорить сначала или можно дальше продолжать?
- Дальше продолжать. Юрол говорят так, как молитвенную книгу читают. Только по памяти. В буддизме ламы в основном юролы читают. Это другие юролы, чем в фольклоре. Магталы может говорить кто угодно. Восхваляют горы Алтая, гору Отгонтэнгэр, всякое хорошее дело и т.д. Про магтал есть такая легенда.
|
|
Ж. Намжил
"Как говорили магтал горе Хугнухан"
|
| Нэг хулгайч хүнийг барих гээд элдэж л дээ. Тэр хүн нь зайдан морьтой Хөгнө хаан уул өөд зугтаахдаа тэр уулыг магтсан магтаал зохиогоод л хэлээд л давхиад, зугатаагаад байжээ. Тэгтэл Хөгнө хан уулаар будан татчихаад хулгайчийг хөөж яваа улс нь хулгайчийг олоогүй юм гэсэн. Тийнхүү хулгайч амь гарч байсан юм гэнэлээ. Тийм үг байдаг юм. Тэгэхлээр уул усыг магтах гэдэг ийм учиртай.
|
Однажды гнались за одним вором, чтобы поймать его. Он поскакал на коне без седла в сторону горы Хугну-хан. Он сочинил магтал этой горе и, когда скакал, то говорил его. Тогда гора Хугнухан покрылась туманом, и люди, которые гнались за вором, не смогли его поймать. Так вор остался жив. Так рассказывают. Вот что значит говорить восхвалять горы-воды (уул усыг магтах).
|
|
Ж. Намжил
Беседа
Юрол
|
- Хэрвээ ерөөл хэлж байгаад тасалдахыг муу ёр гэх үү?
- Тэр ч муу л байлгүй яахав. Ерөөл ч адилхан, магтаал ч адил тасалдвал муу л байлгүй яахав.
- Ерөөл хэлж байсан чинь тасалдаад манайд муу юм болсон гэсэн яриа жишээ байх уу?
- Байхгүй. Ерөөлийг ардын ерөөлч хэлнэ. Одоо бас лам хүн л голдуу уншдаг уншлага ерөөл гэж байдаг. Олон янз л даа. Хамгийн том номон ерөөл бол маанийн ерөөл байдаг юм. Хамгийн их сайхан ерөөлийг ер нь хэнд ч, та нарт ч хэлж болно. Бид салахдаа дахин баяртай сайхан уулзахын ерөөл тавичаад салж байдаг. Ийм учиртай.
- Ерөөлийг ер нь байнга хэлэх үү? Тодорхой үйл явдал тохиолдуулж хэлэх үү?
- Байнга хэлэхгүй.
|
- Если говорить юрол и остановиться, это плохая примета?
- Конечно, плохо. И юрол прерывать, и магтал прерывать плохо.
- Например, бывает так — юрол прервался, и у нас случилось плохое? Такие примеры были?
- Нет. Юролы говорят народные юролчины. Есть юролы, которые читают ламы. Много разных. Самый большой религиозный юрол — это юрол мани. Самый хороший юрол можно говорить всякому, и вам тоже можно сказать. Мы расстаемся, говоря юрол о том, чтобы вновь встретиться. Вот такой смысл.
- Юролы всегда можно говорить? Или только по случаю определенных событий?
- Всегда нельзя.
|
|
Ж. Намжил
Беседа
Скалы
|
- Манай энд холоос харж явтал жирийтэл үсэгтэй төвд үсэг ном бичээтэй хад байх юм билээ. Тэнд ягаан туяа туяарч харагддаг. Тийм чулуу байдаг юм.
- Хол уу? Эндээс?
- Гайгүй ээ. Ойрхон. Оньтийн буулт гээд тэрний наахна Бага Оньт гээд л байдаг юм. Тэрний бууцан дээр. Баруун талд нь тийм чулуу байдаг юм. Энэ манай сумын энэ урд талд харагдах цохион дотор амьтны зурагт ихтэй цохио шүү дээ. Цохионууд дунд явж байхад, буга, гөрөөс тиймэрхүү зураг их байдаг юм.
-Үхэрийн дүрс байна уу?
- Байхгүй. Буга, гөрөөсний зураг л байдаг юм. Энэ хойд Хайрханы өвөрт Ангал гэж нэртэй газар байдаг юм. Баруун Ангалын хажууд ийшээ харсан жоохон судаг байдаг юм. Тэрний эхэнд нэг дөрвөлжин хад байдаг юм. Тэнд очоод харж байсан чинь хадны наад талд нээх их олон буга, гөрөөсний зураг байна. Буга гөрөөс элдэж яваа чонын дүрс хүртэл байх юм билээ
- Төвөөс холгүй юу? Ямар нэртэй газар вэ?
- Баруун Ангал гэж нэрлэдэг юм. Тэр уулын зүүн талд нь баруун тийшээ харсан худгийн эхэнд нь шахуу жоохон, энэ аргалын дөрвөлж шиг хад байдаг юм. Тэрэн дээр очоод харахнээ харагдаж байсан юм.
Манай эндэхийн хүн л ярьдаг юм билээ. Хүн ямар л юм ярьж байна. Тэр нь дандаа дуулдаж байдаг хад байдаг юм билээ. Тийм ярьсан юм хурааж явдаг хад байгаа юм уу, хаашаа юм. Энэ Хайрханы зургийг засаг төр үүсэхээс эхлээд зургийг авах гээд чадаагүй юм билээ. Зургаа авахуулдаггүй. Үгүй бол будан татчихаад болдоггүй. Үгүй бол зургийг нь авахлаар толгой нь доошоо харчихаад гардаггүй юм гэнэ. Тийм юм гэнэ лээ. Энэ зүүн Хайрхан чинь тийм учиртай уул даа.
- Танаас юм асуугаад л байвал сонин сайхан юм гараад д байх юм. Та чинь Оюу толгой гэдэг шиг алт эрдэнэс дүүрсэн хүн байна шүү.
Өвгөн инээгээд:
- Би чинь унтахдаа нэг итгэл уншдаг. Маналын сан уншдаг. Тэгээд л унтдаг хүн дээ. Өглөө босоод би нэг эрхи маань уншдаг. Тэгээд л мааниа уншаад л суудаг. "Мааниас их ном байхгүй. Махнаас илүү хоол байхгүй" гэдэг юм даа гэв.
|
- У нас есть скала, на которой существует тибетская надпись. Видна издалека. Там бывает розовый свет. Есть такой камень.
- Далеко отсюда?
- Да не очень. Близко. Есть такое место Оньтийн-булт. Чуть ближе него – Бага-Оньт. На этом месте. Западнее есть такой камень. А утесы, которые видны на юге нашего сомона, это скалы, где много рисунков животных. Когда идешь среди этих скал, там много всяких оленей, антилоп и других рисунков.
- А есть рисунки быков?
- Нет. Только олени и антилопы. У южного склона горы Хайрхан, что на севере отсюда, есть место под названием Ангал. На западе Ангала есть ложбинка, повернутая к нам. У ее начала стоит четырехугольная скала. Я туда ходил и видел на ближней стороне этой скалы множество рисунков оленей и антилоп. Там даже есть рисунок волка, которые гонится за оленями и антилопами.
- Недалеко от центра? Как называется местность?
- Западный Ангал. На востоке от этой горы у колодца, который повернут на запад, и стоит эта четырехугольная скала. Когда я там был, и видел рисунки.
Здешние люди так говорят. Люди вообще говорят всякое. Это скала, мол, где все слышно. Или эта скала собирает все, что там говорится, не знаю. С самого начала этого строя пытались снять карту этой горы Хайрхан, но не смогли. Она не дает снять карту. Или туманом накроется. Или же снимут карту, а она окажется вверх тормашками. Так говорят. Вот эта восточная Хайрхан такая гора.
- Что только вас не спросишь, обо всем вы рассказываете интересные вещи. Вы прямо человек, полный золота и драгоценностей, как Оюу-толгой.
Старик смеется:
- Я когда ложусь спать читаю целый доклад. Молитву при воскурении будде Манале. И ложусь спать. Встаю утром и читаю мани на целую нить четок. Сижу и читаю мани. Нет важнее молитвы, чем Мани. Нет лучше еды, чем мясо. Так говорят.
|
27.08.2006
Ж. Намжил
Беседа
Слова и триады
|
Өвөрхангайн Зүйл сумаас бид буцаж, Өлзийт суманд очив. Өндөр хочит Ж.Намжил гуайтай дахин уулзаж ярилцав.
- Ж.Намжил гуай, "Хэлдэг үг, хэлсэн үг" гэсэн төрөл зүйл их таарч байна. Ямар ялгаатай вэ? "Буур тавихад хэлдэг үг" гэж байна. Та мэдэх үү?
- "Буур тавихад хэлдэг үг" мэдэхгүй. Говийн хүн биш болохоор. Эцэг малыг тавихдаа сүү амсуулж, төлөө түм болгог гээд хэлж байдаг.
- Та "Ертөнцийн гурав" мэдэх үү?
- "Ертөнцийн гурван хар" гэж байдаг. Ус хар, шөнө хар, хөө хар гэдэг.
"Ертөнцийн гурван улаан"
Жаран сайдын?? далай улаан
Жаргалтай хатны хацар улаан
Жаварт тэнгэрийн уг улаан
"Ертөнцийн гурван хоосон"
Барин тавин байсан ч зүүд хоосон
Байжийж тажийж байсан ч зэрэглээ хоосон
Бархирч тархирч байсан ч цуурай хоосон
|
Мы вернулись из сомона Дзуйл Убурхангайского аймака и приехали в сомон Ульдийт. Вновь встретились с Ж.Намжилом по прозвищу Высокий.
– Намжил гуай, встречаются жанры "сказанные слова" и "слова, которые говорят". Какая между ними разница. Например, "Слово, которое говорят при подманивании верблюда самца". Знаете?
– "Слово, которое говорят при введении верблюда самца в стадо верблюдиц" не знаю. Я ведь не гобиец. Отец, когда вводил самцов, давал попробовать молока и говорил: "Пусть будет десять тысяч приплода!"
– Знаете триады?
Существует Три черных в мире: Вода черная, ночь черная, сажа черная.
Три красных в мире.
Море 60 сановников красное,
Щеки счастливой ханши красные,
В мороз край (низ) неба красный.
Три пустых в мире (в смысле иллюзии, шуньяты)
Сон, хоть пришел и ушел, пуст
Мираж, хоть возникает и пропадает, пуст,
Эхо, хоть гремит и рычит, пусто.
|
|
Ж. Намжил
"Как появился закон"
|
- "Би та нарыг явсны дараа нэг домог саналаа. Түүнийгээ ярьж өгье" гэж Ж.Намжил гуай хэлэв.
Хүн нийгмийн үед нэг хаан:
– "Хүнд нэг ер нь хууль баймаар юм" гээд ном үсэг мэддэг хүнд:
- "Чи нэг хууль сэдэвлээд өгөөч" гэжээ. Тэгээд мартаж гэнэ. Тэгтэл нэг дуулахнаа хууль сэдэвлэж бичих хүн нь үхсэн дуулдаж гэнэ. Тэгээд хоёр хиа явуулжээ. Тэр хүнд ном бичүүлэх гэж өгсөн. Бичиж үгүй юу. Бичсэн бол очоод аваад ир гэжээ. Нөгөө хоёр хиа очоод номыг олсонгүй гэнэ. Байхгүй байна гэжээ.
- Байх л ёстой доо. Ахиад нэг яваатах гэжээ Тэгээд очсон чинь нөгөө хүний дэрэн доороос нь нэг цаасны шижүүр цухуйж байна гэнэ. Өнөөхийг очоод авсан чинь их ном байна гэнэ. Өнөөхийг авчраад өгч гэнэ.
- "Аа, Энэ чинь мөн байна" гэжээ. Тэгээд л хаан өнөөхийг уншаад үзтэл хамгийн эхний хуудсан дээр нь "Хүний хүүрийг хөндсөн хүний толгойг нь ав" гэсэн байна гэнэ. Тэхлээр нь хаан хуулиа хүчин төгөлдөр болгохын тулд нөгөө хоёр хиагийнхаа толгойг авчээ. Тэгээд хууль хүчин төгөлдөр болсон юм гэнэлээ. Тийм учиртай юм гэнэлээ.
|
– После того, как вы уехали я вспомнил одну легенду. Расскажу ее.
В первозданном мире один хан сказал:
– Человеку нужен бы закон. И приказал одному грамотному человеку:
– Придумай закон.
И забыл. Вдруг сылшно, что тот человек, который получил приказ, вроде, умер. Послали двух гонцов. Мол, тому человеку поручили что-то написать. Написал или нет? Если написал, привезите. Те два гонца отправились, но книгу не нашли. Нет, говорят.
– Да должно быть. Идите снова.
Пошли они, видят – из-под кровати того человека торчит бумага. Вытащили, а это большая книга. Они привезли ее.
– А, это она!
Хан стал ее читать, а на первой странице написано: Отрубить голову человеку, который тронул труп. Ну, хану пришлось ввести свой закон и отрубить головы гонцам. Так закон вошел в силу. Так рассказывают.
|
|
Ж. Намжил
Беседа
Слова и триады
|
- Ертөнцийн дөрөв"-ийн тухай мэдэх үү?
- Дуулаагүй.
- "Ертөнцийн гурав"-ыг яагаад, хэзээ, хаана хэлдэг юм бэ?
- Гол төлөв лам нар ярьж байсан байх аа. Ертөнцийн гурвыг мэддэг хүн бол хаана ч ярьж болно. Үлгэр шиг болгоод ярьж байсан байж ч магадгүй.
|
– Знаете "четыре в мире"?
Не слышал.
– Где, когда и почему говорят триады?
– По-моему, их в основном говорили ламы. Если знаешь триады, можно рассказывать где угодно. И как сказки рассказывали, наверное.
|
|
Ж. Намжил
Гесер
|
- Гэсэр хааны тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Гэсэрийг 32 бүлэгтэй гэж дуулсан. Гэсэрийг Хятад улс их тахидаг юм гэнэлээ. Монголын Цагаан сар шиг л баяр болдог байх.
- Гэсэрт зориулсан баяр наадам гэж байдаг юм уу?
- Тэгж дуулсан. Цагаан сарын өмнө нэгдүгээр сарын үед байх аа. Тийм наадам болдог гэсэн.
- Гэсэрийн тухай та дуулсан уу? Уншсан уу?
- Уншаагүй. Туужийг нь бол мэдэхгүй. Их том том тууж байдаг юм билээ. Бас "Гучин хоёр модон хүний тууж", "Шидэт хүүрийн тууж" гэж байдаг гэнэ лээ. Гэхдээ би мэдэхгүй л дээ.
- Та "Мэлхий дагина" гэдэг үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Хун дагинын тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Ерөөсөө сонсоогүй юм байна.
|
– А про Гесер-хана знаете?
– Не знаю. Слышал, что Гесер имеет 32 главы. Говорят, в Китае его очень почитают. Бывает праздник, как монгольский Цагаан Сар.
– А что, бывает праздник, посвященный Гесеру?
– Так я слышал. Кажется, в 1 месяце, перед Цагаан Сааром.
– Вы слышали о Гесере? Или читали?
– Не читал. Повесть я не знаю. Существует большая повесть. Еще Повести 32 деревянных человечков, Повесть Волшебного мертвеца. Но я их не знаю.
– Вы знаете сказку о дагине лягушке?
– Не знаю.
– А легенду о дагине лебеде?
– Не знаю. Вообще не слышал.
|
|
Ж. Намжил
12-летний цикл
|
- Тэмээ яагаад 12 жилд багтаагүй юм бэ?
- Хулгана тэмээний бөхөн дээр суучихад хэн түрүүлж нарыг үзсэн нь 12 жилд орьё гэж тохиролцжээ. Тэгээд хулгана уулын толгойд нар тусахыг харчихаад: - "Хөөе, Нар тэр байна" гэж түрүүлж хэлээд 12 жилд хулгана орсон юм гэсэн.
|
– Почему верблюд не вошел в 12-летний цикл?
Мышь села на горб верблюда и договорилась с ним, что кто увидит первым солнце, тот попадет в 12-летие. Мышь увидела, как луч солнца упал на верхушку горы, и первой крикнула:
– Вон-вон, солнце!
Так мышь попала в 12-летие.
|
|
"Почему верблюд оказался без рогов?"
|
- Буга эвэртэй байдаг. Тэмээнд яагаад байдаггүй вэ?
- Уг нь тэмээ эвэртэй байжээ. Тэгээд буга:
- "Би энд нэг айлд очоод ирье. Эврээ өгөөч гэжээ. Ах дүүгийндээ очих байсан юм байлгүй. Тэгээд гоёод ирье гээд эврийг нь аваад явсан юм гэсэн. Эврийг нь усан дээр авчирч өгье гэсэн юм гэнэлээ. Тэгээд одоо тэмээ ус уухаар ирэхдээ уулын толгой хараад олийгоод байдаг нь буга ирэх нь үү гээд харж байгаа юм гэнэлээ.
|
– У оленя есть рога. Почему нет у верблюда?
Вообще-то у верблюда рога были. Олень сказал:
– Я схожу в один айл. Дай свои рога мне.
Наверное, он шел к родным (ах дүү). И хотел нарядиться. Он взял рога и ушел. Рога принесу тебе на водопой, – так обещал. Теперь когда верблюд пьет воду на водопое, он задирает голову и смотрит на вершины гор – не придет ли олень.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Дэнгийн эрвээхэйний тухай ямар домог мэдэх вэ? Яагаад?
- Чөтгөр гал аваад ир гээд дэнгийн эрвээхэйг манай дэлхий рүү явуулсан юм гэсэн. Лаа, гэрэлд эрвээхэй гал авах гээд орж үхээд байдаг юм.
|
– Какие легенды вы знаете о мотыльках вокруг свечи?
Черт отправил мотылька к нам на землю, чтобы он принес огонь. Поэтому мотыльки бросаются на свечи, на огонь и погибают.
|
|
Ж. Намжил
Рах ("Почему человек не живет вечно")
|
- Хүмүүс яагаад мөнх насалдаггүй вэ?
Энэ агаарт тэнгэрт мөнхийн ус байдаг гэнэ. Түүнийг Раах гэдэг амьтан эзэлж харж байдаг гэнэ. Хэрээ яваад мөнхийн усыг бидэнд авчрах гэж мөнхийн усыг нь хулгайлж балгачихаад явж байтал Раах мэдчихээд хойноос нь хэрээг хөөжээ. Раах сарнаас асуужээ.
– "Хэрээ хаагуур явчихав" гэж асуужээ. Сар:
- "Энүүхнээр явчихсан" гэжээ. Нарнаас бас Раах асуужээ. Нар:
- "Хэрээ тээ тэрүүгээр явсан" гэжээ.
Хэрээг Раах хэрээг хөөж очоод сүүлэн дээрээс нь үнхээд авчээ. Хэрээ бархирахдаа өнөөх амандаа байсан мөнхийн усаа арц, хуш, зээргэнэ гурав дээр дусаасан гэнэ. Түүнээс хойш тэр гурав мөнх ногоон болж, хүн урт наслахаа больсон гэнэ. Сар хэрээг энүүгээр явсан гэсэн тул гурван сар, нар хэрээг тэрүүгээр явсан гэсэн тул гурван жил болоод Раахад баригддаг болсон гэнэ. Нар сар тэгж хиртдэг гэнэ. Раах бөгсөн бие байхгүй цээж амьтан гэнэ. Нар сарыг залгихаар бөгсөөр нь гараад явчихдаг юм гэсэн.
- Раахын тухай өөр үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Раах бөгсөн биегүй амьтан юм гэсэн.
|
– Почему люди не живут вечно?
На небе есть, говорят, вода бессмертия (мөнхийн ус ‘вода вечности’). Ее сторожит существо по имени Раах. Ворон хотел принести нам воду бессмертия, он украл ее и нес в клюве. Раах узнал и погнался за вороном. Раах спросил у луны:
– Где ворон пролетел?
– Здесь рядом.
Раах спросил у солнца. Солнце:
– Ворон пролетел там.
Раах нагнал ворона и схватил ртом за хвост. Ворон закричал и вода бессмертия, которую он держал в клюве, вылилась на можжевельник, кедр и эфедру. С тех пор эти три растения вечно зеленые, а человек перестал жить долго. Так как луна сказала, что ворон пролетел рядом, Раах в 3 месяца 1 раз ее хватает, так как солнце сказало, что ворон пролетел там, Раах 1 раз в 3 года его хватает. Так бывает затмение солнца и луны. Раах такое существо, у которого только грудь, а зада нет. Когда он глотает луну и солнце, они выходят через сзади.
– А другие сказки про Рааха знаете?
– Не знаю. Раах существо без зада.
|
|
Космология и антропогония
|
- Дэлхий хаанаас үүссэн бэ?
- Газар дэлхий яст мэлхийн нуруун дээр тогтож байдаг юм гэсэн домог байдаг.
- Хүмүүс яаж үүссэн бэ?
- Сармагчингаас үүссэн. Хүний овог юм болохоор хүнийг элэглэж дуурайдаг.
|
– Откуда появилась земля?
– Есть легенда о том, что земля держится на спине черепахи.
– Как появились люди?
– От обезьян. Так как обезьяны человеческого рода, они передразнивают людей.
|
|
Комары
|
- Шумуул яагаад хүний цусыг сордог вэ?
- Шумуул хүний арьсан дээр суугаад хүний цусыг сордог. Соруулаад байвал хошуугаа оруулдаг. Дутуу бол хошуугаа орхидог.
- Яагаад сордог тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Шумуул ямар ч амьтны цусыг сордог.
|
– Почему комары сосут кровь человека?
– Комары садятся на кожу человека и сосут его кровь. Если дать им всосаться, они носик втыкают. Если не досасывают, носик оставляют.
– А почему они сосут, сказки или легенды не знаете?
– Не знаю. Комары сосут кровь тоже и разных животных.
|
|
Харалч
|
- Хараалч хүнд могойн хоолой, могойн хэл байдаг гэж дуулсан уу?
- Үгүй. Хараалч хүний сэтгэл ямар байна гэдэг гол. Түүнээс биш хэл нь хар байдаггүй.
|
– Слышали такое, что у харалча бывает змеиное горло, змеиный язык?
– Нет. Главное – какое сердце у харалча. А язык у них черным не бывает.
|
|
Мангас
|
- Мангас гэж ямар амьтан бэ?
- 15, 32 толгойтой их иддэг амьтан. Хамаагүй залгичихдаг амьтан.
- Мангас одоо байгаа юу?
- Байхгүй.
- Дээр үед мангас байсан уу?
- Дээр үед байсан гэнэлээ гэж үлгэр домогт л өгүүлдэг.
- Та мангасын тухай үлгэр мэдэх үү?
- Өнөөх "Энгүй дөрвөн настай Луушар хаан"-д мангас орж л байдаг. Үлгэр туужид бий.
|
– Какой из себя мангас?
– Прожорливый, имеет 15 голов, 32 головы. Глотает сразу.
– Сейчас есть мангасы?
– Нет.
– Раньше мангасы были?
– В сказках рассказывается, что раньше были.
– Вы знаете сказки про мангасов?
– В сказке "Беез малого Четырехлетний Лушар-хан" действует мангас. В сказках бывает.
|
|
Мам
|
- Шулмас гэж юу вэ?
- Өчигдөр би шулмас гээд ярьж л байсан даа. Шулмас, мам хоёр нэг. Мам гэдэг нь эмэгтэй чөтгөр юм гэнэ лээ. Нээх урт хар мээмтэй. Улаан толгойтой мээмээ хоёр мөрөн дээрээ тохоод гүйж байдгаар цамд гардаг.
- Мам, чөтгөрөөс яаж амиа хамгаалах вэ?
- Мам их хурдан. Аян жинд яваа ханьгүй эр хүнийг мам хулгайлаад аваад явчихдаг юм гэсэн. Тэгээд хулгайлсан эр хүнээ элгэндээ тэвэрчихээд долоогоод байдаг гэсэн. Хаана долоосон газар нь долоохын тоолон үс ургаад байдаг гэсэн.
- Хүний хар мэнгэнээс үс ургаад байдаг. Мам түүнийг долоогоод тийм болсон гэж болох уу?
- Үгүй. Тийм юм байхгүй.
- Мам долоосон хүн гэж байдаг уу? Сонссон уу?
- Байсан юм гэсэн.
- Та ярьж чадах уу?
|
– А шулмас – это что?
– Вчера я рассказывал про шулмасов. Шулмас и мам это одно и то же. Мам это черт женского пола. У них длинные черные груди. В цаме они бегают, закинув на плечи груди с красными кончиками (сосками?).
– Как спастись от мамов и чутгуров?
– Мамы очень быстро бегают. Мамы воруют мужчин, путешествующих в одиночку. Обнимают украденного мужчину, прижимают к печени и лижут. Где полижут, там вырастают волосы – столько, сколько полизала.
– У человека из черных родимых пятен растут волосы. Можно считать, что мам полизала там?
– Нет, нельзя.
– Бывают люди, которых полизала мам? Вы слышали про таких?
– Говорят, были.
– Расскажите.
|
|
Ж. Намжил
"Как победили мам"
|
| Монгол улсаас нэг баахан хүн жин тээж урагшаа хятад руу явжээ. Тэгээд хар сүүлт хөөж явсан хань ижилгүй нэг хүнийг нь мам хулгайлаад явжээ. Тэгээд өнөөхийг аваачаад мам элгэндээ тэврээд хэвтэчихжээ. Тэгээд нэг хашир хүнээс асуужээ. Тэр хүн тээр хар уулын наадах хар уулын өвөрт байдаг хадан агуй дотор мам байдаг юм. Хулгайлсан хүнээ элгэндээ тэврээд л долоогоод байдаг юм гэнэлээ. Хаа долоосон газар нь үс ургаад байдаг гэсэн. Мам өглөө нар гарахлаар л гарч ирээд элгээ ээгээд суугаад байдаг гэсэн. Тэгэхлээр нь л отож байгаад алдаг нь юу байдаг юм гэжээ. Тэгээд сайн бууддаг хүн отож байгаад мамыг буудан алж, хүнээ авсан юм гэсэн. Нөгөө хүн нь битүү үстэй болсон байсан гэсэн. Ингээд ах дүүд нь авчирч өгсөн гэсэн.
|
Довольно много людей как-то вышли из Монголии с караваном в Китай. И вот одного человека, который ушел один в погоне за антилопой, украла мам. Она прижала его к печени и легла. Его друзья стали расспрашивать одного знающего опытного мужчину. Тот сказал, что в пещере на южном склоне черной горы, которая стоит ближе той черной горы, живет мам. Она прижимает украденного человека к печени и лижет. Где полижет, там вырастают волосы. Когда утром появляется солнце, мам выходит и греет печень на солнышке. Тогда ее легко подкараулить и убить. Один хороший стрелок подкараулил ее и убил, спас того товарища. А тот человек зарос волосами полностью. Его привезли и отдали родным.
|
|
Демоны
|
- Чөтгөр, шулам, мам адилхан уу?
- Адилхан.
- Ямар ялгаа байна вэ? Алмас мэдэх үү?
Мэдэхгүй. Алмас, мам адил биш үү.
- Алмас гэж мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Алмас мам хоёр адил биш үү.
[Р.Чүлтэмсүрэн:
- Мам эм чөтгөрийн нэг төрөл. Алмас бол говьд юмуу хаданд байдаг хүн хар гөрөөс, цасны хүн ч гэдэг.]
- Энэ гурав ямар ялгаатай вэ? Эм төрхтэй юу?
- Ерөнхийдөө ижил. Чөтгөр эр ч байна. Эм ч байна. Мам, алмас эм хүйстэй гэж ярьдаг.
- Шулмас?
Шулмас эм байх аа. Мэдэхгүй.
- Мангас? Эм мангас гэж байна уу?
- Мангас голдуу эр байх аа.
- Мам шулмас биднийг энд ирээд хорлож чадах уу?
- Хорлоё гэвэл чадах байх шүү. Гэхдээ байдаггүй байх аа.
- Шулам мам өдөр хорлох уу? Шөнө ирдэг үү?
- Өдөр аянд явсан хүнийг мам хулгайлсан юм гэсэн. Эм хүнгүй гэж мэдвэл эр хүнийг хулгайлдаг гэсэн.
- Мам хэлбэр дүрс нь хүнтэй төстэй юу?
- Төстэй байх. Хоёр мээмээ мөрөн дээрээ хаяад хатирчихдаг юм гэсэн.
- Мам өөр амьтан болж хувилдаг уу?
- Мэдэхгүй. Хувирч болох юм.
- Шулмас, чөтгөр хувилж болох уу?
- Болно л доо.
- Юунд хувирч болох вэ?
- Мэдэхгүй. Чөтгөрийн гүйдэл гэдэг. Чөтгөр нохой, үнэг, чоно болж болох юм.
|
– Черти, шулам, мам одинаковые?
– Одинаковые.
– А в чем разница?
– Не знаю. Кажется, мам и алмас одинаковы.
– А про алмасов знаете?
[Чултэмсурэн:
– Мам – это род чертей-женщин. Алмас – это в пустыне или скалах человеко-животное, еще называют его снежным человеком.]
– А какая разница между этими тремя? На вид как женщина?
– В общем они одинаковы. Черти есть женщины, есть мужчины. Мам и алмас, говорят, женского рода.
– А шулмасы?
– Шулмасы, наверное, женщины. Не знаю.
– Мангас? Бывают мангасы-женщины?
– Мангасы в основном мужчины, вроде бы.
– Мам и шулмасы могут придти сюда и навредить нам?
– Если захотят, то могут. Да их, наверное, не бывает.
– Шулам и мам вредят днем? Или приходят ночью?
– Мам своровал человека в пути днем. Если нет женщины рядом, то и ворует мужчину.
– Мам похожа на человека?
– Похожа, кажется, бежит, забросив две груди на плечи.
– Может мам превратиться в другое существо?
– Не знаю. Может, наверное.
– А шулмасы, черти?
– Могут.
– А во что?
– Не знаю. Говорят, чертов бег (чөтгөрийн гүйдэл). Черти могут становиться собаками, лисами, волками.
|
|
Ж. Намжил
"Хромая Дара-эхэ"
|
Урьд нэг хоёр чөтгөр байжээ. Тэгээд өнөө хоёр ярьж гэнэ. Нэг эр эм хоёр байдаг юм. Нэг нялх хүүхэдтэй. Тэр хоёрыг муудалцуулья. Чи энд газрын дунд сууж бай. Би очоод тэр эм хоёрыг хэрэлдүүлчихье. Муудалцаад мэдээж эхнэрийг нь явахаар зуураас нь хүүхдийг нь авчихья гэж ярилцаж гэнэ. Тэгээд нэгийгээ хөдөө суулгачихаад нөгөө чөтгөр нь нэг нь айлд очоод эр, эм хоёрыг хооронд нь хэрэлдүүлээд байж суух аргагүй болгожээ. Эм нь явах болж. Жаахан хүүхдээ арганд хийж үүрээд тотгоныхоо хөөнөөс авч хүүхдийнхээ хамар дээр түрхээд явжээ. Тэгээд тэр хүүхэн Дара эхийн тарни хагас дутуу мэддэг. Түүнийгээ уншаад л гүйгээд байжээ. Өнөөх харж байсан чөтгөрт ер юм үзэгдэхгүй юм гэнэ. Тэгтэл арганд тогоо хөмрөөд үүрчихсэн нэг доголон Дара эх хажуугаар нь гараад явчихлаа гэнэ. Өнөө чөтгөр хүүхэд тэвэрсэн хүүхэн ирнэ гээд хүлээгээд байжээ. Тэгтэл ч нөгөө чөтгөр нь хүрээд ирж гэнэ.
- "Чи энүүгээр өнгөрөхөд нь хүүхдийг нь авч чадсангүй юу" гэжээ.
- "Үгүй ээ, Энүүгээр явсангүй. Харин нэг тогоо хөмрөөд үүрсэн доголон Дара эх л өнгөрсөн" гэжээ.
– "За, Тэр чинь дээ" гэсэн юм гэсэн.
|
Жили раньше два черта. Стали они разговаривать. Есть, мол, мужчина и женщина. У них младенец. Давай их поссорим. Ты сиди здесь посередке (посередине земли). А я пойду и поссорю этих мужчину с женщиной. Они поссорятся, жена уйдет, тогда украдем ребенка. После этого один остался в степи, другой пошел в тот айл и так стал ссорить мужчину и женщину, что они уже не могли дальше жить вместе. Женщина решала уйти. Она посадила малыша в корзину для собирания аргала, взвалила ее за спину, взяла золы от котла и помазала нос мальчика. А та женщина знала немного тарни Дара-эхэ. Она, читая эту молитву, отправилась в путь. Тот черт, который остался наблюдать, ее не увидел. Увидел только, что мимо пробежала хромая Дара-эхэ, несущая корзину, в которой брякал котелок. А черт-то ждал, что появится женщина, несущая на руках ребенка. Тут возвращается другой черт.
– Забрал ребенка, когда она мимо проходила?
– Нет, она здесь не проходила. Только Дара-эхэ прошла, несущая корзину с котелком.
– Так это она наверняка и была! – воскликнул черт.
|
|
Демоны
|
- Чөтгөрийг алж болох уу?
- Номоор л дарж алахгүй бол өөр яаж бид алах вэ дээ.
- Мам, чөтгөр хоёр одоо байх уу?
- Хаана байдаг газраа байдаг л байх. Гүйдэлтэй юм гэнэлээ. Чөтгөртэй юм гэнэлээ гэж ярьж л байдаг юм. Бурхант газар чөтгөр гэж. Байх газраа байдаг л гэсэн.
- Чөтгөрийг нохойд хувирчихсан байхад нь алвал чөтгөр дарагдах уу?
- Мэдэхгүй. Номын гүрэм хийхэд гурилаар мам чөтгөр хийгээд хаяж байдаг юм. Дарагддаг юм болов уу. Алга ташаад довогдоод чөтгөрийг хөөж байдаг.
- Гурилаар хэн чөтгөрийг хийдэг юм бэ?
- Номтой лам гүрэм хийхдээ тэгдэг юм.
- Тэр лам яагаад тэгж байгаа юм бэ? Ламд чөтгөр байгаа юм уу?
- Үгүй ээ. Лам номын хүчээр довогдож алгаа ташаад ном уншаад хөөж байгаа шашны зан үйл юм.
- Гурилаар хийсэн хүнээ хааш нь хаядаг вэ?
- Муу зүгт нь хаядаг юм. Номондоо харж байгаад чөтгөр шулмын зүгт нь хаядаг юм.
- Гурилаар хийсэн хүнийг юу гэж нэрлэдэг вэ?
- Золиг гэдэг.
- Гурилаар хийсэн хүнд хараал шингээдэг гэдэг. Тэр үнэн үү?
- Үнэн байж ч болох юм.
- Газар дээр мамын мөр харж болох уу?
- Явдаг л бол болох байлгүй.
- Хүний мөртэй адил байх уу?
- Адилавтар юм гэсэн. Там мам гээд үлгэрт гардаг.
- Мамын мөр хүний хөлтэй адил уу?
- Харсан биш. Мэдэхгүй. Хүн дүрстэй юм болохоор адил байдаг юм болов уу.
- Мам, хулгайлагдсан эр хүн хоёрын дундаас хүүхэд төрж болох уу?
- Болдог юм гэсэн.
- Ямар хүүхэд төрөх вэ?
- Хүүхэд шиг л байх. Тэгээд эр хүн мам, хүүхэд хоёроо хаяад явахаар хөөгөөд мам гол гарч чаддаггүй тул голын наана уурлаад хүүхдээ тасар татаж алдаг гэсэн домог үг бий.
- Мам, хүн хоёрын дундаас сүүлтэй, үстэй ч юмуу хүүхэд төрж болох уу?
- Мэдэхгүй юм. Байж болох юм. Монгол хүн нохойгоо үхэхээр сүүлийг нь таслаад аманд нь өөх үмхүүлж орхидог. Тэгвэл нохой сайн төрөл олж хүн болно гэж үздэг.
- Жирийн эмэгтэй хүнээс чөтгөр төрж болох уу?
- Бүү мэд. Яаж мэдэх вэ.
- Чөтгөр, шулмас хүүхдийг хулгайлан авч явж болох уу?
- Яг хулгайлах ч биш хүүхдийг үхүүлээд авч явдаг гэдэг.
- Хүүхэд дараа нь юу болох вэ?
- Бүү мэд.
|
– Можно убить черта?
– Как мы можем его убить, его можно подавить только учением.
– А сейчас есть черти и мам?
– Там где есть, наверное, есть. Бегают (гуйдэлтэй юм гэнэлээ). Говорят: в этом месте есть черти, в месте, где есть бурхан, завелись черти. В общем, там, где они есть, там есть.
– Если черт преваритился в собаку, и ее убить, то черт умрет?
– Не знаю. Совершают специальный ритуал, из теста делают мам и чертей и выбрасывают. Тогда они, наверное, подавляются. Еще их прогоняют, хлопая в ладоши.
– Кто делает чертей из теста?
– Ученгые ламы для ритуала.
– Как могут ламы так сделать? У них что, есть черти?
– Нет. Ламы силой учения призывают, бьют в ладони, читают молитвы и прогоняют, такой религиозный обряд.
– А человечка из теста куда выбрасывают?
– В плохую сторону. Посмотрят в книгах, и бросают в сторону, где черти и шуламы.
– Как называется человечек из теста?
– Золиг.
– Говорят, в человечка из теста помещается проклятие. Правда?
– Может быть, и правда.
– На земле видны следы мам?
– Если они бегают, то, наверное, осталвяют следы.
– Такие же как у человека?
– Говорят, похожие. Ад, мам – все это есть в сказках.
– Следы мам похожи на человеческие?
– Я же не видел. Не знаю. Раз они имеют человеческое обличие, то и следу, наверное, человеческие.
– Может родиться ребенок от мам и человека, которого она украдет?
– Говорят, может.
– Какой ребенок родится?
– Как обыкновенный ребенок, наверное. Рассказывают, что если мужчина бросит мам и ребенка и уйдет, они пустятся в погоню, но мам не может перебраться через реку, поэтому она остается на берегу, сердится и рвет ребенка на части.
– У мам и мужчины может родиться ребенок с хвостом, обросший шертсью?
– Не знаю. Может, и родится. Монгол, если умирает его собака, отрывает ее хвост, а в пасть ей сует кусок жира. Тогда собака сможет обрести хорошее рождение и стать человеком.
– А у простой женщины может родиться черт?
– Откуда мне знать?
– Черти и шуламы могут красть детей?
– Не крадут, а сначала убивают и забирают.
– Что делается с ребенком?
– Откуда мне знать?
|
|
Ж. Намжил
"Как птица Хан-Гаруди стала есть змей"
|
- Гарьди шувуу гэж байдаг юм уу?
- Үлгэрт байдаг юм.
Хангарьди шувуу могойн мах иддэг болсон нь
Хангарьди шувуу зөгийг явуулж гэнэ.
- "Амьтан бүрийн махнаас амсаад ир" гэжээ. Тэгээд яваад зөгий амьтан бүрийн махнаас амсаж үзжээ. Тэгээд дуусаад явж байж гэнэ. Зөгий зам зуур сарьсан багваахайтай тааралдаж гэнэ. Сарьсан багваахай:
- "Хаачиж яваад ирэв" гэж зөгийнөөс асууж гэнэ.
- "Хүний оронд очоод амьтан бүрийн махнаас амсаж үзээд буцаж явна" гэжээ.
- "Ямар мах илүү амттай байна" гэж асуужээ. Зөгий:
- "Хүний мах л илүү амттай юм гэжээ. Сарьсан багваахай:
- "Хоёулаа барилдах уу? гэжээ. Тэгээд барилдаж гэнэ. Сарьсан багваахай дийлэнгүүтээ зөгийний хэлийг нь сугалаад авчихжээ.
Зөгий Хангарьд шувуун дээр очоод юм хэлэх гэсэн чинь хэлгүй тул дэмий л дүнгэнээд яваад байж. Учрыг сураад байсан чинь зөгий сарьсан багваахайтай замдаа уулзсан сураг гарчээ. Тэгээд Хан гарьди шувуу сарьсан багваахайг дуудаж авчраад:
- Чи зөгийтэй уулзсан уу? гэж асуужээ. Сарьсан багваахай:
- Уулзсан гэж гэнэ.
- Хэлтэй байсан уу? гэж гэнэ.
- Хэлтэй байсан гэж гэнэ.
- "Ямар амьтны мах илүү амттай гэж хэлж байсан бэ?" гэж асууж гэнэ. Сарьсан багваахай:
- "Аварга могойн мах л амттай юм" гэж байсан гэжээ.
Тэгээд аварга могойн махыг Хангарьди шувуу иддэг болсон юм гэсэн.
- Гаруда одоо байдаг уу?
- Байх газраа байдаг байх аа. Хүнд могойн яр гарахлаар Гарьди шувууны бөгс толгой (сүүл) хоёрын зургийг нийлүүлээд толгойн өмнө наачихдаг юм.
- Могойн яр гэж ямар өвчин вэ?
- Яр л юм даа. Гүрвийсэн юм гардаг юм. Хангарьдын толгой, сүүл хёрын зургийг наачихлаар эдгэдэг юм.
- Тэгэхдээ хэлдэг шившлэг үг байдаг уу?
- Байдаг байх аа.
|
– А птица Гаруди есть?
– В сказках есть.
Как птица Хан-Гаруди стала есть змей
Хан-Гаруди послала пчелу:
– Пойди и попробуй мяса все живых существ.
Она отправилась и попробывала мяса всех живых существ. Закончила и по дороге встретила летучую мышь. Та спросила у пчелы:
– Где была?
– В стране людей, там попробывала мясо всех живых существ и возвращаюсь.
– Какое мясо вкуснее всего?
– Человеческое мясо самое вкусное.
– Давай поборемся, – предложила летучая мышь.
Стали они бороться. Летуая мышь как только поняла, что проигрывает, вырвала у пчелы язык.
Пчела пришла к Хан-Гаруди, хотела рассказать обо всем, а языка нет, она промычала что-то и все. Стала [Хан-Гаруди] расспрашивать, что случилось, услышала, что пчела по дороге встретилась в летучей мышью. Тогда Хан-Гаруди вызвала к себе летучую мышь.
– Ты виделась с пчелой? – спросила она мышь.
– Виделась.
– Та была с языком?
– С языком.
– Про какое мясо она говорила, что оно самое вкусное?
– Мясо аварга-могой, – ответила летучая мышь.
Так Хан-Гаруди стала есть мясо змеи аварга-могой.
– Сейчас гаруди есть?
– Там где есть, там есть. Когда у человека появляется красная сыпь (могойн яр), скрепляют рисунок головы и хвоста гаруди и приклеивают над изголовьем.
– А что это за болезнь могойн яр?
– Болячки. Появляются такие прыщи. Если приклеить рисунок головы и хвоста гаруди, пропадает.
– А какие-нибудь заклинания говорят?
– Неаверное, говорят.
|
|
О заклинаниях
|
- Шулмас хөөх шившлэг үг гэж байдаг уу?
- Ширнэгийн довог гэж төвд хэлээр ном байдаг. Түүнийг уншаад чөтгөрийг хөөчихдөг.
- Мамыг бас түүгээр хөөж болох уу?
- Адилхан. Болдог байх.
- Тэр ширнэгийн довогийг зөвхөн лам хүн уншдаг уу? Жирийн хүн уншиж болох уу?
- Номтой чадалтай, сайн лам л уншдаг. Гэхдээ номтой жирийн хүн ч уншиж болно.
- Хараалаас энэ номоор хамгаалж болох уу?
- Хариулгын ном гээд тусдаа ном байдаг юм. Энэ ширнэгийн довог болохгүй байх аа.
- Та туулай дэлдэн чихтэй болсон тухай болон туулайны хумсны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй юм. Харин нэг ийм домог сонссон.
|
– А есть заклинания, прогоняющие шуламов?
– Есть такая книга, по-тибетски "Ширнэгийн довог". Ее читают, чтобы прогнать чертей.
– И мам тоже этой книгой прогоняют?
– Тоже. Наверное, можно.
– Эту книгу только ламы могут читать? Или простые люди тоже?
– Только ученые ламы. Если человек очень ученый, то, наверное, тоже может.
– А от проклятий (хараал) эта книга спасает?
– Есть специальная книга ответа. Эта "Ширнэгийн довог", кажется, не годится.
– А вы знаете сказку о том, как заяц получил длинные уши и когти?
– Не знаю. Вот такую сказку слышал.
|
|
Ж. Намжил
Лунный заяц
|
| Энэ газар дэлхий дээр эр туулай байдаггүй. Дандаа эм туулай байдаг юм гэнэ. Харин сарны туулай эр байдаг гэнэ. Тэрнийг газрын туулай хараад хээл авдаг гэж дуулсан.
|
На этой земле зайцев самцов нет. Одни только самки. А на луне – заяц–самец. Земные самки смотрят на него и беременеют.
|
|
Ж. Намжил
Птицы
|
- Жижигхэн шувуунууд дээр үед том байсан гэсэн домог байдаг уу?
- Үгүй ээ. Том шувуу томоороо, жижиг шувуу жижгээрээ л байсан гэж ярьдаг. Бор шувуу, бүргэд, тас гээд олон шувуу байна. Хамгийн сүрхий шувуу тас юм аа даа.
|
– Есть такая легенда, что маленькие птицы в прошлом были большими?
– Нет. Большие были большими, маленькие маленькими. Так говорят. Есть воробьи, орлы, грифы. Самая сильная птица – гриф.
|
|
О заклинаниях
|
- Шившлэг уншдаг ямар хүмүүс байна вэ?
- Гэлэн, гавж, аграмба гээд уншдаг. Тангад төвд ламын цол хэргэм юм.
- Тэд нар шившлэгээр юмуу юугаар ялгардагвэ?
- Хэдийчинээ ном уншсанаараа л ялгардаг.
- Хараалаас энэ шившлэг уншдаг хүмүүс хамгаалж чадах уу?
- Чадалгүй яахав.
|
– Кто читает заклинания (шившлэг)?
– Монахи гэлэны, гавджи, аграмбы. Это тибетские звания лам.
– А чем они различаются?
– Тем, сколько книг знают.
– От проклятий могут защитить люди, которые читают заклинания?
– Конечно, могут.
|
|
Харалч и шаман
|
- Бөө шившлэг хийдэг үү?
- Хийдэг байх аа. Яртай модны ярыг авчихаад тэр нүхээр нь шагайгаад байхаар бөөгийн онгод нь ирж чаддагүй юм гэнэлээ. Хараал хүрдэггүй гэсэн.
- Бөө хараал хийж чадах уу?
- Чадна. Хараал хийж байгаа бөөгийн өмнөөс самардаад өөрөөс нь цус гаргачихлаар хараал нь хүрдэггүй гэж бас ярьдаг юм байна лээ.
- Бөө биш зүгээр хараалч хүний өөдөөс яртай модны нүхээр харвал хараалч хараалаа хийж чадахгүй байх уу?
- Бөө биш бол чадахгүй байх аа. Хараалч бөөгийн номноос өөр номоор хараал хийдэг.
- Хараалч, бөө хоёр яагаад ялгаатай байгаа юм бэ?
- Хоёр өөр ном уншиж, хоёр өөр юм шүтдэг болоод тэр. Бөө бол дандаа хар зүгийн тэнгэр шүтдэг. Төвдийн ном бол номны дээдийг уншиж байгаа юм.
- Бөө, хараалч хоёрын хараал нь адилхан байдаг уу?
- Бөө бол тэнгэр, газар, лустай холбоотой. Лам хүнийх бол хараалын судар уншдаг.
- Бөө тэд нартай яаж холбоотой байдаг вэ?
- Ухаан нь нэг хүн хулгайчид хараал хийлгэх болбол бөө дээр очоод:
- "Би юмаа тэр хүнд алдчихаад байна. Хараал хийгээд өгөөч гэнэ. Лам ч юмуу бөө ч юмуу тэр хүн тэнгэртээ хандна.
- Хараалч ямар номоор сурдаг вэ?
- Төвд хэлээр хараалын ном гэж байдаг гэсэн.
- Тэр хуучны юу орчин үеийн ном уу?
- Дээр үед гарсан байдаг гэсэн. Тэрийг сурсан хүн хараалч болдог гэсэн.
- Бөө хүнд бас хараалын ном гэж байдаг уу?
- Бөө хүнд онгодын дуудлага гэж байдаг. Лусын дуудлага гэж бий. Бөө хүн:
"Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
Гал могойн ташууртангууд
Галзуу чонон хөлөгтөнгүүд" гээд л уншаад байдаг юм байна лээ.
- Та дахиад хэл дээ?
Гал могой ташууртангууд
Галзуу чонон хөлөгтөнгүүд
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд гээд уншдаг.
- Энийг бөө яах гэж уншдаг вэ?
- Бөө бөөлөхдөө уншдаг. Онгодоо дуудахдаа хэлдэг. Бөө тал хэнгэрэгтэй байдаг.
- Саяны энэ шүлэг хараалын шүлэг үү?
- Үгүй ээ. Онгодоо дуудах дуудлагын шүлэг.
- Бөө эцэг эхтэй бол хүүхэд нь бөө болох уу?
- Сурья гэвэл болдог байх аа.
- Та түрүүний хэлсэн бөөгийн дуудлагыг хаанаас сурсан бэ?
- Хүний ярихыг л сонсож, саваагүйтэн цээжилсэн.
- Эмэгтэй хараалч гэж байж болох уу?
- Болно. Номыг нь сурсан бол болно. Эмэгтэй бөөг удган гэдэг. Төвдийн номыг сурсан эмэгтэй лүйжинч хүн гэж байдаг шүү дээ.
- Ядарч байна уу?
- Үгүй ээ. Асуухлаар нь хариулаад зугаатай л юм.
- За, Их баярлалаа.
|
– Шаманы читают заклинания?
– Наверное, читают. Говорят, если вытащить сучок из сучковатого дерева и посмотреть через это отверстие [на шамана], шаманский дух не сможет придти. И проклятие не пристанет.
– Шаман может наслать харал?
– Может. Еще говорят, что если шаман говорит харал, надо царапать и пустить ему кровь, тогда харал не пристанет.
– А если посмотреть через отверстие от сучка не на шамана, а на харалча, он сможет наслать харал?
– Если не шаман, то, наверное, не сможет. Харалч насылает харал по другому закону-учению.
– Чем различаются харалч и шаман?
– Они читают разные книги, почитают разные вещи. Шаман поклоняется тэнгри темной стороны. А тибетские книги (м.б., ламы?) читают высшие книги.
– Харалы шаманов и харалчей одинаковы?
– Шаман связан с небом, землей, лусами. А ламы читают сутры харалов.
– Как шаман с ними связан?
– Например, если человек хочет наслать харал на вора, он идет к шаману и говорит: Тот человек у меня украл то-то и то-то. Пошлите на него харал. Будь это лама, будь шаман, он обратиться к тэнгри.
– По каким книгам учится харалч?
– Говорят, на тибетском есть книги харалов.
– Это старые книги или современные?
– Появились в давние времена. Изучившие их становятся харалчами.
– А есть книги харалов у шамана?
– У шамана есть призывания онгодов. Призывания лусов. Шаман говорят:
Те, кто питается человеческим мясом,
Те, кто имеет бронзово-каменное сердце,
Те, у кого змеиные плетки,
Те, кто ездит верхом на волках…
и так далее.
– Скажите еще раз.
Повторяет.
Те, у кого змеиные плетки,
Те, кто ездит верхом на волках,
Те, кто питается человеческим мясом,
Те, кто имеет бронзово-каменное сердце…
– Зачем шаман это говорит?
– Шаман говорит это, когда камлает.
– Эти стихи – стихи харала?
– Нет. Это стихи призываания онгонов.
– Если родители шаманы, то и дети шаманы?
– Если захочет научиться, то наверное, и ребенок может стать шаманом.
– Где вы научились призыванию шаманскому, которое сказали?
– Слышал, как люди говорили, просто так и выучил.
– Может быть женщина харалч?
– Может. Если выучилась, то может. Женщин шаманок называют удган. Есть женщины, которые выучили тибетские книги и стали луйджинчами.
– Вы устали?
– Отвечать на вопросы приятно.
– Спасибо.
|
|
Прощание
|
Ж.Намжил гуайтай бид уулзав. Өндөр Ж.Намжил гуай бидэнд хандан:
- "Хүний асуулт дуусах гэж байдаггүй юм. Та нарын асуулт дууссан хойно энэ удаагийн та нарын ажил дуусаж байгаа хэрэг" гэж хэлэв.
- "Тантай хамт зураг авахуулья" гэхэд дуртай зөвшөөрөв. Бид тэдний хашааны гадаа, машиныхаа дэргэд зургаа авахуулав.
|
Мы встретились с Ж.Намжил гуаем. Ж.Намжил Высокий сказал нам:
– Вопросы у человека никогда не кончаются. У вас кончились вопросы, это значит, что кончилась нынешняя работа.
– Можно с вами сфотографироваться?
С удовольствием согласился.
|
21.08.2007
г. Мурэн, Хубсугульский аймак
Увгуний Лханаажав
Автобиография
|
- Үндсэн захиргаа Баянхонгорын хүн. Улаанбаатарт ирээд одоо 50 гаруй жил болж байна. Улаанбаатарт амьдарч байсан. Анх малчин байсан. 20 нас хүрээд цэрэгт яваад тэгээд Улаанбаатарт ажилласан. Тэрнээс хойш 50 гаруй жил Улаанбаатарт байгаа. Тэр хооронд би нэг хань авсан. Тэрэнтэйгээ 50 жилийн нүүр үзээд хоёр жилийн өмнө байхгүй болсон. Тэр ханиас минь 13 хүүхэд гараад 8 хүүхэдтэй үлдсэн. Одоо тэр хүүхдээ дагаад жаргаад сайхан явж байна.
- Та Баянхонгорынх гэсэн үү?
- Баянхонгор бол миний үндсэн захиргаа.
- Улаанбаатарт хэдэн онд ирсэн бэ?
- 1955 онд ирсэн.
- Хөвсгөлд одоо охиноо эргэх гэж ирсэн үү?
- Сая манай хамгийн бага хүү энд захиралтайгаа хамт ирсэн. Саяын энд байсан хүн Япон хүн. Манай хүү магистр төгсөөд тэндээ ажиллаж байгаа.
- Японд уу?
- Тийм. Сая 7 хоногийн хугацаагаар энд ирээд, тэгээд бид дагаад явж байгаа юм. Энд 3 хоног байна.
- Аан, Тийм үү.
- Нэг хүү маань солонгост байгаа. Тэр Есүсийн их сургуульд сурч байгаа юм. Шашны номлогч Пастер болно. Тэгээд магистрийн зэрэг хамгаална.
- Таныг залуу байхад таны хамаатан садан, эргэн тойрны хүмүүс үлгэр домог, Баянхонгорынын газар усны домог ярьдаг байсан уу? Та одоо санаж байна уу?
- Сонсож байсан. Сайн тогтоогоогүй. Одоо байхгүй болсон. Мартчих юмаа.
- Таны хамаатнууд одоо хаана голдуу байна вэ?
- Ах дүү нар Баянхонгор аймагт байгаа. Зарим нь Улаанбаатарт ирсэн. Дээр үед амьдрал сайхан байсан. Одоо амьдрал жаахан нарийсч л байна.
|
- Родом из Баянхонгора. Живу в Улан-Баторе уже более 50 лет. Сначала был скотоводом. В 20 лет пошел в армию. После этого стал работать в Улан-Баторе. Прошло с тех пор уже более 50 лет. Я был женат, прожили мы 50 лет, и жена два года тому назад умерла. У нас с ней родилось 13 детей. Остались 8. Теперь живу с детьми.
- Вы сказали, что из Баянхонгора.
- Это моя родина.
- Когда вы приехали в Улан-Батор?
- В 1955 г.
- А сейчас в Хубсугульский аймак приехали, чтобы навестить дочь?
- Мой младший сын приехал сейчас сюда со своим директором. Человек, который был здесь, японец. Мой сын закончил магистратуру и работает там.
- В Японии?
- Да. Сейчас приехал сюда на 7 дней. Мы поехали с ним. Здесь 3 дня.
- Вот оно что.
- Другой мой сын в Корее. Он учится в христианском институте. Будет проповедником, пастором. Будет защищать магистерскую.
- Когда вы были молодым, ваши родственники, окружающие рассказывали легенды о различных местностях в Баянхонгоре? Вы помните что-нибудь?
- Слышал. Но хорошо не запомнил. Сейчас ничего не помню. Все забыл.
- Где живут в основном ваши родственники?
- В аймаке Баянхонгор. Некоторые переехали в Улан-Батор. Раньше жизнь была хорошая. Сейчас стала немного труднее.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Долоон бурхан одны тухай домог мэдэх үү? Өөр янз бүрийн үлгэр домог хэр мэдэх вэ?
- Үлгэр домог сайн мэдэхгүй. Долоон бурхан одыг би шүтэж явдаг. Бүр өөрийнхөө хүүхэд шиг л шүтэж явдаг. Алтан гадас од, дэлхийн шар нар, тэргэл сарыг бусад ийм жишээний однуудыг бас шүтэж явдаг.
|
- Вы знаете легенду о "Семи бурханах" ("Большая Медведица")? Или другие сказки и легенды?
- Легенды и сказки хорошо не знаю. Я поклоняюсь "Семи бурханам". Как своих детей [почитаю]. Еще поклоняюсь Полярной звезде, желтому солнцу, полной луне и другим таким же звездам.
|
|
Космогония и космография
|
- Та Долоон бурхан од хаанаас гарсан тухай домог мэдэх үү?
- За, Түүнийг бол мартсан байна. Тэр их сайхан од байдаг.
- Алтан гадас одыг тэнгэрт зоосон гадас шиг гэж хүмүүс ярьдаг юм байна лээ. Тийм домог сонссон уу?
- Сонсож байсан. Одоо бол бас санаанд байхгүй байна. Бас мартчихаад байна.
- Од мичидийн тухай домог, Хөхдэй мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Сонсож байсан. Одоо бол сэтгэлд байхгүй байна.
- Эрхий мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Зөндөө л сонсож байсан. Бас л санахгүй байна.Тийм л зовлонтой байна. Мартчих юмаа.
- Газар дэлхий мэлхийний нуруун дээр тогтдог гэсэн домог сонссон уу?
- Тэр мэлхий ч юмуу ер нь дөрвөн арслангийн дээр дэлхий тогтдог гэж ярьдаг л юм. Тийм л юм сонсож байсан. Орчлон дэлхий тийм юман дээр л тогтдог гэсэн.
- Тийм яриаг хэнээс сонсож байсан бэ?
- Өө, Дээр үеийн хөгшчүүлээс л сонсож байсан.
|
- Вы знаете легенду о появлении "Семи бурханов"?
- Забыл. Очень хорошие звезды.
- Про Золотой кол (Полярную звезду) люди говорят, что она похожа на кол, воткнутый в небо. Такую легенду слышали?
- Слышал. Сейчас вспомнить не могу. Тоже забыл.
- А легенду об "Обезьянах" ("Плеяды"), о Хухдэй-мэргэне?
- Тоже слышал. Сейчас никак на ум не приходит.
- А легенда об Эрхий-мэргэне?
- Много раз слышал. И тоже не могу вспомнить. Вот какая незадача. Все забываю.
- Знаете легенду о том, что земля стоит на спине лягушки.
- На лягушке – не на лягушке, а рассказывали, что земля стоит на четырех львах. Вот так слышал. Земля вот на чем стоит.
- От кого вы это слышали?
- Ну, от стариков, раньше слышал.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Та түрүүн Долоон бурхан од, Алтангадас одыг шүтдэг гэсэн. Шүтэхдээ яаж шүтдэг вэ?
- Яах вэ гэвэл "Намайг, миний үр хүүхдүүдийг аз жаргалтай байлгаж, бүх монголыг сайн сайхан байлгаарай" гэж залбирч шүтдэг.
- Ингэхдээ ямар үйлдэл хийдэг вэ?
- Онц үйлдэх юм байхгүй. Дээрх маягаар л шүтдэг.
- Ямар нэгэн сайн муу юм тохиолдоход залбирдаг уу, аль эсвэл өдөр болгон одонд залбирдаг уу?
- Өдөр болгон. Би өдөр болгон өглөө 6 цагт гарч гүйдэг. Тэгээд гүйх замдаа бүх юмны төлөө залбирдаг.
- Та хол гүйдэг үү?
- Гүйнээ. Би ямар ч байсан 1000 м гүйдэг.
- Та залбирахдаа зөвхөн нэг л тогтсон үгээ хэлж залбирдаг уу?
- Тийм ээ. Өөрийнхөө хэлдэг тогтмол хэллэгээр, бодож байгаа юмаа залбирдаг.
- Тэр үе бүрдээ бодсон бодол чинь биелж байна уу?
- Тийм шүү. Яг бодсон бодлоороо л залбирдаг.
- Жишээлбэл та одоо яаж залбирч байна?
- Одоо монгол улсынхаа төлөө, хүүхдүүдийнхээ төлөө залбирдаг. Ер нь бүх ах дүү нараа бүгдийг оролцуулж залбирдаг.
- Дотороо залбирдаг уу?
|
- Вы сказали, что поклоняетесь "Семи бурханам", Полярной звезде. А как вы поклоняетесь?
- Ну, как, как… Молюсь, мол, дай мне и моим детям счастья, дай всей Монголии благополучия.
- А что вы делаете в это время?
- Ничего особого. Поклоняюсь, как сказал раньше.
- Молитесь, когда что-то хорошее или плохое происходит, или прост так - каждый день?
- Каждый день. Я встаю каждый день в 6 часов и бегаю. И когда бегу, молюсь обо всем.
- Далеко бегаете?
- Бегаю. Уж 1 км-то бегаю.
- Когда вы молитесь, вы говорите одни и те же слова?
- Да. Повторяю слова так, как всегда. Обо всем, о чем, думаю, о том молюсь.
- А ваши помыслы сбываются?
- В общем, да. Я молюсь точно про то, что думаю.
- Ну, например, как вы молитесь?
- О Монголии, о детях. Обо всех родственниках, обо всех молюсь.
- Про себя?
|
|
Христианство
|
- Та ямар бурханыг хүн дэлдэг шүтдэг, ханддаг вэ?
- За, Эхлээд шарын шашинд залбирдаг байсан. Манай хүүхэд Солонгост очоод Христийн шашныг сурталчлагч Пастер болж байгаа. Тийм учраас хүүхдээ дагаад Есүсийг шүтэхийг баримталдаг.
- Та залбирахдаа эхлээд Есүс бурхнаас өршөөл энэрэл гуйдаг юмуу, эсвэл Долоон бурхан, Алтангадас одондоо түрүүлж хандаж, өршөөл эрдэг үү? Алинаас нь түрүүлж гуйдаг вэ?
- Аль алийг нь нь. Би бол одоо тэрэнд ч залбираад хажуугаар нь бас Есүст ч залбирдаг.
- Та залбирахдаа аль зүг рүү хардаг вэ?
- Тэр байгаа бүх байрлал руу нь хардаг.
- Юм гуйхдаа зүгээр тэнгэр лүү ханддаг уу?
- Тийм тэнгэр рүү харж залбирдаг...
- Настангууд юу газар дэлхийг юу гэж байсан бэ
- Харанхуйг Есүс гийгүүлсэн.
|
- Каким бурханам поклоняетесь?
- Ну, сначала молился согласно желтой религии. Наш сын поехал в Корею. Учится там на христианского пастера. Поэтому теперь вслед за сыном поклоняюсь Иисусу.
- Когда вы молитесь, вы сначала просите о милости Иисуса, или у Семи бурханов, Полярной звезды? У кого в первую очередь?
- У тех и других. Я поклоняюсь им, и тут же Иисусу.
- А когда вы молитесь, вы в какую сторону смотрите?
- Во все стороны, где они находятся.
- Когда что-то испрашиваете, на небо смотрите?
- И на небо смотрю и молюсь.
- Что старики говорили о земле?
- Иисус осветил темноту.
|
|
Антропогенез
|
- Хүн хаанаас бүтсэн бэ?
- Хүн анх сармагчнаас үүссэн гэж ярьдаг. Одоо бол арай л ондоо байх шиг байгаа юм даа.
- Та өөрөө яг юу гэж яаж үздэг вэ?
- Би сармагчнаас хүн үүссэн гэж үздэг. Төстэй учраас.
- Бурхан хүнийг яаж бүтээсэн тухай домог ярьж өгөөч?
- Жоохон байхад ярьж байсан. Тэр тухай тогтоогоогүй. Бурханыг бол намайг залууд гуулин бурхан гэж л ярьж байсан даа.
|
- А как появился человек?
- Говорят, произошел от обезьяны. А сейчас говорят что-то другое…
- А как вы считаете?
- Я считаю, что от обезьяны. Потому что похожи.
- Расскажите легенду, как бурхан создал людей.
- Слышал, когда маленький был. Не запомнил. Когда я был молодым про бурханов говорили гулин бурхан ("медный (латунный) бурхан").
|
|
Затмение
|
- Нар хиртэлтийн тухай домог сонссон уу? Юу гэж боддог вэ?
- Нар хиртэлт гэдэг чинь гурван жилд нэг хиртэлт болдог. Гурван жилийн хугацаанд хиртдэг гэдэг. Одоо мэдэхгүй. Гурван сар болдог юм уу. Тийм байдалд орчихоод байх шиг байгаа юм. Би бол гурван жил гэж сонсож байсан. Тал, бүтэн хиртнэ гэж хоёр янз байдаг юм. Тал барина гэдэг нь хэдэн минут барина.
- Раах гэдэг амьтан нарыг залгидаг тухай домог сонссон уу?
- Сонссон. Одоо сэтгэлд байхгүй ээ.
|
- А легенду про затмение солнца слышали? Или что сами думаете?
- Значит, затмение солнца бывает раз в три года. Затмевается в трехлетний срок. Дальше не знаю. Или три месяца длится что ли. Кажется, так говорят. Я слышал, что три года. Затмение бывает полное и частичное. Частичное, бывает, длится всего несколько минут.
- А легенду о том, что существо, именуемое Рах, проглатывает солнце, слышали?
- Слышал. Но в голове не сохранилась.
|
|
Пятна на луне
|
- Саран дээр толбо яагаад байдаг вэ? Тэрний тухай яриач.
- Янз бүрийн амьтны дүрс саран дээр байдаг гэж дуулсан. Их том амьтны дүрс байдаг. Тэр л одоо сарыг барьдаг байсан байх гэж урьдны хөгшчүүл ярьдаг байсан.
- Тэр амьтдын дүрс саран дээр яаж очсон бэ?
- За, Тэрийг бас сайн мэдэхгүй байна.
- Саран дээр байгаа дүрс ямар ямар амьтдын дүрс байгаа бол?
- Жишээ нь бурхных ч юмуу ямар нэг амьтны дүрс харагдаж байгаа.
- Ямар, яг ямар дүрс вэ?
- За байз, Тэр дүрс луу маягийн байх.
|
- Откуда на луне пятна? Расскажите об этом.
- Слышал, что на луне есть образы всяких живых существ. Есть образ очень большого живого существа. Старики раньше рассказывали, что это-то живое существ и хватало луну.
- А как появились образы этих живых существ на луне?
- Об этом я тоже хорошо не помню.
- А какие живые существа там есть?
- Видны разные образы, например, кажется, бурхана.
- Какие-какие образы?
- Подождите-подождите… кажется, образ луу (лу), что ли…
|
|
Гром
Молния
Лу
|
- Луу гэж ямар амьтан бэ?
- Луу гэж дээр үед том могойноос арай том. Тийм их хүчтэй амьтан байсан гэдэг.
- Одоо луу байдаг уу?
- Байхгүй ээ.
- Луу яагаад алга болчихсон бэ?
- Тэр одоо аяндаа уусчихдаг юм уу. Хүн ярихаа байсан. Одоо мартагдсан.
- Таны бодлоор луу нисдэг байсан уу? Газраар явдаг байсан уу?
- Одоо тэнгэрийн дуу гэдэг чинь луу л байгаа юм. Тэгэхлээр тэнгэрт л байдаг байх.
- Луу чинь одоо бороо, аянга, цахилгаантай холбоотой юу?
- Холбоотой гэсэн.
- Ямар холбоотой байх вэ?
- Тэнгэрийн дуу дуугарах гэдэг чинь хоёр цахилгаан хоорондоо мөргөлдсөнөөс тэнгэрийн дуу үүсдэг гэж шинжлэх ухаан үздэг. Ийм л болсон.
- Цахилгаан гэж юу вэ?
- Миний бодлоор хоёр хүчтэй юм мөргөлдсөнөөс...
- Хүчтэй амьтан уу?
- Үгүй амьтан ч биш юмаа. Цахилгаан, хоёр юм мөргөлдсөнөөс болоод үүсдэг болов уу?
- Хоёр луу мөргөлдөхдөө санамсаргүй мөргөлддөг үү? Эсвэл дайн майн хийж мөргөлддөг үү?
- Тэр бол янз бүрээр тайлбарладаг байсан. Хоорондоо дайн болоод. Зарим нь янз бүрийн цаг муудаад гэдэг.
- Цахилгаан юунаас үүсэх вэ?
- Хоёр луу.
- Хоёр луу байлдсанаас уу, эсвэл санамсаргүй мөргөлдсөнөөс үү?
- Байлдсанаас л.
- Хоёр луу тэнгэрт байлдаад нэг нь магадгүй газар луу унах уу? Газарт унахдаа юу болдог вэ?
-За, Тэгээд л тэндээ дуусах байх аа.
- Цахилгаан газар унаж болох уу?
- Газар унаснаас аянга буудаг. Ямар нэг амьтныг хөнөөдөг. Хүн ч бай, мал ч бай бүх юмыг хөнөөдөг. Модыг ч нам унагана. Аль буусан газраа зад цохино. Хүн бол нам үхнэ. Мод бол хүчтэй унана.
- Ямар нэгэн юмыг онилж буудаг уу?
- Янз бүрийн цахилгааны холбогдолтой болгон дээр л бууна. Өөр юм байхгүй.
- Албаар буулгадаг уу?
- Тэр заавал доороо цахилгаан гүйдэлтэй юм байвал түүн дээр бууна. Бүх юмыг устгана. Өөр юм байхгүй. Хаа хамаагүй буугаад байхгүй цахилгаан дамжуулдаг юм л байна.
-Тэнгэрийн луу газар унахдаа ямар нэгэн амьтан болж хувирдагуу?
-Аа, Тийм юм мэдэхгүй. Аянга аяндаа сум болон буудаг.
|
- Что за животное - луу (лу)?
- Луу было такое животное раньше, больше чем огромная змея. Очень сильное животное.
- А сейчас луу есть?
- Нет.
- А почему луу исчезли?
- Они, кажется, сами собой исчезли. Люди перестали об этом говорить. Поэтому забыл.
- Как вы думаете, луу летали? Или ходили по земле?
- Про гром, или голос неба, говорят, что это луу кричит. Значит, луу живут на небе.
- Луу связаны с дождем, громом, молнией?
- Говорят, связаны.
- Гром, это когда две молнии сталкиваются, и раздается звук. Так считает наука. Вот так.
- А что такое молния?
- Две сильные вещи сталкиваются…
- Сильные существа?
- Нет, не существа. Вроде, молнии возникают от столкновения двух вещей…
- Когда два луу сталкиваются, они случайно сталкиваются? Или воюют друг с другом?
- Об этом говорили по-разному. Воевали между собой. Другие говорил, что из-за того, что время уходшалось.
- От чего возникает молния?
- От двух луу.
- От войны двух луу или от их случайного столкновения?
- От войны.
- Когда они воюют, один может упасть на землю? Что будет, если он упадет?
- Наверное, там и кончается.
- Может молния упасть на землю?
- Тогда раздается гром. Уничтожает разных живых существ. Может и человека, и скот уничтожить. Валит деревья. Бьет туда, куда попадает, сильно. Человек сразу погибает. Деревья сразу валятся.
- Она попадает во что-то прицельно?
- Попадает в то, что связано с электричеством. Вот и все.
- Специально направлна?
- Если внизу что-то есть, по чему идет ток, туда она и попадает. Все уничтожает. Другого ничего нет. Куда угодно не падает. Проводит ток.
- Небесные луу, когда падают на землю, могут превратиться в животных?
- Такого не знаю. Гром может стать стрелой.
|
|
Лус-савдак
|
- Луус гэдэг амьтны тухай сонссон уу, Та?
- Луус аа! Сонсоогүй. Илжигний луус гэж бий.
- Лус савдаг гэж
- Өө, Лус савдаг гэдэг савдаг л юм даа. Тэрийг дээр үед бас лус савдгийг дошгируулна гээд энд тэнд нүх ухаж болохгүй, ус руу янз бүрийн хийж болохгүй гэж л сонссон доо.
- Лус савдгийг уурлуулахаар яадаг бол?
- Уурлахаараа муухай загнадаг. Ухаан нь янз бүрийн тохиолдол байдаг шүү дээ. Од, мичид, сар хоорондоо тохионо. Тэрний дараа аюултай шуурга, бороо орно. Тэгж байж зүгээр болдог. Би бол өөрөө үзэж байсан. Хоёр од сар голдуу байдаг. Нар ч байна. Гурван нар гэж хоёр талдаа солонго шиг дугуй тэмдэг байдаг. Тэрийг нар хүрээллээ, сар хүрээллээ гэдэг. Нараа тойрсон сараа тойрсон байдаг.
- Солонго уу?
- Тийм солонго Лус савдаг муудна гэсэн үг. Тэгсэн үед тэнгэр сайн байна гэж ерөөсөө байхгүй. Нэг бол цас, нэг бол бороо орно.
- Лус савдгийг уурлуулахад бороо тэднийг тайтгаруулж болох уу?
-Тэрнийг лам нар л яадаг байх. Тэрнээс биш өөр хүн чадахгүй ээ.
- Бөө лус савдаг тайтгаруулж чадах уу?
- Болно, болно. Лам, бөө бол бүх юмыг л тайтгаруулдаг.
- Жишээ нь ажил явдал хийж байхад гэнэт бороо орвол лус савдгийг уурлуулсан байна гэж үзэх үү?
-Тэр бол уурлуулсаных биш. Цаг үеийнхээ орох хэмжээгээр л орно. Шуурах хэмжээ байвал шуурна. Миний түрүүний хэлдгээр ямар нэгэн нөлөөлөл байвал ердөө шуурна, орно аль нэг нь болно.
- Лус савдгийн бөө яаж тайтгаруулдгийг та мэдэх үү?
- За, Мэдэхгүй.Ерөнхийдөө бол бөө бөөлж, онгод нь орж байж л тайтгаруулна. Бүх өмсгөлөө өмсөөд онгод ороод л..
- Луу, Лус савдаг хоёр ондоо юу? Нэг амьтан уу?
- Ер нь ойролцоо. Нэг амьтан.
- Луу тэнгэрийг захирдаггүй гэсэн. Харин Лус савдаг яадаг юм бол?
- Сайн мэдэхгүй байна.
- Савдгийг юу захирдаг вэ? Тэнгэр үү?
- Өө, Тэрийг одоо захирах юм байхгүй. Тэнгэр л зохицуулна..
- Лус савдаг нь захирах уу?
- Өө, Тэр нь захирнаа.
- Юуг захирдаг вэ?
- Тэр огторгуйн зохион байгуулалт, цас бороо, юу л бол юуг өөрөө очоод захираад байх юм байхгүй.
- Савдагууд юуг захирдаг вэ. Жишээ нь: Та луу тэнгэрийг захирдаг гэсэн шүү дээ. Лус савдаг нь юуг захирдаг вэ?
- Тэр бол бороо цасыг ямар хэмжээнд байлгах. Зун-бороо, өвөл-цас, зэргийг л захирдаг даа.
|
- А о луусах слышали?
- Луусы? Нет, не слышал. Есть ослиные луусы (мулы).
- А лус савдаки?
- А, лус савдаки это савдаки. В давние времена говорили, что лус савдаки могут разгневаться, поэтому не разрешали рыть ямы где попало, а в воду бросать всякое. Так слышал.
- А что будет, если лус савдаки разгневаются?
- Если они рассердятся, показывают дурной нрав. Бывают разные случаи. Могут звезды, планеты, луна встретиться. После этого бывают бури, дождь. Потом все проходит. Я сам видел. В основном встречаются звезды и луна. Или солнце. Бывают три солнца, это тогда, когда у солнца круги с двух сторон, вроде радуги [гало]. Тогда говорят: солнце окаймляется, луна окаймляется … Или солнце окаймлено, луна окаймлено…
- Радугой?
- Да, радугой. Говорят, лус савдаки разгневались (букв. испортились). Тогда погода портится обязательно. Или снег, или дождь пойдет.
- Когда лус савдаки рассердятся, их может успокоить дождь?
- Ламы успокаивают. Другие люди не могут.
- А шаманы могут успокоить лус савдаков?
- Могут. Ламы и шаманы и успокаивают всё.
- Например, все работают, и вдруг пойдет дождь, это значит, чем-то лус савдаков рассердили?
- Это не из-за того, что их рассердили. Дождь идет тогда, когда время приходит. Если время буре, то приходит буря. Как я сказал, что-то служит толчком, и начинаются буря, дождь.
- Как шаманы успокаивают лус савдаков?
- Ой, не знаю. В общем, шаманы камлают, в них входят онгоны, так они успокаивают. Надевают все одеяние и камлают…
- Луу и лус савдаки это разные существа? Или одинаковые?
- Они близкие. В общем, одно существо.
- Говорят, луу не заведуют небом (тэнгэр). А лус савдаки?
- Хорошо не знаю.
- А кто управляют савдаками? Небо?
- О, никто ими не управляет. Небо упорядочивает.
- А лус савдаки управляют?
- Они управляют.
- Чем?
- Порядком на небе (огторгуй), снегом, дождем. Всем.
- А чем управляют савдаки? Например, вы сказали, что луу управляют небом. А лус савдаки чем управляют?
- Сколько идти снегу или дождю. Летом управляют дождем, зимой - снегом…
|
|
Бык из озера
|
- Танай энд эргэн тойрон том уул, сайхан нуур байна. Тэд өөрийн гэсэн эзэнтэй юу?
- Урьд бол эзэн байна гэж үздэг. Нууран дотроос том том бух гарч ирдэг гэж ярьдаг байсан.
- Бух аа?
- Тиймээ. Урьдын улсууд тэгэж ярьдаг байсан. Үнэхээр л тус тусдаа эзэнтэй юм байна лээ гэж.
- Бух нь одоо тэнгэрийн эзэн үү? Нуурын эзэн байсан уу?
- Тэр бол нуурын эзэн.
- Бух нь ямар хэмжээтэй, ямар өнгөтэй байсан, тэрний тухай та дуулсан уу?
- Одоо хөх бух л гэж урьд нь ярьж байсан. Дээр үед тэгж ярьж байсан юм.
- Та энийг хэнээс сонссон бэ?
- Хуучин хөгшчүүлээс.
- Нуур болгон өөр өөрийн гэсэн эзэнтэй байдаг уу?
- Ерөөсөө л бух л байдаг. Тус тусдаа юм байхгүй ээ. Нэг эзэнтэй.
- Уул нь юмар эзэнтэй вэ?
- Уул нь эзэнтэй.
- Тэр бух нь ямар нэгэн шинж чанартай байсан уу?
- Тэрийг өөрөө хараагүй. Хөгшчүүл л ярьж байсан болохоор мэдэхгүй байна. Тийм л юм сонсож байсан. Тийм л таамаг байдаг.
- Тэр бух нь тэгвэл нуураасаа яах гэж гардаг байсан бол, зүгээр л гараад байсан уу?
- Зүгээр л гарч ирээд л зун гардаг байсан юм уу даа. Тэгээд л бух байхгүй газар ирж мал үржих талд л байсан байх.
- Тэгэхээр тэр бух нь сайн үүлдэрийн байсан уу? Хүнд их ээлтэй байсан уу?
- Ээлтэй. Хэрэв гарч ирэх үед маш сайхан жил болдог байсан байх.
- Цагаан өвгөн гэсэн бурханы тухай сонссон уу?
- Үгүй ээ. Сонсоогүй.
- Нуурнаас гарсан бухад мөргөдөг байсан уу? Ямар нэгэн өглөг өгдөг байсан уу?
- Тийм өглөгийг өгдөг байсан тухай сонсоогүй.
- Ер нь бухтай холбоотой ямар нэгэн үлгэр сонсож байсан уу?
- Үгүй ээ.
|
- У вас здесь есть высокие горы, красивые озера. У них есть их хозяева?
- Раньше считали, что есть. Говорили, что из озер выходят громадные быки.
- Быки?
- Да. Люди раньше так говорили. Правда, у каждого есть хозяин.
- Бык был хозяином неба? Или озера?
- Хозяином озера.
- Какого он размера, цвета, что вы о нем слышали?
- Раньше говорили, что синий бык. Давно рассказывали.
- От кого вы это слышали?
- От стариков.
- У каждого озера есть свой хозяин?
- Один бык. Отдельных нет. Один хозяин.
- А у горы какие хозяева?
- Есть хозяин у горы.
- Бык имел какие-то особенности?
- Я его сам не видел. Старики так рассказывали. Сам не знаю. Слышал такое. Вроде, есть такое предположение.
- Зачем тогда этому быку выходить из озера? Просто так?
- Просто так. Кажется, летом. Вроде, приходил туда, где скота не было, и там его разводил.
- Он был хорошей породы? Был расположен к людям?
- Да. Если он выходил, год был хороший.
- Слышали о бурхане Цаган-увгуне?
- Нет, не слышал.
- А быку, который выходил из озера, поклонялись? Приносили подношения?
- Не слышал про такие подношения.
- А какие-нибудь сказки про быков знаете?
- Нет.
|
|
Шаманы и ламы
|
- Та түрүүн лам, бөө гэж ярьсан. Тэгвэл лам бөө хоёр хоорондоо эвтэй байдаг уу?
- Тэр чинь тус тус тусдаа. Тус тусынхаа юмыг л хөөцөлддөг.
- Хоорондоо тэмцэлддэг үү?
- Тэмцэлдэх үе байсан. Одоо байхгүй.
- Лам, бөө хоёр хоорондоо тэмцэлддэг байсан тухай юмар нэг домог яриа сонссон уу?
- Ер нь домог л сонсож байсан болохоос тусгай яриад байх юм байхгүй. Ямар ч байсан хоорондоо тэмцэж байсан.
- Тэр хоёр тэмцэлдхээр хэн нь ялдаг байсан бол?
- Ер нь энэ тэнцүү аль аль нь гарч ирж байсан. Одоо ч гэсэн энэ тэнцүү л байгаа.
- Нэг нэгнийгээ алж чаддаг байсан уу?
- Үгүй ээ. Алалдах барих юм байгаагүй.
- Лам , бөө хоёрын хүч нь юугаараа ялгаатай байдаг вэ?
- Нэг нь хэнгэрэг цан, нөгөө нь онгод орох тийм л байсан. Тэр хооронд чухам ямар ялгаа байсныг мэдэхгүй.
- Лам нь яадаг байсан гэсэн бэ?
- Лам нь дээр үед дийлэнх хувь нь байсан. Тэр үед бөө нар нутаг нутагтаа байсан..
- Ламын мэдлэг нь юунаас гарч ирдэг бэ? Өөрөөсөө гарч ирдэг үү, хүн зааж өгдөг үү?
- Зааварлаж л гарч ирсэн.
- Хэн тэднийг сургаж болох вэ?
- Тэр үедээ хамгийн дээд лам нь сургамжилж ирсэн. Үе үеээ дамжсан.
- Бөөгийн тэр мэдлэгийг хэн олгодог байсан бол?
- Тэр анхан тэр нутгийнхаа заншлаар Хөвсгөл нутгаас гач ирсэн. Бөө бол өөр газар байхгүй. Ганцхан энэ нутагт л байдаг.
- Өөрөө бөө мэддэг үү, харж байсан уу?
- Харж байгаагүй. Мэдлэг байхгүй.
- Бөө нар шууд төрөхдөө л тийм мэдлэгтэй төрдөг үү? Эсвэл хүн мүн зааж өгдөг үү?
- Угсаагаа залгамжилж, залуу үе нь халаа авч ирж байсан.
- Яаж мэдэх вэ? Тэр хүүхэд л бөө болно гэдгийг.
- Тэр нутагт бөө хүний хүүхэд л залгамжилаад гарч ирдэг.
- Хэрвээ 5 хүүхэдтэй айл байвал яаж тэр...
- Аль нэг нь бөөг залгамжилна.
- Яаж мэдэх вэ?
- Мэдээж тэр л бөөгөө л бөөлөөд тэр залгамж үеэл авч чадсан л байвал тэр хүн гарч ирнэ.
- Одоо тэгэхээр тэмцэлдэнэ гэсэн үг үү?
- Одоо тэмцэх юм байхгүй ээ. Өөрийн хүүхдээс ямар л хүүхэд гарч ирнэ тодорхой. Бүгд гарна гэж байхгүй.
- Тэрийг чинь л харин яаж мэдэх вэ?
- Аль овсгоотой үе дамжсан нь гарч ирнэ.
- Заавал эрэгтэй хүүхэд үү, аль эсвэл эмэгтэй хүүхэд үү?
- Аль нь ч байж болно.
- Хүнтэй харьцахдаа намуухан, ухаантай тийм бөө гэж байдаг уу? Аль эсвэл ууртай бөө гэж байдаг уу?
- Тэр залгамжилсан үеийнх нь онгон ямар байна. Тэр хуучин байсан бөө нь ямар л ааштай байнав дараагийн бөө тийм байдаг байсан. Ухаантай хүн байсан бол залгамжлаад ухаантай бөө гарч ирнэ.
- Их ууртай бөө байдаг. Хүнтэй харьцахдаа ч гэсэн ууртай байдаг. Тийм бөө юу хийх вэ?
- Ууртай бөө, ямар ч хүн ууртай байвал юу ч хийж чадахгүй. Сайхан зантай хүн л хүний хайр татаж, өөртөө бүр элсүүлж чаддаг. Аль л сайхан зантай хүн дээр гарч ирнэ.
- Одоо тэр хоёр бөө өрсөлддөг биз.
- Өрсөлдөж болно.
- Тэгэхээр ухаантай бөө нь нөгөөхөө яаж давж гарах вэ?
- Чадлаараа л гарч ирнэ.
- Чадлаараа юу.
- Тийм өөр юм байхгүй.
|
- Вы говорили про лам, шаманов. Ламы и шаманы между собой были в согласии?
- Они каждый по себе. Каждый делал свое.
- Боролись друг с другом?
- Раньше боролись. Сейчас не борются.
- А вы не знаете сказок или легенд о том, как они сражались между собой?
- Всякое слышал, но рассказывать нечего. Так или иначе, боролись между собой.
- А если они боролись, кто побеждал?
- Они равные были, и тот и другой выходили победителями. И сейчас они равны.
- А могли они убить друг друга?
- Нет. Не убивали.
- А в чем различие между силой ламы и шамана?
- Один использовал барабан и литавры (цан), другой призывал онгона. Какая была разница между ними, не знаю.
- Что делал лама?
- Лам было раньше больше. Шаманы жили в отдельных местах.
- Откуда получает знания лама? Изнутри себя или научается от других?
- Обучается.
- Кто обучает?
- В прошлые времена высшие ламы обучали. Через поколения это передается.
- А кто обучает шаманов?
- Согласно местным обычаям, они появлялись на Хубсугуле. В других местах шаманов нет. Только в этих местах.
- Вы сами видели шаманов, знаете их?
- Не видел. Не знаю.
- Шаманы рождаются с таким знанием? Или их тоже обучают люди?
- Они следуют друг за другом. Молодые наследуют старым.
- А как узнать? Что этот ребенок будет шаманом?
- В тех местах шаманами становятся дети шаманов.
- А если в семье 5 детей…
- Один из них станет шаманом.
- А как узнать?
- Ну, конечно, если кто сможет камлать и наследовать, тот и наследует.
- Значит, они будут конкурировать?
- Да нет, какая конкуренция… Кто будет шаманом из детей, ясно. Так чтобы все стали шаманами, не бывает.
- Так как это-то понятно?
- Кто поспособнее, тот и станет.
- Девочка или мальчик?
- Все равно.
- Бывают шаманы, общающиеся с людьми тихо, спокойно? Или бывают сердитые шаманы?
- Это зависит от того, какой онгон у этой линии шаманов. Какой был характер у предыдущего шамана, такой будет и у последующего. Если был умный, то и будет умный.
- Бывают сердитые шаманы. Они и с людьми гневные. Что делают такие шаманы?
- Сердитый шаман… да всякий человек, если будет впадать в гнев, ничего не сможет сделать. Только человек с хорошим характером может вырвать симпатию людей, может привлечь их к себе. У кого хорошее обхождение, тот и поднимается над другими.
- Такие шаманы враждуют?
- Могут и враждовать.
- Тогда как умный победит другого?
- Способностью (умением).
- Способностью?
- Да, и ничего другого.
|
|
Харалч и харал
|
- Хараалын тухай дуулж байсан уу?
- Дуулаагүй ээ. Байдаг л гэж ярьж байсан.Янз бүрийн юм байдаг гэсэн. Мэдэхгүй ээ.
- Хараалч юу хийдэг вэ?
- Хамгийн муу юмыг хийдэг.
- Хамгийн муу юмыг хийнэ гэсэн чинь юу гэсэн үг вэ?
- Хүнийг алж болно. Янз бүрийн юм хийлгэж болно.
- Яаж хүн алах вэ?
- Тэр бөөгийн номоороо л хараал хийдэг гэдэг.
- Ямар нэгэн тийм шинж тэмдэг байдаг уу?
- Байхгүй.
- Хэл мэл нь зүгээр хүнийх шиг л байдаг уу?
- Адилхан шүү дээ. Яг л хүн. Өөр мэдэх юм байхгүй .Тэр нууц байдаг гэсэн.
|
- А о харалах (проклятиях) слышали?
- Не слышал. Говорят, были. Всякое бывает. Не знаю.
- Что делает харалч?
- Все самое плохое.
- Что значит – самое плохое?
- Может человека убить. Все что угодно, может сделать.
- А как он убивает человека?
- Он насылает харал, согласно шаманскому учению.
- А какие-то есть особенности у них?
- Нет.
- И язык у них, как у обычных людей?
- Как у всех. Обычный человек. Больше ничего не знаю. Они скрываются.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус савдаг ч юмуу, гэрийн эзэн гэж байдаг уу?
- Байдаг л гэж дуулсан болохоос бараг мэдэхгүй. Гэрийн эзэн гэвэл тэр гэрийн өрхийн тэргүүнийг хэлдэг.
- Энэ гэрт ч гэсэн үү?
- Энэ гэрт ч гэсэн адил. Заавал өрхийн толгойлогч байна. Тэр нь эрэгтэй хүн ч байж болно. Эрэгтэй хүн байхгүй бол эмэгтэй хүн нь үлдсэнийгээ толгойлно.
|
- Лус савдаки, или хозяева юрты существуют?
- Слышал, что существуют. Другого ничего не знаю. А хозяином юрты называют главу семьи.
- И в этой юрте?
- И в этой юрте. Есть глава у каждой семьи. Может быть мужчина. А если нет мужчины, семью может возглавить и женщина.
|
|
Удзмэрч
|
- Үзмэрч хүний талаар сонсож байсан уу? Та
- Сайн мэдэхгүй.
- Сонсоогүй юу?
- Ер нь үзмэрч гэдэг чинь заавал нэг тусгай хүн байсан юм шиг байгаа юм. Тэрнийг ойлгохгүй л байгаа юм.
- Тэд ер нь юу хийдэг байсан бэ?
- Ном л сайн мэддэг хүн тийм юм хийнэ, ярина.Тэрнээс зүгээр зохиомлоор тийм юм байхгүй.
- Тэрнээс ямар нэгэн юм асуухад хариулж чадах уу?
- Тэрнийг бол мэдэхгүй. Далд нууц арга байдаг байх. Ер нь муу юм хийдэг хүмүүс чинь нууц байдаг юм. Тийм учраас мэдэх юм байхгүй. Хүнд хэлдэггүй юм.
|
- А о гадателях (узмэрч) слышали?
- Хорошо не знаю.
- Не слышали?
- Вообще-то, говорят, это были особые люди. Я не понимаю этого.
- А что они делали?
- Только знавший хорошо учение (ном), мог заниматься этим. Просто так никто не мог.
- А если их спросить о чем-то, они ответят?
- Этого не знаю. Наверное, у них есть тайные способы. Вообще, люди, которые творят дурное, все делают тайно. Поэтому никто о них не знает. Они людям не говорят.
|
|
Луйджинч
|
- Лүйжинч гэж бас тусгай хүн байдаг уу, эсвэл лам нар уу?
- Лам нар л байдаг.
- Жирийн лам нар уу?
- Тийм. Лүйжингийн номыг нас барсан хүний араас л уншдаг. Ямар ч лам уншдаг байх аа.
|
- А луйчджинч - это особые люди или ламы?
- Ламы.
- Простые ламы?
- Да. Луйджинчи читают молитвы после смерти человека. Наверное, всякий лама может прочитать.
|
|
Душа (сунс)
|
- Хүн үхэхээрээ юу болдог вэ? Сүнс нь яадаг вэ? Сүнс алга болдог юм болов уу?
- Сүнсийг бол хуучин байхгүй гэдэг байсан. Одоо бол байна гэж ярьж байгаа. Муу сүнс бол өт хорхой болоод дуусна.Өөдтэй юм хийж байсан бол сайхан жаргалын ордонд очно. Шамбалын оронд очиж чадвал амьд байхдаа дээд хүн байсан гэсэн үг. Чадахгүй бол буг чөтгөр болно. Юу ч болно. Хорхой ч болно. Тэгээд хүнд гишгэгдээд дуусна. Ингэсэн л үг шүү дээ.
- Сүнс хорогдсон гэж ярьдаг.
- Тийм.
- Тийм юм байдаг уу?
- Тийм юм бол байдаг гэсэн. Дуулж байсан.
- Юу дуулсан бэ?
- Жишээ нь сүнс хоргодсон бол гэртээ байна.
- Хүнд муу юм хийж болох уу?
- Болно. Ямар нэг засал хийлгэхгүй бол болохгүй.
- Харж болох уу?
- Харах юм байхгүй. Хий үзэгдэл болсон юм чинь.
- Сүнс нь юу хийж болох вэ. Хүнд гэм хийж болох уу?
- Тэрнийг нь сайн мэдэхгүй байна.
|
- Что бывает, когда человек умирает? Что делается с его душой (сунс)? Она исчезает?
- Раньше говорили, что души нет. Сейчас говорят, есть. Плохие души становятся червяками, насекомыми, и этим всё кончается. Если человек вершил хорошие дела, он попадает в счастливую страну. Если человек сможет достичь Шамбалы, значит, он был высшей персоной. Если не сможет, то станет буг чутгуром. Всем чем угодно станет. Червяком. Человек наступит, тот и умрет. Вот что это значит.
- Есть такое выражение "душа спряталась" (хорогдох).
- Есть.
- Такое бывает?
- Говорят, бывает. Я слышал.
- Что вы слышали?
- Например, душа спряталась и находится дома.
- Может сделать что-то плохое людям?
- Может. Нужно обязательно совершить очистительный ритуал (засал).
- Ее можно увидеть?
- Там нечего видеть. Она же становится пустой видимостью (хий узэгдэл).
- А что делает душа? Может нанести вред человеку?
- Об этом ничего не знаю.
|
|
Демоны
|
- Шулмасын тухай сонсож байсан уу?
- За, Ер нь одоо шулмас, чөтгөр гэж энд тэнд жишээ нь хүн тавьсан газар гал асдаг. Янз бүрийн дуу гардаг гэж байгаа юм.
- Шулмас хүнд харагдах уу?
- Байхгүй ээ, хий үзэгдэл.
- Хүнд муу юм хийж болно биз дээ.
- Болно. Шулмас юм чинь. Энд тэнд явахад нь хойгуур урдуур нь дагадаг. Янз бүрийн нохой, чоно моно ч болдог, үзэгдэж байсан тухай домогт ярьдаг байсийм. Одоо бол мэдэхгүй ээ.
- Яагаад заавал хүн дагадаг юм бол оо?
- Хүн дагах гэдэг бол заавал харанхуй шөнө тэгж дагадаг байсан гэж байгаа юм. Намайг бол дагаж байгаагүй. Ер нь бол тэгж ярьдаг.
- Мангас гэж юу вэ?
- Мангас гэж одоо ерөөсөө л махчин л амьтан байх. Ямарч хүн, мал ч бай ямар нэгэн юмыг иддэг л хүн байж таарна. Мангас гэдэг чинь тийм л юм байх.
- Одоо байдаг уу?
- Байхгүй. Дээр үед байсан.
- Тэд нар яагаад алга болсон юм?
- Тэр устаад алга болохгүй юу. Тэр үедээ байж байгаад бурханы ном шашнаар аргалж байдаг учраас алга болсон. Одоо бол тийм юм байхгүй ээ.
- Одоо шулмас байдаг уу?
- Байхгүй.
|
- А о шулмасах слышали?
- Теперь то там, то здесь говорят о шулмасах, о чутгурах. Мол, появляется огонь там, где похоронили (положили) человека. Всякое рассказывают.
- Человек может увидеть шулмаса?
- Нет, это пустая видимость
- Он же может повредить человеку?
- Может. Это же шулмас. Когда человек идет, он следует за ним впереди или сзади. Иногда становится разными собаками, волками, и тогда становится видным, так рассказывали раньше в легендах. Больше ничего не знаю.
-Почему они следует за людьми?
- Говорят, обязательно ночью, в темноте, следуют за человеком. За мной никогда не шли. Так говорят.
- А что такое мангас?
- Мангас- это просто людоед (махчин). Человека, или скот, он поедает всякое… Мангас - это вот такое существо.
- Сейчас они есть?
- Нет. Раньше были.
- Почему сейчас их нет?
- Исчезли, и их не стало. В давние времена были, потом с ними справились учением Будды, и их не стало.
- А шулмасы есть?
- Нет.
|
|
Лхам-бурхан
|
- Лхам бурхан гэж байдаг уу?
- Тэрний талаар би сайн мэдэхгүй. Дээр үед л байсан.
- Тэрэнд хүмүүс залбирдаг байсан уу?
- Залбирдаг байсан. Лхам бурхан ирнэ гэж улсууд цагаан сар болоход гэр дээрээ хар цагаан ийм гурван юм тавьдаг байсан. Тэгээд золгодог байсан. Лхам бурхан ирнэ гэж ус, гурван төрлийн юм тавьдаг байсан. Хар цагаан ийм гурван мөс тавьдаг байсан. Одоо ч монголчууд Лхам ирнээ л гэдэг.
- Лхам бурхан ирнэ гэж цагаан сарын өмнө гэр дээрээ гурван янзын юм гаргаж тавьдаг байсан нь дуудаж байгаа юм уу?
- Үгүй ээ яахав. Тэр ирж, түүнийг л хамгаалж байгаа.
- Хамгаалж байгаа юмуу?
- Тийм. Монголчуудын заншил шүү дээ. Өөр орнууд ямар байдгийг мэдэхгүй л дээ.
- Мөс, цас тэгээд өөр юу байсан гэнээ?
- Хар адууны хомоол, гурван төрлийн юм, адууны баас л гэсэн үг л дээ.
- Гэхдээ тэрэнд бас залбирдаг байсан уу?
- Аа, залбирдаг. Дотроо бурхандаа залбирна уу гэхээс өөр юм байхгүй ээ.
- Яах гэж залбирдаг байсан юм.
- Сайн сайхны төлөө. Дараа жилдээ сайн сайхан байхын төлөө. Өөр юм байхгүй ээ.
- Тэр бурхныг хамгаалдаг байсан мөртлөө яагаад түүнд мөргөдөг байсан бэ?
- Өөр өөрийнхөө бурханд л мөргөнө үү гэхээс өөр юмгүй.
- Дээр үед бурхан байсан гэсэн шүү дээ. Тэгээд яагаад бурхан байхад тэрнээс хамгаалж, юм тавьдаг байсан юм бэ?
- Тэр чинь хар цагаанаар тайлж л тийм юм тавьдаг байсан. Лхам бурхан өглөө эрт ирдэг байсан учраас тэр.
- Дараа тантай дахин уулзаж болох уу?
|
- Бурхан Лхам есть?
- Об этом хорошо не знаю. Раньше был.
- Ему люди молились?
- Молились. Во время Цаган-сара люди клали на юрту три черных и белых вещи, говоря, что придет Лхам-бурхан. Так встречали его. Ставили воду, предметы трех родов. Лед черный и белый - трех видов. И сейчас монголы говорят, что Лхам-бурхан придет.
- Что значит три предмета на юрте во время Цаган-сара? Это призывания бурхана?
- Да нет. Он является, его защищают.
- Защищают?
- Да. Это обычай монголов. Как в других странах, не знаю.
- Значит, лед, снег, а что еще?
- Катыш черного коня, то есть кал коня.
- И им поклоняются?
- Поклоняются. Про себя читают молитвы бурхану, вот и все.
- Зачем молятся?
- Для всего хорошего. Для того, чтобы в будущем году было все благополучно. Вот и все.
- Бурхана защищают и ему молятся? Почему?
- Каждый молится своему бурхану.
- Вы сказали, что раньше был бурхан. Почему же, когда есть бурхан, от него защищают и ему что-то подносят?
- Ставят черное и белое, этим объясняется. Лхам бурхан являлся утром.
- Можно с вами встретиться позже?
|
|
Солнце
|
- Нар хүн байсан тухай домог мэдэх үү?
- Аа, Мэдэхгүй.
|
- Вы знаете легенду о том, что солнце было человеком?
- Нет, не знаю.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Эрвээхэй яагаад гэрэл рүү нисдэг юм бэ?
- Аль нэг бурханы зарлигаар хүмүүст гэрэл аваачиж өгөх гэж яваад өөрөө гэрэлд шатаж үхдэг юм.
|
- Почему мотылек летит на свет?
- Он летит по приказу какого-то бурхана, чтобы принести людям свет, а потом сама сгорает в этом свете.
|
|
Демоны
|
- Чөтгөр гэж юу юм бэ?
- Хий үзэгдэл. Өөр юм байхгүй. Биетэй юм байхгүй.
- Чөтгөр, шулам гэж нэг үү?
- Нэг л үг. Ерөөс адилхан. Өөр юм байхгүй. Бараг биелсэн гэсэн үг. Ухаан нь энд тэнд дуугарч ярьдаг, гал асдаг, гэрэл гардаг үзэгдлийг чөтгөр шулам хийж байна гэж үздэг.
|
- Что такое чутгур?
- Призрак (хий узэгдэл). Ничего там нет. Тела у него нет.
- Чутгур и шулам – это одно и то же?
- Одно и то же. Совершенно то же самое. Ничего другого. Означает, что почти обрели тело (? бараг биелсэн гэсэн уг). То есть если там и сям слышатся голоса, возникает огонь, свет, говорят, это делают чутгур и шулам.
|
|
Автобиография
|
- Аав, ээж хоёр тань аль нутгийн хүн бэ?
- Баянхонгор нутгийн хүн
- За, Танд баярлалаа.
|
- Ваши родители из каких мест?
- Из Баянхонгора.
- Спасибо.
|
22.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
З. Хандсурэн
Знакомство
|
- Таныг хэн гэдэг вэ?
- Хандсүрэн гэдэг
Та хэдэн настай вэ?
- 70 настай
- Та энэ сумын хүн үү?
- 1979 онд Хөвсгөл аймгийн Шинэ Идэр сумаас ирсэн.
- Халх уу?
- Тиймээ би халх хүн. Идээ идэцгээ. Боорцог, өрөм ид.
- Та нар хаанаас ирэв. Эрдэм шинжилгээний улс уу?
- Бид Хэл Зохиолын Хүрээлэнгээс явж байна. Орос улсын эрдэмтэдтэй цуг аман зохиол цуглуулж явна.
-Та ямар мэргэжилтэй вэ. Ямар ажил хийж байсан бэ?
- Мал зүйч. Зоотехникч мэргэжилтэй. Энэ суманд эдийн засагч, намын дарга, Ханх хотын Үйлдвэрчний дарга хийж байлаа. Тэтгэвэрт гараад сумандаа нефть шатахууны мэргэжилтэн хийж байсан. Одоо тэтгэвэрт гараад 10-аад жил болж байна. Зах зээлд манай орон ороод түүнээс хойш албан газар маань татан буугдсан. Би гэр бүлийн хүн эндэхийнх тул тэтгэвэртээ гараад Мөрөн хот руу яваагүй.
- Та энд хаанаас ирсэн бэ?
- Улаанбаатар хотод Намын дээд сургууль төгсөөд энэ суманд 1979 онд томилолтоор ирсэн. Уг нь би Шинэ-Идэр сумын хүн.
- Таны төрсөн нутаг хол уу?
- Мөрөн хотоос цааш, урагш байдаг Шинэ-Идэр гэдэг нэртэй, халх сум.
- Та энэ нутгаар их явж, олон хүнтэй уулзсан байх даа?
- Энэ Ханх хотын Үйлвэрчний Зөвлөлийн дарга байсан тул сумынхаа энд тэнд бишгүй явж, олон хүнтэй уулзаж байсан.
- Хуучин амьдрал ямар байв даа?
- Сайхан амьдарч байлаа. Би залуудаа 45 хоног Зөвлөлт Холбоот Улсад үйлдвэрчний эвлэлийн шугамаар курст суралцаж, Хар далайд очиж, Орос улсын том хотоор явж, шинэ юм их үзэж байлаа.
- Та ардын үлгэр, хуучны дуу мэддэг хөгшдийг сайн мэдэх үү?
- Мэддэг байсан. Би бас залуудаа дуу дуулж явлаа. Одоо хөгшрөөд хоолой гарахаа байсан.
- Домог, үлгэр, дуу санаж байна уу?
- Мартжээ. Та нарт ямар домог хэрэгтэй байна.
- Хөвсгөл нуурын тухай домог мэдэх үү?
- Мартжээ. Манай өвгөн л сайн мэднэ. Түүнээс асуу. Өө, манай нөхөр ч ирлээ.
- Та Хатгал хавийн түүхэн дурсгал, сүм дуганы тухай хэр мэдэх вэ?
- Хатгал хот анх Хөвсгөл аймгийн төв байсан. 1933 онд анх байгуулагдсан орон нутгийн хот. Анхны Ноосны үйлдвэр Хатгал хотод 1933 онд байгуулагдаж, ашиглалтад орж байсан юм. Ноосны үйлдвэрийг Зөвлөлт Холбоот Улсын тусламжаар байгуулсан.
- Энд яагаад тог цахилгаан байхгүй байгаа юм бэ?
- Зах зээлд ороод л ийм болчихоод байна. Хуучин Хатгал чинь манай улсын хоёрхон орон нутгийн хотын нэг нь байсан юм. Мөнхийн гэрэлтэй сайхан хот байлаа. Зах зээлд шилжих үеэр зах зээлийн шуурганд дайрагдаж, овсгоотой нь ингээд энэ үйлдвэрийг хувьчлаад тараагаад хаясан.
|
- Как вас зовут?
- Хандсурэн.
- Сколько вам лет?
- Семьдесят.
- Вы из этого сомона?
- Приехала в 1979 г. из сомона Шинэ-Идэр Хубсугульского аймака.
- Халхасец?
- Да, халха. Угощайтесь. Борцоги, урюм (пенку) ешьте. А вы откуда? Ученые?
- Мы из Института языка и литературы. Вместе с учеными из России собираем фольклор. Вы кто по специальности? Кем работали?
- Зоотехник. В этом сомоне работала экономистом, партийным секретарем, председателем профсоюзов в г. Ханх. После выхода на пенсию, стала работать в сомоне специалистом по нефтепродуктам. Уже 10 лет на пенсии. После перехода нашей страны к рынку, организация, в которой я работала, расформировалась. Мой муж из этих мест, поэтому, выйдя не пенсию, в г. Мурэн не поехала.
- А сюда вы откуда приехали?
- Закончила в Улан-Баторе высшую партийную школу и по назначению приехала в 1979 г. Родом я из сомона Шинэ-Идэр.
- Место вашего рождения далеко?
- За городом Мурэном, южнее, в сомоне Шинэ-Идэр. Это халхаский сомон.
- Вы, наверное, много ездили по этим местам, встречались со многими людьми.
- Я же была председателем профсоюзов г. Ханх, поэтому, конечно, ездила по разным местам своего сомона, видела многих людей.
- Какой была жизнь в прошлом?
- Хорошо жили. Я в молодости ездила в Советский Союз, 45 дней училась на курсах по линии профсоюзов, ездила на Черное море, ездила по большим городам в Советском Союзе, много нового видела.
- Вы хорошо знаете стариков, которые знают народные сказки, старинные песни?
- Знала. Я сама в молодости пела. Сейчас постарела и голос стал плохим.
- Помните какие-нибудь легенды, сказки, песни?
- Забыла. Какие вам нужны легенды?
- Знаете легенды об озере Хубсугул?
- Забыла. Мой старик хорошо знает. Спрсите у него. Да, вот он пришел.
- Что вы знаете об исторических местах, монастырях в районе Хатгала?
- Хатгал был раньше центром Хубсугульского аймака. Был основан в 1933 г. В 1933 г. была построена первая шерстомойная фабрика в Хатгале. Фабрику построили с помощью СССР.
- Почему здесь нет электричества?
- После перехода к рыночным отношениям не стало электричества.
Раньше Хатгал был одним из двух городов в этих местах. Был прекрасным городом с "вечным" светом. После перехода к рынкупопал под ветер перемен. Кто побойчее приватизировал фабрику и все пустили по ветру.
|
|
Шаманы
|
- Энд бөө байна уу?
- Байгаа. Энд ховор. Хойшоо байгаа.
- Бөө хүн угаасаа тэнгэрээс заяагдсан байдаг уу ?
- Удам угсаанаасаа заяагдсан бөө байдаг байх. Одоо залуу бөө олон боллоо Үнэн ч юмуу, худлаа бөө ч юмуу мэдэхгүй. Амьдрахын эрхээр бусдаас худлаа мөнгө салгах гэсэн зарим нэг бөө байдаг байх аа. Дээр үед энд сайн бөө байсан гэдэг. Ханхын төвийн ар талаар бөө байсан гэж ярьдаг. Би угаасаа эндэхийн хүн биш болохоор, халх учраас сайн мэдэхгүй. Дархатын сумаар л бөө элбэг байдаг гэдэг. Дархат талдаа л бөө их байдаг юм.
- Лам, бөө хоёр үргэлж зөрчилдөж тэмцэлдэж байсан гэл үү ?
- Хар, шар хоёр бөө үргэлж тэмцэлдэж байсан гэдэг. Дархатууд голдуу бөө удганаа шүтэж, халх нар нь шарын шашнаа, буддын шашнаа илүү шүтдэг байсан..
- Шарын шашин, харын шашин хоёр яаж тэмцэлдэж байсан юм бэ?
- Удмаа дагаж бөө болдог байх. Энэ хоёр шашин хоорондоо харш. Шарын шашин шүтдэг хүн бөөг шүтэхгүй. Шарын шашин монголын үндэсний шашин болтлоо хөгжсөн. Монголын түүх, Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүхэнд монгол хүний зургаагийн нэг нь лам, зууны нэг нь сүм дуганд шавилан сууж байлаа гэж түүхэнд бичиж, сургууль номонд заалгаж байлаа.
- Бөө тэнгэртэй холбоотой юу ?
- Бөө тэнгэртэй холбоотой гэж дуулсан. Бөө тэнгэрээс онгодоо дууддаг гэсэн. Бөө хүнд тэнгэр мэдрэмж өгдөг гэж ярьдаг юм байна лээ.
- Лус савдаг бөө хүнд туслах уу ?
- Туслах байх аа. Лус савдагтай холбоотой юм гэсэн. Бөөлж байхдаа – "За, за" гээд байдаг юм байна лээ. Лус савдагтай, онгодтой ярьдаг байх.
|
- Здесь есть шаманы?
- Есть. Здесь мало, больше на севере.
- Шаманы имеют силу и судьбу от неба?
- Есть, наверное, шаманы, дар которых получен по наследству. Сейчас много молодых шаманов. Настоящие, ненастоящие – не знаю. Есть и такие, кто хочет просто деньги с людей получить. В давние времена здесь, говорят, были хорошие шаманы. Рассказывают, что был шаман на северных склонах от центра Ханха. Я не местная и халха. Поэтому хорошо не знаю. Говорят, шаманов больше всего в дархатских сомонах. В дархатских местах их много бывет.
-Говорят, ламы и шаманы всегда конфликтовали между собой?
- Черные и желтые шаманы, говорят, постоянно враждовали. Дархаты почитали шаманов и шаманок, халхи больше [придерживались] желтой религии, буддизма.
- Как боролись между собой черная и желтая веры?
- Шаманами становятся по наследству. Эти две веры друг другу враждебны. Тот, кто придерживается желтой веры, не почитает шаманов. Желтая вера стала монгольской национальной религией. В истории Монголии, в истории МНРП писали, что одна шестая населения Монголии были ламы, в истории написано, что в каждом из ста монастырей жили послушники и обучались закону (ном).
- Шаманы связаны с небом?
- Я слышала, что шаманы связаны с небом. Шаманы призывают c неба своих онгонов.
- Шаману небо дает знание, так говорят.
- А помогают ли шаманам Лус-савдаки?
- Наверное, помогают. Говорят, что они связаны с Лус-савдаками. Когда шаманы камлают, они говорят: "Дза, дза". Это они, вроде, разговаривают с Лус-савдаками и онгонами.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус, савдаг гэж юу вэ ?
- Хүмүүс лусын хорлол болжээ гэж ярьдаг. Ан агнасан, загас, ан амьтныг шунахай зэрлэг алсан хүнийг лусын хорлол болжээ. Урт наслахгүй гэж ярьдаг. Лусын хорлол болох нь байгальтай холбоотой байх.
- Савдаг, лус ялгаатай юу ?
- Сайн мэдэхгүй. Лусын хорлол болжээ гэдэг. Загас зүй бусаар алсан байвал лусын хорлол болно гэж боддог.
- Тэгвэл хүмүүс яагаад лусаас айхгүй загас барьдаг юм бэ ?
- Байгалиа ашиглаж, зүй ёсоор нь загас барихад болно. Харин их шунавал л, зүй бус баривал лусын хорлол болдог байх.
- Лус, луу холбоотой юу ?
- Холбоотой л байх даа. Мэдэхгүй юм.
|
- А что такое Лус-савдак?
- Люди говорят: "Это вред, нанесенный Лус-савдаками". Про людей, которые охотятся, слишком много убивают животных и ловят рыбу, говорят: "Лусы его накажут (лусын хорлол болсон). Долго не проживет". Наказание лусов (лусын хорлол), кажется, бывает связано с природой.
- Савдаг и лус разтличаются?
- Хорошо не знаю. Говорят: "Это наказание лусов (лусын хорлол)". Если рыб убивают не не как положено, считается, что лусы накажут (лусын хорлол болно).
- Почему тогда люди не боятся лусов и ловят рыбу?
- Природу можно использовать, рыбу можно ловить, но как и сколько положено. Если же ловить слишком много, не так, как положено, тогда лусы наказывавают (лусын хорлол болдог).
- А лус и луу связаны между собой?
- Наверное, связаны. Не знаю.
|
|
Лу
|
- Луу хаана амьдардаг вэ ?
- Тэнгэрт байдаг гэж домогт гардаг. Луу унжих гэж ярьдаг. Их шуурга болох, цахилгаан цахихыг луу унжиж байна гэж хүмүүс ярьдаг. Яг ямар амьтан байдгийг мэдэхгүй.
- Аянга, цахилгаан цахих луутай холбоотой гэсэн үг үү?
- Нэмэх, хасах цэнэг нийлэхээр цахилгаан цахиж байгаа гэж шинжлэх ухаан үздэг.
- Хоёр луу мөргөлдөхөөр аянга цахилгаан цахиж байна гэж ойлгож болох уу?
- Дээр үед бүдүүлэг үед тэгэж ярьдаг байсан гэсэн. Лууны тухай өөр юм мэдэхгүй.
- Луу газарт унаж болох уу?
- Луу гэж ямар биетэй юм байдаг талаар мэдэхгүй. Зөвхөн тэнгэр дуугарахыг луу унжиж байна гэж л дуулсан.
|
- Где живут луу?
- В легендах говорят, что на небе. Еще говорят "Луу свесился". Когда поднимается ветер, сверкают молнии, говорят, что, мол, луу свешиваются. А что это за существа, точно не знаю.
- Значит, гром и молния связаны с луу?
- По науке, когда плюсовой заряд соединяется с отрицательным, тогда и появляются молнии.
- Значит, это можно понять, что когда два луу сталкиваются, тогда сверкает молния?
- В прошлом, когда не было знаний, так говорили. Про луу больше ничего не знаю.
- А может луу упасть на землю?
- Я не знаю, какой из себя луу. Только слышала, что говорят про гром, будто это луу свешивается.
|
|
Радуга
|
- Солонго руу хүн гараараа зааж болох уу?
- Нарны гэрэлд борооны дусал л тэгэж солонго болж харагдаж байгаа юм. Солонгын дэргэд нь ойрхон очихоор цаашаа яваад баригдахгүй болчихдог.
|
- Можно человеку рукой указывать на радугу?
- Это дождевая вода на солнце выглядит радугой. Подойдешь поближе к радуге, а она отодвигается дальше, и ее поймать нельзя.
|
|
Лус-савдак
|
- Савдаг гэж байх уу ?
- Савдаг газрын эзэн юм болов уу. Мэдэхгүй юм. Лус савдаг гэж л хоршиж хэлдэг юм. Яг лус, савдаг гэж ялгаж сэдэхгүй. Лус газрын эзэн байх аа.
|
- А савдаги существуют?
- Савдаг – это, кажется, хозяева местностей. Не знаю. Говорят вместе "Лус-савдак". Это лус, это савдаг, так не различают. Лусы – это тоже хозяева местностей.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурханы тухай мэдэх үү?
- Манай өвгөн л сайн мэддэг юм. Тэнгэрт хойно л байдаг долоон гариг даа. Цөм нэртэй юм байна лээ.
- Долоон бурханд мөргөдөг үү?
- Би шашин шүтдэггүй. Тийм болохоор мөргөдөггүй.
|
- А о Большой медведице (Долон бурхан) знаете?
- Мой старик знает. Это семь планет, которые расположены в северной части неба. У каждой есть имя.
- Поклоняетесь Большой медведице?
- Я не верующая. Поэтому не поклоняюсь.
|
|
|
- "Эрхий мэргэн"-ий тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Дэлхий яст мэлхийний нуруун дээр тогтддог гэж эрт үед ярьж байсан уу ?
- Зааны нуруун дээр дэлхий тогтддог гэж ярьдаг байв. Одоо бол дэлхий зааны нуруун дээр биш бөөрөнхий, эргэдэг гэж хүн бүр мэднэ.
- Юунаас болж газар хөдөлдөг вэ?
- Газрын доорхи галт уул дэлбэрч, газар хөдөлдөг байх. Сайн мэдэхгүй.
|
- Знаете сказку об Эрхий-мэргэне?
- Не знаю.
- Раньше рассказывали, что земля держится на спине черепахи?
- Рассказывали, что земля стоит на спине слона. Сейчас каждый знает, что земля не на слоне стоит, а круглая и вращается.
- Отчего бывают землятресения?
- Внутри происходит взрыв вулкана, от этого, кажется, бывают землятресения. Хорошо не знаю.
|
|
Синий бык
|
- Уснаас хөх үхэр гарч ирдэг гэж дуулсан уу?
- Тийм яриаг хүмүүс ярьж л байдаг юм. Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын Сангийн далайгаас нэг том хөх бух гарч ирээд буцаад далай руу орсон гэж хүмүүс ярьдаг юм.
- Нэг л удаа юу?
- Нэг л удаа юм гэсэн байх аа.
- Бух уснаас гарч ирсэн нь хүмүүст гай зовлон авчирсан уу?
- Үгүй байх аа. Харин хүмүүс баяжсан, сайн болсон гэж яьдаг.
|
- Слышали о том, что из воды выходит синий бык?
- Люди говорят такое. В сомоне Шинэ-Идэр Хубсугульского аймака из Сангийн-далай вышел большой синий бык и снова вошел в озеро, так люди говорили.
- Один раз?
- Вроде, говорили, один раз.
- Выйдя из воды он принес людям несчастье?
- Да нет, наверное. Наоборот, люди разбогатели, стали хорошо жить.
|
|
Затмение
|
- Нар хиртэлтийн тухай мэдэх үү?
- Дэлхийн бөмбөрцөгийн эргэлттэй л холбоотой байх.
|
- А о затмениях что-то знаете?
- Они связаны, кажется, с вращением земного шара.
|
|
Луна
|
- Сарны дүрсийн тухай та юу мэдэх вэ?
- Саран дээр хоёр хүүхэд бортогтой ус дундаа барьсан дүрс байдаг. Нэрээ харахад хүүхдийнх шиг. Дээр үед хоёр хүүхэд усанд яваад удаад тоглоод ирэхгүй болохоор нь эх нь: -"Усаа хурдан авчир" гэсэн чинь сар аваад явчихсан юм гэнэлээ. Тэгээд одоо саран дээр хоёр хүүхдийн сарвайсан дүрс байгаа юм гэж ярьдаг. Тийм учраас одоо усанд явсан хүүхдийг дуудахдаа:
-"Усаа түргэн авчир гэдэггүй
- "Нохой хахлаа" гэдэг. Энэ нь усаа түргэн авчир гэсэн утгатай үг гэсэн.
- Сар татаж авсан уу яаж авсан бэ?
- Мэдэхгүй
|
- А о образах на луне что знаете?
- На луне есть образ двух детей, которые несут вдвоем ведро воды. И правда, посмотришь, как будто там двое детей. Давным-давно двое детей пошли по воду, заигрались и долго не возвращались. Мать им скзаала: "Быстро принесите воду!" Тогда луна их забрала. Вот теперь на луне есть изображение двух детей. Поэтому теперь, когда зовут детей, ушедших по воду, не говорят: "Быстрее несите воду!" А говорят: "Собака подавилась!" Это значит, что нужно быстро нести воду!
- Как луна забрала детей, притянула?
- Не знаю.
|
|
Космография
|
- Аав, ээж тань аль нутгийн улс вэ?
- Шинэ-Идэр сумын халх хүмүүс. Хөвсгөл аймгийн урд талын Шинэ-Идэр, Жаргалант, Галт сумыг халхын гурван сум гэдэг.
- Сар, нар хоёр урьд хүн байсан гэж дуулсан уу ?
- Дээр үед аав, ээж тэгж ярьдаг байсан.
- Хөхдэй мэргэний тухай үлгэр домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Алтан гадас одны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Хойно л том цагаан од байдаг.
- Өөр домог, үлгэр та мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Мартчих юм.
- Хүн юунаас үүссэн тухай домог мэдэх үү?
- Хүн сармагчингаас үүссэн гэж л мэднэ. Өөр юм дуулаагүй.
- Сүмбэр уул уул хаана байдаг вэ?
- Мэдэхгүй.
|
- А ваши родители откуда родом?
- Халхасцы из сомона Шинэ-Идэр. В Хубсугульском аймаке три халхаских сомона – Шинэ-Идэр, Джаргалант и Галт.
- А слышали что-нибудь о том, что солнце и луна раньше были людьми?
- Давно родители рассказывали об этом.
- А сказку о Хухдэй-мэргэне знаете?
- Не знаю.
- А про Полярную звезду?
- Не знаю. На севере большая белая звезда.
- Другие сказки и легенды знаете?
- Не знаю. Забыла.
- Откуда появился человек? Об этом знаете легенды?
- Знаю только, что произошел от обезьяны. Другого не слышала.
- Где находится гора Сумбэр?
- Не знаю.
|
|
Луйджинч
|
- Яагаад лүйжин тавиулдаг вэ. Лам хүн л лүйжин тавих уу?
-Лам хүн л муу муухайг зайлуулах гэж лүйжин тавьдаг.
- Лүйжинч хүн тусгай хүн байна уу Лам нар л тавьдаг уу?
- Лүйжинч лам л тавьдаг.
|
- Когда совершают луйджин? Его совершает только лама?
- Лама, чтобы устранить плохое, совершает луйджин.
- Луйджинчи – это специальные люди, или ламы совершают луйджин?
- Луйджинч (?) делают ламы.
|
|
Удзмэрч
|
- Үзмэрч хүний тухай сонссон уу?
- Үзмэрчин хүн байдаг гэж ярьдаг. Би сайн мэдэхгүй.
- Үзмэрч хүн юм харж хэлдэг үү. Мэргэлээд мэддэг үү. Юугаар мэргэлдэг вэ?
- Зоос хараад, шоо хаяаад мэддэг байсан гэсэн. Хүнийг хараад мэддэг хүнийг үзмэрч гэж хэлдэг байсан байх аа.
- Хараалч, үзмэрч ялгаатай юу?
- Ялгаатай. Хараал хийнэ гэдэг хамгийн их нүгэл. Хараалын үзүүрт цус гэдэг. Үзмэрч хүн бол өөр.
- Үзмэрч хүн хараалч байж болох уу?
- Болохгүй байх аа. Мэдэхгүй юм. Ер нь сонирхож байгаагүй.
|
- А про узмэрчей (ясновидящих) слышали?
- Говорят, бывают узмэрчи. Я плохо знаю.
- Узмэрчи видят? Или гадают? Если гадают, то на чем?
- Смотрят на монеты, кидают кубики, и так узнают. Посмотрят на человека и видят, таких, наверно, называют узмэрчами.
- Узмэрч и харалч – это разные люди?
- Разные. Наслать проклятие – это самый большой грех. Говорят, что на конце проклятия – кровь. А узмэрч – это другое.
- Может узмэрч быть харалчем?
- Наверное, не может. Вообще-то, не знаю. Не интересовалась.
|
|
Харалч и шаман
|
- Танай нутагт хараалч хүн байна уу?
- Байсан байх аа. Дархатуудыг л их хараалч гэж ярьдаг, хүмүүс айдаг байсан. Халхад хараалч байхгүй. Дархатын хараал л гэж ярьдаг.
- Хараалч, бөө хүн хоёр нэг хүн үү?
- Хараалч бөөтэй холбоотой байх.
- Юугаараа адил гэж ?
- Харын шашин нь нэг байдаг гэсэн.
- Харын шашинг гэж юуг хэлж байна вэ?
- Бөөгийн шашныг харын шашин гэдэг.
- Хараалч, бөө хоёр юугаараа ялгаатай вэ?
- Ялгаагүй байх.
- Хар номын тухай мэдэх үү?
- Мэдэхгүй
- Хонь малаа алдаад хулгайч хүний хойноос хараал хийж болох уу?
- Мэдэхгүй. Малаа сураглаад хүнээс асуугаад олж л байдаг.
- Бөөгөөс малаа олж өгөөч гэж гуйх уу?
- Гуйдаг байлгүй. Малаа алдсан хүмүүс ламаас бус харин мэргэн хүнээс их асуудаг. Мэргэн хүн чулуу татаад мэдэж байдаг.
- Хараалч хүний хэл хар, хэл нь могой шиг байдаг гэж хүмүүс ярьдаг уу?
- Хар хэлтэй хүн шүү. Хамаагүй хэрэлдэж болохгүй гэж ярьж байдаг. Могой шиг хэлтэй хараалч хүн байдаг гэж сонсоогүй.
|
- В ваших местах есть харалчи?
- Были. Говорят, что дархаты – большие харалчи. Люди их боялись. Среди халхасцев харалчей нет. Дархатское проклятие – так говорят.
- Харалчи и шаман – это один человек?
- Харалчи и шаман, по-моему, как-то связаны между собой.
- Чем они похожи?
- У них одна черная вера (харын шашин).
- Что вы называете черной верой?
- Шаманскую веру называют черной верой.
- А чем харалчи и шаман различаются?
- Кажется, ничем.
- А знаете что-нибудь о черных книгах (хар ном)?
- Не знаю.
- Если скот украли, можно наслать на вора проклятие?
- Не знаю. Обычно расспрашивают людей и ищут свой скот.
- Просят ли шамана помочь найти свой скот?
- Наверное, просят. Потерявшие скот спрашивают больше не ламу, а мудрого человека (мэргэн хүн). Такой человек разбрасывает камушки и на них гадает.
- Говорят лбюди, что у харалчи язык бывает черным или похож на змеиный.
- У человека черный язык, с ним нельзя ругаться – так говорят. Про харалчи со змеиным языком ничего не слышала.
|
|
Докшиты
|
- Догшин бурхадын тухай та мэдэх үү?
- Догшид гэж байдаг. Таван хангалыг догшин бурхан гэдэг. Гэхдээ би сайн мэдэхгүй.
|
- Что знаете о гневных бурханах?
- Их называют догшитами. Говорят, что Таван хангал – гневные божества. Но я хорошо не знаю.
|
|
Демоны
|
- Мам гэж юу вэ? Бурхан уу?
- Бурхан биш. Мам гэж чөтгөр.
- Чөтгөр гэж юу?
- Мэдэхүй.
- Чөтгөрийг харж болох уу?
- Мэдэхгүй.
- Мам хүнд муу юм хийх үү?
- Мэдэхгүй. Муу юм хийдэг байлгүй.
- Мамаас яаж амиа хамгаалах вэ?
- Мэдэхгүй.
- Шулам гэж юу вэ?
- Шулам гэж ярьдаг. Дээр үед хүний мах идсэн хүн, үхсэн хүний элэг идсэн хүн шулмас болдог юм гэнэлээ гэж ярьдаг байсан.
- Яагаад хүний мах иддэг байсан юм бэ?
- Хүмүүсийн ярьдагаар бол нэг хүн хүний элэг идэж гэнэ. Аймаар амттай байжээ. Тэгээд хүний элэг идсэн хүн шулмас, махчин болдог гэдэг.
|
- А что такое мам? Бурхан?
- Нет, не бурхан. Мам – это чутгур.
- А что такое чутгур?
- Не знаю.
- Чутгура можно увидеть?
- Не знаю.
- Мамы вредят людям?
- Не знаю. Наверное, вредят.
- Как защитить жизнь от мамов?
- Не знаю.
- Что такое шуламы?
- Говорят, шулам. Раньше говорили, что человек, съевший человеческое мясо, съевший печень умершего человека, становятся шулмасом.
- Почему они ели человеческое мясо?
- Рассказывали, что однажды некий человек съел человеческую печень. Оказалось, очень вкусно. Человек, съевший печень, стал шулмасом, людоедом (махчин).
|
|
Легенды о людоедах
|
Нэг эхнэр, нөхөр хоёр амьдран суудаг байжээ. Нөхөр нь нэг удаа санаандгүй хүний элгийг амтлаад үзсэн чинь хачин гоё амттай байжээ. Тэгээд л хүний элэг иддэг болжээ. Эхнэр нь:
- "Чи юу идээд байгаа юм" гэхэд хэлсэнгүй. Хүн алаад элгийг нь иддэг болж гэнэ. Сүүлдээ бүр авгайгаа алаад идсэн гэнэ. Тэгээд л тэр хүн шулмас чөтгөр болжээ. Идэх юм ховор байсан үед хүний мах идсэн юм болов уу.
|
Жили-был муж и жена. Муж однажды случайно попробовал печень человека, оказалось, очень вкусно. После этого он стал есть человеческую печень. Жена скзала:
- Что ты ешь? — Он не ответил. Стал убивать людей и есть их печень. В конце концов он убил жену и съел ее печень. Так он стал шулмасом-чутгуром. Может, во времена, когда еды не хватало, ели человечину?
|
|
Демоны
|
- Одоо мангас, шулам байна уу?
- Үлгэрт л байна. 15 толгойтой атигар хар мангас айлын хүүхдийг аваад явж гээд л үлгэрт гарт юм.
- Ямар үлгэрт тэгж гардаг вэ?
- Үлгэр, туульд. Нэрийг нь санахгүй байна.
- Үхсэний дараа хүн чөтгөр болох уу?
- Сүнс нь чөтгөр болдог гэж ярьдаг.
- Ямар хүний сүнс чөтгөр болох вэ?
- Буруу юм хийж байсан, муу үйл хийсэн хүний сүнс шулмас болдог.
- Шулмасаас биеэ хамгаалж чадах уу?
- Шуламсыг хөөж болдог байлгүй. Сайн мэдэхгүй. Хүний мах идвэл л махчин болдог гэж дуулсан.
- Муус гэж мэдэх үү?
- ¨стой мэдэхгүй.
- Ягчис гэж дуулсан уу?
- Мэдэхгүй.
|
- А сейчас есть мангасы и шуламы?
- Только в сказках. В сказках рассказывают, как 15-головый черный сморщенный мангас (атигар хар мангас) забрал чужого ребенка.
- В какой сказке?
- В сказке, в эпосе. Название не помню.
- После смерти человек становится чутгуром?
- Рассказывают, что душа (сунс) становится чутгуром.
- Душа какого человека становится чутгуром?
- Плохо поступившего. Шулмасом становится душа человекасовершившего дурной поступок.
- Можно защититься от шулмаса?
- Наверное, шулмаса можно прогнать. Хорошо не знаю. Съевший челоческое мясо, сановится махчином. Так слышала.
- А что такое муус, знаете?
- Никогда не слышала.
- А якшас?
- Не знаю.
|
|
Душа (сунс)
|
- Сүнсийг харж болох уу?
- Болохгүй. Гэхдээ шинжлэх ухаан сүнс байна гэж үзэж байгаа шүү дээ.
- Хүн үхэхээр сүнс нь хаачих вэ ?
- Мэдэхгүй. Сүнс хоргоддог гэж ярьдаг.
- Сүнс хоргодож үлдвэл яах ёстой вэ?
- Хоргодсон юмыг нь зайлуулдаг. Ламаар бурхны ном уншуулж, сүнсийг нь сайн төрөл олуулдаг гэсэн. Өөр юм мэдэхгүй.
- Оршуулганд явсан хүмүүс буцаж ирэхдээ яагаад өөр замаар ирдэг юм бэ?
- Лам л ирэх зүг чигийг нь зааж өгдөг байх аа.
- Хүн төрөхөөр сүнс нь цуг төрөх үү?
- Сүнс, сүлдтэйгээ цуг төрдөг байлгүй. Өөр яах вэ.
|
- Можно увидеть душу (сунс)?
- Нельзя. Но наука тоже считает, что душа есть.
- Когда человек умирает, куда девается душа?
- Душа прячется (сүнс хоргоддог) - так говорят.
- Если душа спрячется и останется, то что надо делать?
- То, что спряталось, выгоняют. Ламу просят прочитать молитвы бурхану и душе дают хорошее перерождение. Другого ничего не знаю.
- Почему люди, которые возвращаются с похорон, идут другой дорогой?
- Вроде бы, лама им уазывает, как идти.
- Когда человек рождается, душа рождается вместе с ним?
- Наверное, душа (сунс) рождается вместе с сулд. Как иначе?
|
|
Беседа
|
- Хандсүрэн гуай, Та малыг ардын эмчилгээгээр эмчилдэг үү?
- Өвс ургамалаар ардын эмчилгээ хийдэг.
- Та шившлэг хийж, малыг эмчилдэг үү?
- Үгүй. Би шинжлэх ухааны аргаар л мэргэжлийн үүднээс малыг эмчилдэг.
|
- Хандсурэн-гуай, вы лечите скот методами народной медицины?
- Лечу растениями.
- А заговорами лечите?
- Нет. Я лечу только научными методами.
|
|
Марал-мичид
|
- Марал мичид одны тухай юу мэдэх вэ?
- Сонссон. Тайлбарлаж мэдэхгүй байна.
|
- Что вы знаете о звездах Марал-мичид?
- Слышала. Но объяснить не могу.
|
|
Лхам-бурхан
|
- Цагаан сараар гэрийнхээ тотгон дээр яагаад гурван мөс тавьдаг юм бэ?
- Одоо ч гэсэн цагаан сараар гэр дээрээ мөс тавьдаг. Манайх ч мөс тавьдаг.
- Лхам бурхнаас хамгаалж мөс тавьдаг уу?
- Хайр хишиг гуйж таьдаг.
Лхам бурхан битүүний орой ирдэг гэдэг тул хүмүүс гэрийнхээ тотгон дээр мөс тавьдаг. Энэ тухай манай өвгөн л сайн мэднэ гэв.
|
- Почему в Цаган-сар на притолоку кладут три куска льда?
- И сейчас на Цаган-сар на юрту кладут лед. Мы тоже кладем лед.
- Лед кладут, чтобы защититься от Лхам-бурхана?
- Для испрашивания счастья.
Говорят, что Лхам-бурхан приходит вечером перед Цаган-саром, поэтому люди кладут на притолоку лед. Про это знает хорошо муж.
|
|
муж Хандсурэн
Лхам-бурхан
|
| Сар шинийн үеэр Балданлхам бурхан дэлхийг тойрч, айл амьтнаар ирж, шинэлдэг гэнэ. Ингэж явахад Балданлхам бурханы морь нь цангадаг тул ус ууг гэж монгол хүмүүс битүүний орой гэр дээрээ мөс тавьдаг. Балданлхам бурхан далай ээжийн бурхан. Далай ээж гэж Хөвсгөл далай. Балданлхам бурхан эмэгтэй дүртэй бурхан, ус хамгаалдаг" гэв.
|
В Новый год бурхан Балданлхам облетает землю, заходит в семьи и встречает с ними Новый год. Когда он так летает, его конь испытывает жажду. Вот люди и кладут лед на юрту, чтобы тот попил воды в вечер битуна (накануне Нового года). Бурхан Балданлхам — бурхан Далай-эджи. Далай-эджи — это озеро (далай) Хубсугул. Бурхан Булданхлхам имеет женский образ, она защищитник вод. — Так тот рассказал.
|
|
Хандсурэн
Легенда о возникновении Хубсугула
|
Эрт урьд цагт Далай ээжийг байхгүй байхад ердөө л таргийн таван ямаатай тарчиг нэг чавганц амьдарч байжээ. Тэр чавганц ганц хүүтэй. Байгаль дэлхийг мэддэг сүрхий чавганц байсан тул газар дэлхийг малтаж байгаад ус гаргасан гэнэ. Тэр уснаасаа ууж, таргийн таван ямаагаа усалчихаад усаа юмаар бүтээгээд орхижээ. Маргааш нь ирээд харсан чинь нөгөө ус нь халиад, малтсан газар нь олдохгүй болсон байв гэнэ. Хальсан ус нь гүнзгий болсоор далай болжээ. Тэр Хөвсгөл далайг тэгж таргийн таван ямаатай чавганц үүсгэсэн юм гэдэг.
Нөгөө чавганц далайгаас зуу гаруй км хол байдаг Уран дөш хэмээх уулын оройг тайрч авчраад ус малтсан газраа тавьж, Модон хүү гэж нэрлэжээ. Одоо Хөвсгөл далайн дунд байдаг Модон хүү хэмээх газар жимс ихтэй, сайхан газар байдаг юм.
Бас далайн дунд Хадан хүү нэртэй арал бий. Гозгор уулын оройд хад байсныг чавганц өнхөрүүлж авчраад Хадан хүү гэж нэрлэсэн юм гэдэг Тэнд усан онгоц, завиар очдог бөгөөд цахлай өндөглөдөг үзэсгэлэнтэй газар.Энэ домог ортой байх аа.
|
Давным-давно, когда еще не было Далай-эджи, жила-была бедная старуха-чавганц, у которой было всего пять коз, дававшие тарак. У нее был единственный сын. Эта старуха хорошо разбиралась в природных явлениях, поэтому она выкопала [колодец] и добыла воды. Она попила воды, напоила 5 своих коз, дававших тарак, накрыла [колодец] и оставила его. Назавтра она пришла к воде, смотрит — вода разлилась, а места, где она копала, нет. А разлившаяся вода стала все глубже, так появлилось море. Поэтому говорят, что Хубсугул появился благодаря старухе-чавганц с пятью козами, дававшими тарак.
Старуха-чавганц отрезала верхушку с горы Уран-душ, которая находится на расстоянии более 100 км от Хубсугула, поставила ее на яму, которую выкопала, и назвала Модон-ху (Деревянный сын). Сейчас на Хубсугуле есть такое красивое место, которое назвается Модон-ху, там много ягод.
Посереди Хубсугула также есть остров, который называется Хадан-ху (Скальный сын). На высокой горе был каменный утес. Старуха прикатила его и назвала Хадан-ху. На него можно добраться только на лодке. Там цапли выводят птенцов. Кажется, эта легенда имеет под собой какие-то основания.
|
|
Душа (сунс)
|
- Догшин сүнс гэж байдаг талаар та мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Бөөгийн тухай хэр сайн мэдэх вэ?
- Нэг их сайн мэдэхгүй
|
— Что вы знаете о гневной душе (сунс)?
— Ничего.
— А о шаманах?
— Не знаю хорошо.
|
|
Лу
Гром
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг болсон тухай домог мэдэх үү?
- Луу хилигнэж дуугарахаар тэнгэр дуугардаг гэж домогт өгүүлдэг байх аа.
|
— Знаете легенду о том, почему появился гром?
— Кажется, говорят, что лу сердятся и кричат, поэтому получается гром.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Хөвсгөл далайгаас холгүй Даян дээрхийн агуй гэж байдаг. Ямар учиртай газар вэ?
- Бөө нарын шүтдэг уул. Барцадтай хүн бол тэр уулан дээр гарч чадахгүй тээглэнэ. Барцад багатай бол гараад явчихна гэж ярьдаг.
- Даян дээрх гэдэг бөөгийн сүнс оршсон газар уу?
- Бөө нарын шүтдэг уул юм гэсэн.
|
— Недалеко от Хубсугула есть место, которое назвается пещера Даян-дэрхи. Что это за место?
— Это — гора, которую почитают шаманы. Неудачник на нее взобраться не может, спотыкается. А удачливый спокойно забирается.
— Даян-дэрхи — это место, где обитает душа (сунс) шамана?
— Эта гора — почитаемая шаманами, так говорят.
|
22.08.2007
Урочище Унгулуг нуур Хатгальского сомона Хубсугульского аймака
Энхтуяа, шаманка
Рассказ о шамане
|
(пересказала Санжааханд)Нэг чойжин лам хонио хариулаад явж байжээ. Цаахан нь бас нэг удган эмгэн хүүхэдтэйгээ малаа хариулаад явж байж гэнэ. Тэр хоёр ялихгүй юмнаас маргаад хэрэлдэж гэнэ. Бүр:
– "Би чамайг иднэ. Чи намайг идэх юм уу" гээд маргалджээ. Удган:
- "Би чамайг тав хоногийн дараа иднэ" гэжээ. Тэр өдөр нь тэргэл сартай шинийн 15-ны өдөр байлаа. Лам:
- "Би тэгвэл чамайг гурван өдрийн дараа иднэ" гэв. Удган:
- "Таван өдрийн дараа шинийн 15-нд 9 цаг 40 минутад хоёулаа онгодоо илгээж, хүчээ үзье" гэжээ.
Тэр өдрийн өглөө лам зүв зүгээр босжээ. Бөө бөөлж эхэлж гэнэ. Гадаа их хуй салхи босч, шороо Пор Пор буцлан эргэлдэж, ламын гэрийн зүг асуй гэнэ. Хажуу гэрт байгаа хүмүүс тэр их салхи хуйг хараад:
- "Бөөгийн онгод хүч хараал болон ирж байгаа юм биш үү" гэхэд лам тоохгүй байжээ. Гэтэл аймшигт хуй салхи ойртох бүр хүмүүс бөөгийн хараалаас айн зугатаж гэнэ. Лам яг болзсон 9 цаг 40 минутад гэрээсээ гараад нас барсан гэнэ.
|
Один чойжин-лама как-то пас овец. Недалеко одна старуха-шаманка вместе с детьми также пасла свой скот. Из-за какой-то ерунды они поспорили и поругались. Уже стали говорить:
- Я тебя съем. А ты меня съешь?
Шаманка:
- Я тебя съем через пять дней.
Этот день выпадал на 15 число месяца, полнолуние.
Лама:
- А я тебя съем через три дня.
Шаманка:
- Через пять дней 15 числа месяца в 9 часов 40 минут пошлем своих онгонов и померяемся силой.
В назначенный день лама встал как ни в чем не бывало. Шаманка стала камлать. На улице поднялся смерч, пыль заклубилась пор-пор, стала приближаться к юрте ламы. Люди из соседних юрт увидели столб пыли и стали говорить:
- Кажется, шаманский онгон приближается с проклятиями.
Страшный смерч приближался, и люди, испугавшись проклятия шаманки, стали убегать.
Лама же никакого внимания не обращал. А в назначенное время - в 9 часов 40 минут вышел из юрты и умер.
|
23.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Бат-Очир (муж), Дуужий (жена)
Знакомство
|
Бат-Очир гуай хөөрөг гарган, монгол заншлаар бидэнтэй тамхилж мэндлэв. Монголчууд дээр үед гаансаар тамхилдаг байсан гэж тэр хууч хөөрөв. Биднийг хаанаас ирсэн хэрэг зоригийг асуун сонирхов.
- Таныг хэн гэдэг вэ,хэдэн настай вэ?
- Миний нэр Бат-Очир. 83 настай.
- Та бүх амьдралаа энд өнгөрүүлж байна уу?
- Би хар багаасаа ийшээ Хөвсгөл аймгийн баруун талд өссөн. Төрсөн нутаг бол Тэсийн гол.
- Та дархат хүн үү?
- Би хотгойд. Эхнэр маань дархат хүн. Миний эхнэрийг Дүүжий гэдэг. Бид хоёр долоон хүүхэдтэй.
Бат-Очир гуай:
- Тэсийн гол, Жарантайн намаг, Ринчинжугнайн нуур гэж миний төрсөн нутагт байдаг. Жарантай намаг монголдоо алдартай. Тунамал нуур гэж байдаг. Ринчинжугнай нуур гэж Цэцэрлэг Цагаан-Уулын залгаа байдаг.
- Энэ нутаг чинь түүх домог ихтэй газар уу? Хүмүүс ирж, тахиж шүтдэг үү?
- Нэрний хувьд түүхэн юм байдаг. Би сүүлийн үеийн хүний тоонд орох тул надаас дээр үеийн хүн л түүхийг нь мэднэ. Би сайн мэдэхгүй. 1937,1938 он бол төрийн их үймээнтэй хэцүү үе байсан. Энэ үед л би хүний мэдээ орж, өсөж байсан үе. Тэр үед түүх соёл байсан ч устгаж үгүй хийж байсан. Ийм учраас үүх түүх, үлгэр домог, юм сайн мэдэхгүй. Тэр үеэс хойш түүх, судалгаа байхгүй яваад 80 жил боллоо шүү дээ.
|
Бат-Очир-гуай достает табакерку, по монгольскому обычаю приветствует нас табаком.
-Монголы раньше курили табак, использовали трубку ганс, - говорит он. Спрашивает, откуда мы.
- Как вас зовут, сколько вам лет?
- Меня зовут Бат-Очир, мне 83 года.
- Всю жизнь живете здесь?
- С детства рос недалеко отсюда, на западе Хубсугульского аймака. Родина моя - на реке Тэс.
- Вы дархат?
- Я хотгойт. Моя жена - дархатка. Мою жену зовут Дуужий. У нас 7 детей.
Бат-Очир-гуай:
- Моя родина - Тэсийн-гол, Джарантайн-намаг, Ринчинджугнайн-нур. Джарантай-намаг в Монголии знают. Еще есть Тунамал-нур. А Ринчинджугнай-нур примыкает к Цэцэрлэн Цагаан-ул.
- Об этих местах много легенд? Люди приезжают туда на поклонение?
- Есть истории об этих названиях. Я - человек нового времени, поэтому эти истории знает только тот, кто старше меня. Я хорошо не знаю. В 1937-1938 гг. были большие государственные притеснения, тяжелое было время. Я в то время только в разум входил. А в то время если и была какая-то культура – все уничтожили. Поэтому я ни истории, ни сказок и легенд – ничего не знаю. С тех пор уже 80 лет прошло без всякой истории
|
|
Бат-Очир, Дуужий
О том, как возникло озеро Хубсугул
|
- Хөвсгөл нуур монголдоо томд ордог. Түүний тухай домог ярьж өгөөч.
- Хөвсгөл нуурын тухай домог байдаг. Би энэ нутгийн жинхэнэ хүн биш тул зарим нэг зүйл дээр зөрөөтэй ярьж магадгүй.
Эрт урьд цагт энэ нуур гараагүй байхад ганц эмгэн охинтойгоо амьдардаг байжээ. Нэг худагтай байсан гэнэ. Тэр худагаасаа ус аваад тагладаг байсан гэнэ. Нэг өдөр юунаас болоод ч юм билээ нөгөө охин нь усаа аваад таглалгүй орхижээ. Нэг харвал худгийн нь гадуур нь их ус болжээ. Тэгэхлээр нь худагийг таглахын тулд ойрын ойрын уулнуудын оройг авч, Уран дөш уулын оройг усны дунд нь тавиад ч болсонгүй гэнэ. Хүү толгойг авч тавьсан боловч ус таглалдалгүй орой нь цухуйгаад хоцорсон гэдэг. Ингэж Хөвсгөл далай үүссэн гэсэн домогтой.
Дүүжий гуай:
- Далайн голд нь усан дотор дөрвөлжин Хадан хүү гэж чулуун уул байгаа. Модон хүү гэж бас бий.
- Тэр хоёр уул худаг тагласнаас үүссэн үү?
- Тэгсэн. Ус нь хүчрэгдэхгүй их байсан тул тэгээд Хадан хүү, Модон хүү хоёр усанд үлдэж, орой нь одоо цухуйж байгаа гэдэг. Тэр хоёр уул яг тайрсан юм шиг харагддаг.
- Модон хүү нь яаж үүссэн гэнээ?
- Охиныг авахаар ирсэн хүү л Модон хүү болсон юм шиг байгаа юм.
- Модон хүү хаанаас ирсэн юм бэ?
- Уг нь уул л байсан гэж ойлгоод байгаа юм.
- Модон хүү, тэр охин хоёр ханилж суусан уу?
- Ханилан суусан юм гэсэн. Модон хүү, охин хоёр худгийн ус халин урсахад сандрахдаа: - "Ээж ээ! хэмээн хашгирснаас Далай ээж гэж нэрлэсэн юм гэдэг. Модон хүү уул гэж жимстэй, том уулыг байгаа. Тэр домогт Модон хүү хүргэн нь болсон юм шиг байгаа юм.
- Модон хүү, Хадан хүүд хүмүүс мөргөдөг үү?
- Мэдэхгүй. Мөргөдөг байж ч магадгүй. Хадан хүү уул бол ан гөрөө ихтэй, том уул. Хадан хүүгийн орой дээр шувуу үүрлэдэг.
Бат-Очир гуай:
- Та нар Нуур хамгаалахынхан дээр очсон уу? Тэд л энэ Хөвсгөл уул үүссэн талаар сайн мэднэ дээ.
- Модон хүү, охинтой суугаад хүүтэй болсон болов уу?
- Дуулаагүй. Лав л нуурын дунд Хүү толгой гэж байдаг. Тэр хоёрын дундаас хүү гарсан юм болов уу. Хүү толгойгоос одоо хадлан бордоо авдаг.
|
- Хубсугул - в Монголии большое озеро. Расскажите легенду о нем.
- Легенда о Хубсугуле есть. Но я не из этих мест, поэтому могу рассказать не так, как рассказывают.
Давным-давно когда этого озера еще не было, жила-была одна женщина с дочерью. У них был колодец. Они брали из него воду и накрывали крышкой. Однажды дочь набрала воды, а накрыть колодец крышкой забыла из-за чего-то. Смотрят, а вокруг колодца вылилось много воды. Для того, чтобы накрыть колодец, они взяли верхушки ближайших гор, верхушку горы Уран-душ поставили посередине воды. Поставили верхушку Ху, но ничего не помогло. Вода не закрылась, а верхушка осталась торчать. Так появилось озеро Хубсугул, говорят.
Дуужий-гуай:
- Посередине озера есть квадратный каменный утес, который называется Хадан-ху. Есть и Модон-ху.
- Эти горы появились от того, что колодец накрывали?
- Да. Воду не могли удержать, поэтому Хадан-ху и Модон-ху остались в воде, торчат сейчас из нее. А две горы - как будто с них срезали верхушки.
- Как, говорите, появился Модон-ху?
- Юноша, котоый пришел за девушкой, кажется, стал Модон-ху.
- Откуда пришел Модон-ху?
- Вообще-то это была гора, я так понимаю.
- Этот Модон-ху и девушка поженились?
- Поженились. Модон-ху и девушка испугались, когда вода стала переливаться из колодца и закричали: "Ээжээ (матушка!)". Поэтому озеро назвали Далай-ээж. Модон-ху - большая гора, на ней много ягод растет. В легенде Модон-ху стал, вроде, зятем.
- Модон-ху и Хадан-ху люди поклоняются?
- Не знаю. Может, и поклоняются. На Хадан-ху водится много зверья. На его верхушке птицы вьют гнезда.
Бат-Очир-гуай:
- А вы были у охранников озера? Они-то хорошо знают, как оно появилось.
- Модон-ху и девушка поженились, и у них родился сын?
- Не слышал. Одно знаю - посередине озера есть гора Ху. Может, это их сын? Сейчас на горе Ху косят траву для корма скоту.
|
|
Бат-Очир
Легенда об озере Тунамал
|
- Хөвсгөл нуураас хөх бух гардаг гэсэн домог дуулсан уу?
- Бат-очир гуай ярьсан нь: Цагаан-Уул суманд байдаг Тунамал нуурын тухай домог ярьж өгье. Бага байхад урьдны улсаас сонсож байсан юм. Энэ Хөвсгөл нуураас хойшоо, улсын хил орчим, Цэцэрлэг сумын хойгуур Тагна гэж уул бий. Тагна тува гэж та нар дуулсан уу. Мэднэ биз дээ.
Эрт урьд цагт нэг хүүхэн Тагнад бэр болж очжээ. Тэр хүүхэн Тагнын зээ хүүтэй сууж байжээ. Нэг удаа тэр хүүхэн нөхөртөө туниад орон нутаг руугаа гүйсэн гэнэ. Тэгээд манай Цагаан-Уул нутагт ирээд нуур болоод тогтсон гэнэ. Тэр нуурыг түүнээс хойш Тунамал нуур гэдэг болжээ. Тунисан гэдэг үгнээс Тунамал нэртэй болсон гэдэг.
Тагнын зээ хүү нөхөр нь гэргийнхээ хойноос нь дагаж ирээд Тунамал нуурын хойд талд нь уул болжээ. Одоо тэнд модтой, адууны дэл шиг уул бий. Тэр залуугийн ачиж ирсэн тэмээ хөсөг нь хаднууд болоод Тэмээн нэртэй газар болжээ.
Цагаан уул суманд Цогбадрах гэж их үхэртэй баян айл байсан. Тунамал нуурын дэргэд тэдний үхэр нь бэлчиж байжээ. Тэгтэл хэдий үед юм бэ дээ нуур дотроос тогоон чинээ том, загасны хэлбэртэй нүдтэй, шар цоохор, монголын бух гарч, үнээг нь дагаж байсан гэнэ. Хүн үзээд тэр бух ус руу орж байсан гэнэ. Тэгээд тэр үнээнээс хойтон жил нь шар цоохор тугал гарчээ. Тэр тугал нь мал болоогүй гэнэ. Тэгээд Цогбадрах тугалынхаа арьсыг өвчиж аваад хишгийн сав хийснээс хойш тэр айл их баяжсан юм гэнэлээ. Цогбадрахынх гэж их баян айл байсан.
- Хишгийн сав гэж юу вэ? Дотор нь алт мөнгө байсан юм уу?
- Дотор нь алт мөнгө байгаагүй. Монгол хүнд хишгийн сав гэж байдаг юм.
Хүн ер нь ямар нэг юмнаас азтай хийморьтой болдог тал бий. Хүүхэд төрөх, айлаас нэг хүүхэд өргөж аваад эсвэл ямар нэг юм аваад тэр хүнд өлзийтэй болж, баян тарган болдог. Шүтлэгтэй холбоотой юм даа. Шүтлэгээс үүссэн ойлголт.
Одоо шүтлэгтэй, тахилгатай уул, овоо гэж байдаг.
|
- Вы слышали легенду о том, что из озера Хубсугул выходит синий бык?
Бат-Очир:
- Расскажу вам легенду об озере Тунамал, которое находится в сомоне Цаган-Ул. В детстве слышал ее от стариков. На север от озера Хубсугул, рядом с государственной границей, севернее сомона Цэцэрлэг есть гора Тагна. Вы наверное, слышали про Тагна-Туву. Знаете же.
Давным-давно одна девушка стала невесткой семьи, проживавшей на Тагна. Она вышла замуж за внука Тагна. Однажды та девушка поссорилась с мужем (туних ‘заартачилась, закапризничала) и убежала в родные края. И в нашем сомоне Цаган-Ул стала озером. Озеро стали называть с тех пор Тунамал. От слова туних произошло название Тунамал [На самом деле Тунамал – ‘Прозрачное’]. Внук Тагна пошел за женой и стал на севере от озера горой. Там есть гора, поросшая лесом, словно грива лошади. А верблюды, на которых юноша привез скарб, стали скалами под названием Тэмэ (Верблюды).
В сомоне Цаган-ул была богатая семья, у которой было много коров. Их коровы паслись рядом с озером Тунамал. Когда-то давно - когда это было, сказать трудно - из озера вышел монгольский желто-пестрый бык размером с котел, с глазами в форме рыбы, и стал ходить за их коровой. Когда он видел людей, уходил в воду. На будущий год у коровы родился желто-пестрый теленок. Этот теленок не вырос, а умер. Цогбадрах снял шкуру с теленка и сделали из нее мешок для пожертвований. С тех пор эта семья разбогатела. Цогбадрахинские были очень богаты.
- Что такое мешок для пожертвований? Внутри были золото, серебро?
- Золота и серебра не было. У монголов есть такие мешки для жертв. Люди получают силу, счастье (азтай хиймор) от чего-нибудь конкретного. Например, от рождения ребенка или от того, что возьмут приемного ребенка, от получения еще чего-нибудь, человек становится счастливым (хүнд өлзийтэй), богатым. Это связано с верой. Понятие, возникающее от веры. Есть сейчас горы, обо, которым поклоняются.
|
|
Обо
|
- Овоо яаж үүсдэг юм бэ?
Монгол хүн уул усны эзэн лус, савдагт өөрийгөө даатгаж, азтай хиймортой байлгаж, ажил үйлсээ саадгүй бүтээхийг хүсэж, тахиж шүтэж, идээнийхээ дээжийг өргөдөг. Захын ганц модонд юм уу эсвэл дов, замын хажууд, уулын оройд аль нэг газар хэдэн чулуу өрөөд, мод хатгаад нэг овоо болдог. Тэгээд хадаг уяад л болно. Тэгээд дараа дараагийн хүмүүс ирж, чулуу нэмж, шүтсээр том овоо болдог. Бас том ноён уулын оргилд, өндөр даваа, гүвээнд, түүх дурсгалт газар, Монгол, Хятадын, Монгол, Оросын хил дээр овоо босгож, нэр өгдөг. Манай энэ аймагт Өлийн 13 давааны овоо, Хишигтийн овоо, Нуур далайн овоо гэж байдаг. Эдгээр давааг давсан бүхэн чулуу тавьж, хадаг, идээ өргөж байсаар тахилгатай уул, овоо үүсдэг.
- Овоо бүрт лус, савдаг байх уу?
- Овоо бүрд лус, савдаг байдаг. Далайн овоонд далайн эзэн байна гэсэн үг
|
- Как появляется обо?
Монголы вверяют себя хозяевам гор и рек - лусам и савдагам, просят, чтобы было счастье (азтай хиймортой байлгаж), чтобы их дела были успешными, почитают их и подносят лучшую часть пищи. У одинокого дерева, на каком-то холме, на верхушке горы, около дороги собирают несколько камней, вставляют в кучу палку и делают обо. Привязывают хадаки. Потом приходят люди, прибавляют камни, молются, так появляются большие обо. На вершинах высоких гор, на высоких перевалах, на исторических местах, на границе между Монголией и Китаем, Монголией и Россией, ставят обо и дают им имена. В нашем аймаке есть обо Тринадцати перевалов Ули, Хишигтийн-обо, Нур-далайн-обо. На этих перевалах каждый, кто их переходит, прибавляет к обо камень, хадаки, пищу. Так появляются обо, которые почитают.
- В каждом обо есть лус-савдаки?
- Да, в каждом есть. То есть в обо у озера находится хозяин озера.
|
|
Одинокое дерево
|
- Тахидаг мод заавал ургаа байх ёстой юу?
- Тахидаг мод бол ямар ч байж болно. Тайрсан ч байж болно, ургасан байж болно.
- Захын ганц мод гэж ямар модыг хэлж байгаа юм бэ?
- Зайдуу ургасан ганц модыг захын ганц мод гэнэ.
- Тахилга шүтлэгтэй мод уу, зүгээр мод уу ?
- Тэр модыг шүтлэгтэй ч болгож болно.
- Орон зах мод гэж байна уу?
- Энэ бол зүгээр л нэг үг байна.
|
- А палка, которую ставят, должна быть растущим деревом?
- Какая угодно. Может быть палкой, может быть растущим деревом.
- Что значит одинокое дерево?
- Дерево, выросшее в отдалении,
- Почитаемое или простое?
- Из одинокого дерева могут сделать почитаемое.
- Есть одинокое дерево орон?
- Это просто такое слово.
|
|
Обо
|
- Монголын овоо, цаатангийн овоо гэвэл өөр өөр утга санаатай юу?
- Монголд байгаа овоо бүр нэг л утга санаатай.
|
- Монгольское обо и обо цататнов - разные?
- Все обо в Монголии имеют один смысл.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Хөвсгөлийн Даян дээрхийн агуйг мэдэх үү?
- Очсон хүмүүсээс үзэснээс наашгүй сонсож байсан. Яаж үүссэн домгийг нь мэдэхгүй.
|
- Знаете пещеру Даян-Дэрхи на Хубсугуле?
- Только слышал от людей, которые видели ее. Легенды, как она возникла, не знаю.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан, мичид, марал, одны домог мэдэх үү?
- Огторгуйн Долоон бурхан од гэдэг бол долоон гариг юм даа.
- Долоон бурхан одонд мөргөдөг үү?
- Мөргөдөг.
- Бүх одонд мөргөх үү?, эсвэл зөвхөн Долоон бурхан одонд мөргөх үү?
- Алинд нь ч мөргөж болно. Ер та нар Долоон бурхан од, Алтан гадас одыг юу гэж үздэг юм?
- Бид нар Долоон бурхан одны тухай монгол домгийг л мэдэх гэсэн юм. Орост бол нар, сарны l домог байдаг. Харин одны тухай домог байхгүй.
Дүүжий гуай:
- Долоон бурхан одны аль нэгэнд хүн төрдөг. Тийм жилтэй хүн Долоон бурхан одны тийм одонд нь мөргөдөг гэдэг.
|
- Знаете легенды о Большой Медведице, Плеядах, других звездах?
- Большая Медведица - это семь планет.
- Поклоняются им?
- Поклоняются.
- Всем звездам поклоняются. Или только Большой Медведице?
- И тем и другим могут поклоняться. А вы что думаете про Большую Медведицу, про Полярную звезду?
- Мы хотим узнать монгольские легенды про Большую Медведицу. В России есть легенды о солнце, луне. О звездах нет.
Дуужий-гуай:
- На какой-то звезде из Большой Медведицы живут люди. Человек с того или иного года [по животному циклу] поклоняется своей звезде, говорят (Тийм жилтэй хүн Долон бурхан одны тийм оонд нь мөргөдөг гэдэг).
|
|
Луна
|
- Та сар бүтнээрээ гарахаар хүн шиг, эсвэл амьтан шиг дүрс гардгийн учрыг мэдэх үү?
- Шанагаа барьсан хүүхдийн дүрс байдаг юм. Харин яагаад хоёр хүүхдийн дүрс байдаг юм бэ? Би эд нараас асуумаар байна?
- Бид амьтны дүрс саран дээр байдаг гэж л мэднэ.
Бат-Очир гуай:
- Усанд явсан хүүхдийг нэрээр нь дууддаггүй гэдэг. Усанд явсан хүүхдийг нэрээр нь дуудсан чинь сар аваад явчихсан гэсэн. Тэгээд шанагаа барьсан хүүхдийн дүрс саран дээр гарсан гэсэн домог дурсамж байдаг.
- Хүүхдийг сар яаж авсан юм бэ?
- Чухам яаж авсныг мэдэхгүй. Хөтлөөд аваад явсан юм уу, сороод аваад явсан юм уу, шүүгээд аваад явсан юмуу мэдэхгүй.
- Та нарны домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Орос ардын домогт бол хувинтай ус дамнасан хүүхний дамнуургын дүрс саран дээр байна гэж үздэг
- Саран дээр туулай байна гэж монголчууд үнэхээр боддог болов уу?
- Мэдэхгүй. Сарыг шинжлэх ухаанд чулуу шороотой сөнөсөн ертөнц, мөстэй гэж үздэг. Тэгээд ангал нь сүүдэртэж харагддаг юм болов уу гэж би боддог.
|
- Вы знаете, почему на полной луне появляется образ человека или животного?
- Бывает, появляются дети с ковшом. Но почему двух детей? Мне хочется у них спросить.
- Мы знаем только, что на луне бывают изображение живых существ.
Бат-Очир:
- Говорят, что ребенка, пошедшего за водой, когда зовут, имени не произносят. Поэтому есть легенда-напоминание о детях с ковшом на луне.
- Как луна забрала ребенка?
- Не знаю точно. Увела за руку, или засосала, или схватила - не знаю.
- О солнце легенды знаете?
- Не знаю.
- В русской легенде рассказывается, что на луне есть изображение девушки с коромыслом. А монголы действительно думают, что на луне заяц?
- Не знаю. Наука считает, что луна - каменистое мертвое тело, там есть лед. И задняя сторона входит в тень и так она виднеется.
|
|
Бат-Очир
Эрхий-мэргэн
|
- Та дээр үед долоон нар байсан гэсэн домог сонссон уу? "Эрхий мэргэний домог" мэдэх үү?
- "Эрхий мэргэний домог"-ийг бага зэрэг мэднэ.
Дэлхийд найман нар гарчээ. Эрхий мэргэн харваад долоон нарыг сөнөөж гэнэ. Бурхан багш нэг нарыг нь аягаараа хаачихаж гэнэ. Бурхан багшийн аяган дотор Эрхий мэргэний сум нь тусаад ганц нар үлдээсэн гэнэ. Тэгээд Эрхий мэргэн "Найман нарыг бүгдийг харваад харанхуй болгож чадсангүй. Эрхий хуруугаа аваад, эрэг нүхэлж ороод, эр хүний ганзанд явна" гэж хэлсэн тэр тангарагаараа тарвага болж гэнэ.
(Бат-Очир гуайн ярьсан домог үлгэрийг
Р.Чүлтэмсүрэнгийн дахин найруулж бичсэн хувилбар)
Эрт урьд цагт энэ дэлхийд найман нар гарчээ. Эрхий мэргэн найман нарыг харваж чадахгүй бол "Эрхий хуруугаа огтолж, эрэг нүхэлж ороод, эр хүний ганзага мялааж явúя" гэж тангараглажээ. Тэгээд Эрхий мэргэн долоон нарыг харван сөнөөж гэнэ. Нэг нар үлдэхээр нь харватал Бурхан багш тэр нарыг бадар аягаараа хааж авч гэнэ. Эрхий мэргэний сум нь нарыг онолгүй Бурхан багшийн аяган дотор үлдэж гэнэ. Тэгээд Эрхий мэргэн найман нарыг харван, энэ дэлхийг харанхуй болгож чадсангүй тул "Эрхий хуруугаа огтолж, эрэг нүхэлж ороод, эр хүний ганзага мялаасан тарвага болж гэнэ.
|
- Знаете легенду о том, что раньше было 7 солнц? Легенду об Эрхий-мэргэне?
- Немного знаю.
На земле было 8 солнц. Эрхий-мэргэн выстрелами из лука поубивал 7 солнц. Бурхан-багши чашкой накрыл одно солнце. Стрела Эрхий-мэргэна ударилась в чашку Бурхан-багши, и одно солнце осталось. Тогда Эрхий-мэргэн сказал клятву: "Не смог я попасть во все 8 солнц и создать темноту. Оторву большой палец, сделаю нору и попаду в торока мужчин!" Согласно этой клятве, он стал тарбаганом.
Стилистическая редакция Чултэмсурэна
Давным-давно на этой земле взошло 8 солнц. Эрхий-мэргэн сказал: Если я не смогу расстрелять эти солнца, я оторву свой большой палец, вырою нору на берегу, и совершу обряд одарения тороков мужчины! Эрхий-мэргэн стал стрелять и уничтожил 7 солнц. Осталось одно. Бархан-багши накрыл его своей чашей для подаяний. Стрела Эрхий-мэргэна не попала в солнце и осталась в чаше. Так как Эрхий-мэргэн не смог уничтожить все 8 солнц, он оторвал большой палец, вырыл нору и стал тарбаганом, который бывает даром в тороках.
|
|
Дуужий
Тэнгэрийн зам
|
- Тэнгэрийн замын тухай домог мэдэх үү? Та.
- Тэнгэрийн заадал харагдаж байдаг. Шинжлэх ухаан юу гэж үздэгийг мэдэхгүй.
- Мичид марал одны тухай домог мэдэх үү?
- Бага зэрэг мэднэ.
Мичид марал анх газар доор байжээ. Тэр үед найман нар гарсан тул энэ дэлхийг айхтар халааж, их халуун болж, хэцүү байжээ. Монгол үхрийн хамар нь битүүрээд тэсэж ядахдаа:
- "Яана аа, Ямар их халуун байна вэ" гээд газар шавар дээгүүр гишигсэн чинь монголын мөрөөр нь Марал мичид огторгуйд гарч иржээ. Тэгээд дэлхий дээр маш их хүйтэн болсон гэнэ. Түүнээс хойш хүмүүс:
- "Энэ муу монголоос (монголын үхрээс ) болж, зүгээр Мичид гарч ирээд аюултай хүйтэн болсон" гэж ярьдаг болсон гэдэг.
|
- А легенду о Млечном пути знаете?
- Млечный путь виден бывает. Не знаю, что об этом думает наука.
- А легенды о Плеядах, об Орионе?
- Знаю немного.
Плеяды и Орион вначале были под землей. В то время вышло 8 солнц, которые страшно грели землю. Стало очень жарко, было тяжело. У монгольской коровы засох нос, и она уже еле-еле терпела это.
- Что делать? Какая жара! - С этими словами она ступала по глинистой почве. По ее следу Плеяды и Орион вышли на небо. Тогда на земле стало очень холодно. После этого люди стали говорить:
- Из-за этой монгольской коровы вышли Плеяды и стало ужасно холодно.
|
|
Дуужий
Мичид
|
- Мичид гэж барцгар цагаан од байдаг. Мичид од нь зун байдаггүй. Өвөл л тэнгэрт гардаг. Тэгээд ч
Зун голын
Зургаан цагаан бургас
Зун ч ургахгүй
Өвөл л ургадаг" гэсэн оньсого гарчээ.
Зун голын
Зургаан бургас
Зун ургадаггүй
Өвөл ургадаг
|
- Есть такие белые неровные звезды Плеяды. Летом их нет. А зимой они появляются на небе. Поэтому появилась загадка:
На реке Дзун
Шесть белых кустов,
Летом не растут
Зимой только вырастают.
На реке Дзун
Шесть кустов
Летом не растут
Зимой вырастают.
|
|
Гурван марал
Мичид
|
- Марал нь тусдаа гурван бөгөөд өвөл зунгүй л тэнгэрт байдаг. Мичид од нь зөвхөн өвөл гардаг. Мич од гараагүй байвал их дулаан байна гэдэг. Намар болоод Мичид од гарвал хүйтэн боллоо гэдэг Мичид од намар гарч ирдэг барцгар од. Зуны эхэн сарын шинийн гурванд мичид од сартай тохиохоор:
"Гуу мөргөлөө
Гал од
Газарт уналаа"
гэж хөгшчүүл ярьдаг. Мичид од намар болохоор гарч ирдэг барцгар зургаан цагаан од. Марал ойролцоо нь гардаг гурван од.
- Хөхдэй мэргэнийн домог гэж сонссон уу?
- Дуулж байсан. Сайн мэдэхгүй.
|
- Орион - отдельные три, тоже только зимой бывают. Плеяды только зимой видны. Если Плеяд не видно, говорят, что очень тепло. Осенью, если Плеяды появляются, говорят, наступили холода. Плеяды появляются осенью. Когда 3 числа первого месяца лета Плеяды встречаются с луной, старики говорят:
Наткнулись на овраг.
Огненные звезды
Упали на землю.
Плеяды выходят осенью, шесть белых неровных звезд. Орион расположен близко, это три звезды.
- Знаете легенду о Хухдэй-мэргэне?
- Слышала. Но помню плохо.
|
|
Цолмон
|
- Цолмон одны тухай домог мэдэх үү?
- Мэднэ.
[ Үүрйн цолмон, үдшийн цолмон ]
Бат-Очир гуай:
Үүрийн цолмон, үдшийн цолмон хоёр дэлхийг тойроод л явж байдаг гэдэг.
Дүүжий гуай:
Үдшийн цолмон, Үүрийн цолмон гэж хоёр гялгар од байдаг.
"Үүр цайхын тэмдэг
Үен цагаан цолмон" гэдэг.
Үүрийн цолмон нь үүрээр гардаг. Нэг од. Тийм хоёр нэртэй юм уу, сайн мэдэхгүй. Нэг л од тэгэж яваад байгаа байх. Үүрийн цолмон нь орой үдшийн цолмон болдог байх.
Бат-Очир гуай:
- Цолмон од намар урдаас гардаг. Тэгээд Цолмон од өглөө гарахаар Үүрийн цолмон болдог. Өдөр гарахаар өдрийн од болдог. Орой тэнгэрийн хойно очихоороо Ховдог эмгэн од нэртэй болог. Өвөл Маралын гялаан од болдог.
- Яагаад Ховдог эмгэн гэж нэрлэдэг вэ.
Тэр од тэнгэрийн хойно гарахаар нь тэгж нэрлэдэг юм.
Цолмон зарим жил хавар, зарим жил намар гардаг юм.
|
- А о Цолмон (Венере)?
- Знаю.
Утренняя звезда, Вечерняя звезда
Бат-Очир-гуай:
Говорят, что Утренняя Цолмон и Вечерняя Цолмон кружатся вокруг земли.
Дуужий-гуай:
- Есть две такие яркие звезды: Утренняя и Вечерняя Цолмон.
Говорят:
Знак рассвета -
Белая Цолмон.
Утренняя Цолмон выходит на рассвете. Одна звезда. У нее два имени, что ли, хорошо не знаю. Наверное, одна звезда так ходит. Утренняя Цолмон вечером становится Вечерней Цолмон.
Бат-Очир-гуай:
- Цолмон осенью появляется на юге. Когда Цолмон появляется утром, становится Утренней (Рассветной) Цолмон. Когда днем - Дневная звезда. Вечером уходит на север неба, тогда ее называют Прожорливой старухой. Зимой становится блестящей звездой Ориона (Овол Маралын гялаан од болдог).
- Почему ее называют Прожорливой старухой?
Когда она на север неба перемещается, тогда только ее так называют. Цолмон в какой-то год весной, в какой-то год осенью выходит.
|
|
Затмения
|
- Яагаад нар хиртдэг вэү?
- Сайн мэдэхгүй.
Дүүжий гуай:
Сүүдэрт л орчоод байгаа юм шиг харагддаг.
- Нар сарыг залгидаг гэдэг домог байдаг. Яах гэж залгидаг юм бэ?
[ Раахын тухай домог ]
Раах мангас гэж харамч, хэцүү амьтан байдаг. Раах мангас өшөө хонзонгоор нар, сарыг залгидаг гэдэг. Раах их нүгэлтэй амьтан юм. Бурхан багш дарах гэж Раах мангасыг сураглан хөөж яваад ололгүй алдчихаад:
-Раах хаачив" гэж нарнаас асуувал нар:
- "Долоон хамар даваад явсан " гэж хэлэв. Сарнаас асуувал:
- "Гурван даваа давсан" гэж хэлжээ. Мичид од бас:
- "Хэдэн хамар давсан" гэж хэлжээ.
Бурхан Раахын араас нь хөөж очоод бөгс цээжийг нь тас цавчаад хаясан гэнэ.
Тэгээд Раах мангас "Нарыг долоон даваа давсан" гэж бурханд хэлсэн болохоор нь долоон сар болоод нэг залгидаг. "Нарыг гурван хамар давсан" гэж бурханд хэлсэн болохоор нь гурван сар болоод залгидаг.
Тэгээд Раах бөгсгүй цээж болохоор нар, сар тэгээд удалгүй амнаас нь гарч ирдэг болсон гэнэ.
- Нар хиртэхэд хүмүүс юу хийдэг вэ? Дээр үед Раахыг айлгадаг байсан гэсэн үү?
- Яахав дээ. Сүсэг бишрэлтэй холбоотой болохоор зул өргөн, бурханд залбирч, ном уншдаг. Буу тавина. Сүм хийдийн газар бол авралын ном гүрэм ихээр уншдаг. Аргаддаг. Ард түмэн ч гэсэн.
|
- А почему бывают солнечные затмения?
- Не знаю хорошо.
Дуужий-гуай:
- Так, будто оно попадает в тень.
- Есть легенда о том, что солнце и луну проглатывают. Как проглатывают?
Легенда о Рахе
Есть такое жадное, опасное существо – Рах-мангас. Рах-мангас, говорят, проглатывает солнце и луну из мести. Рах – многогрешное существо. Бурхан-багши, чтобы победить мангаса Раха, расспрашивал о нем, искал повсюду. Но не нашел.
- Куда Рах подевался? - спросил он у солнца.
- Перевалил за семь мысов, - ответило оно.
Спросил у луны.
- Перевалил за три перевала, - ответила луна.
Спросил у Мичита (Плеяд).
- Перевалил через сколько-то мысов, - ответили они.
Бурхан-багши погнался за Рахом и отрубил ему зад по грудь.
Тогда мангас Рах из-за того, что солнце сказало, что он ушел за семь мысов, в семь месяцев один раз стал его проглатывать. Луна сказала, что перевалил через три перевала, поэтому он заглатывает ее один раз в три месяца. А так как у Раха нет зада, солнце и луна выходят у него изо рта.
- Когда случается затмение солнца, что делают люди? Говорят, раньше они пугали Раха?
- Ну что… Это же связано с верой, поэтому люди возжигали лампады, читали спасительные молитвы. Совершали разные ритуалы. Простые люди тоже.
|
|
Луна
|
- Арван тавны сар дугариг байдаг. Дараа нь тал болдог. Энэ ямар учиртай юм бол?
- Ертөнц гаригийн эргэлтээр тийм болдог гэж боддог. Сар дэлхийн араар орж, өврөөр гарч ирдэг болохоор өөр өөр хэлбэртэй болдог. Сар шинийн гурванд дугариг, хорин долоонд шинийн гурван шиг, хорин найман, хорин есөнд алга болдог. Шинийн хоёронд сар хойно гарч ирдэг.
- Саранд мөргөдөг үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Луна 15 числа - круглая. Потом становится месяцем. Почему это так?
- Думаю, из-за вращения планет. Луна попадает за землю, выходит из-за нее, поэтому видно в разных формах. 3-го числа - месяц, 27 числа как 3-го числа, 28–29-го исчезает. 2-го числа на севере появляется.
- Луне поклоняются?
- Не знаю.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Тэнгэрт мөргөдөг үү?
- Залбирдаг. Сүүний дээжээ өргөдөг. Биднийг харж байгаа учраас шүтдэг. Од мичид нар сар бүгд биднийг харж, ивээж, амьсгал өгч, нас буян өгч байгаа юм.
- Тийм учраас залбирдаг юм уу?
- Тийм. Дээр байгаа хан хурмаст доор байгаа алтан дэлхий энэ хоёрын хүчинд бид амьдарч байна. Эдэндээ залбирдаг.
- Хөх тэнгэр, Хурмаст тэнгэр хоёр өөр үү? Ижил үү?
- Ижил байлгүй яахав. Тэнгэр л бол тэнгэр. Хөх мөнгөн тэнгэр, хөрст алтан дэлхий гэдэг.
- Хөх тэнгэрийн тухай домог мэдэх үү?
- Үгүй. Яаж хүн болж яваа дээрх тэнгэр доод газраас бүтсэн тул энэ хоёроос өөр шүтэх юм гэж юу байх вэ.
- Оросын үлгэр домогт тэнгэрийг өвөг эцэг, газрыг эх гэж гардаг. Та домгийн ийм ойлголт сэтгэлгээг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Алтан дэлхий, Хөх мөнх тэнгэрийг хэн бий болгосон юм бол?
- Өөрөө болоо биз. Сайн мэдэхгүй. Шинжлэх ухаан мэднэ биз.
|
- Небу поклоняются?
- Молятся. Подносят молочную пищу. Почитают, так как оно нам покровительствует. Звезды, Мичид, солнце и луна - все следят за нами, покровительствуют, дают дыхание, даруют жизнь.
- Поэтому им молятся?
- Да. Наверху – Хан Хурмаста, внизу - Золотая земля, благодаря им люди живут. Им и молятся.
- Синее небо (тэнгэр) и Хурмаста тэнгэр - это одно и то же?
- Конечно. Тэнгэр это тэнгэр. Говорят: Синее серебряное небо, Золотая користая земля.
- О Синем небе легенды знаете?
- Не знаю. Человек создан небом наверху и землей внизу, чему ему еще поклоняться кроме этим двум?
- В русских легендах и мифах небо называют отцом батюшкой, землю матушкой. Вам знакомо такое Знакомство?
- Нет.
- А кто создал Золотую землю, Синее вечное небо?
- Сами, наверное, появились. Хорошо не знаю. Наука знает.
|
|
Космогенез
|
- Тэнгэр, газар хоёр цуг байж байгаад дараа нь салсан гэсэн домог мэдэх үү?
- Галавын үед галав юүлнэ гэж урьд нэг байдаг юм гэнэлээ. Галан галав юүллээ гэхэд бүх дэлхий шатаж, бүх юм нурам болно. Дэлхий байхгүй болж хумхийн тоос болно.
Усан галав юүлвэл бүх юм усанд автаж, усанд урсаад алга болно. Салхин галав юүлбэл бүх юм хийсч алга болно. Шороон галав гэвэл шороонд хийснэ. Тэгээд галав юүлсэний дараа дэлхий болсон юм гэнэлээ. Ус чийг нь дээш хөөрч, Тэгээд л дэлхий дээр, газар дээр чулуу, мод үүсэж, нүүрс бий болсон байх. Таван махбодын онолоор бүх юм устдаг учиртай. Тэгээд одоогийн байдал үүссэн. Дээр үед газар тэнгэр нийлээд салсан л юм байлгүй. Тэнгэр, газар цуг нэг байсныг нь тэр олон галав юүлж салгасан юм болов уу.
- Дэлхий яст мэлхийний нуруун дээр тогтдог байсан гэсэн домог мэдэх үү?
- Тэгж үзэж байсан үе байсан юм байна лээ.
- Та тэр тухай ямар домог байдгийг мэдэх үү?
- Үгүй.
|
- А легенду о том, что небо и земля были раньше вместе, а потом расстались?
- Говорят, раньше было такое: кальпа истекает (галав юулэх). Огненная калпа истекает, это значит, вся земля сгорает и все становится пепелищем. Земля исчезает и становится пылью. Если водяная калпа истекает, все покрывает вода, все утекает с водой. Ветряная калпа истекает - это значит все улетает с ветром. Пыльная калпа - улетает с пылью. После того как калпы истекли, появилась земля, так говорят. Влага поднялась наверх. На земле появились камни, деревья, уголь. По теории о пяти веществах все исчезает. Так появился теперешний мир. Наверное, в древние времена небо и земля были вместе и разделились. Может, они были вместе, а все эти калпы, когда истекали, они их разделили.
- Слышали, что земля лежит на спине черепахи?
- Было время, когда так считали.
- Знаете легенду об этом?
- Нет.
|
|
Бат-Очир, Дуужий
Летучая мышь
|
- Та Сарьсан багваахайны тухай домог мэдэх үү?
Сарьсан багваахай нь жигүүртэний газар очоод жигүүрээ үзүүлж,
- "Би жигүүртэн" гэдэг. Араатны газар очоод соёогоо үзүүлж:
- "Би араатан соёотон гэдэг" гэнэ. Тэгээд араатан, жигүүртний алинд нь ч ордоггүй амьтан гэнэ.
Сарьсан багваахай хавар дулаан орноос ирдэг Хөх цөгцгий гэдэг жижиг болжмортой гэрлэж, нөхөр нь болж гэнэ. Шувууны хааны цуглаан болоход Хөх цөгцгий Сарьсан багваахайнаас :
- "Тэр шувуудын цуглааны эхэнд сууж байгаа том буурал толгойтой, хар шувууг хэн гэдэг юм бэ" гэж асуухад
- "Тас гуай гэдэг" юм гэв.
- "Удаах шувууг, тэрний дараа сууж байгаа гялтганасан шувууг хэн гэдэг юм бэ" гэхэд:
- "За боль доо. Муу хөгшнийгээ битгий явуулаад бай" гэсэн юм гэдэг.
Тэгээд Сарьсан багваахай өдөр болгон л албатай гээд яваад өгдөг байжээ.
Тэгээд ирэхээр нь эхнэр Хөх цөгцгий нь:
- "Чи өнөөдөр юу хийв?" гэж асуухаар:
- " Оо, Модны хуурай нойтонг тооллоо" гэдэг байжээ.
- "Тэгээд аль нь их байна" гэвэл:
- "Хуурай нь л их байна" гэв. "Яагаад хуурай нь их байна" гэж асуувал:
- "Үзүүр нь цэнхэр мод болгоныг хуурайд тооцлоо" гэжээ.
За тийм байз. Маргааш нь Сарьсан багваахай дахиад л албатай гээд явав. Ирэхээр нь асуувал:
- "Эр, эм хүний аль нь их байна гэдгийг тооллоо" гэжээ. Тэгээд энэ дэлхийд эм нь их байна" гэв.
- Яагаад эм нь их байна вэ?" гэвэл
- "За, Яахав дээ, Эмдээ толгойгоо мэдүүлсэн эр бүрийг эмд тооцлоо" гэв.
Орой нь унтахдаа Хөх цөгцгий Сарьсан багваахайг хаашаа яваад байгааг нь мэдэх гэж хөлнөөс нь утас уяад тавьчихаж гэнэ Маргааш нь түүнийг дагаад очвол Сарьсан багваахай нартайд хадны сүүдэрт сууж байна гэнэ.
- "Чи энд юу хийж байгаа юм бэ? гэвэл:
- Хад нурах гээд түшиж байна. Чамайг би аль хэдийнээ хаячихаад байхад битгий миний араас дагаад бай" гэж гэнэ.
Сарьсан багваахай тэгээд тийнхүү дандаа худал ярьдаг байжээ. Түүнээс хойш Сарьсан багваахайг хамгийн худалч амьтан гэж хэн ч тоохоо больжээ. Үүнээс үүдэж:
"Санаа муут яван хатна
Сарьсан багваахай наранд хатна" гэдэг үг үүсчээ.
|
- Знаете легенду о летучей мыши?
Летучая мышь, когда шел в то место, где были птицы, показывал свои крылья:
- Я – крылатая [птица].
Когда шел к животным, показывал свои клыки и говорил:
- Я – зубастое-клыкастое животное.
Таким образом, летучая мышь не вошел в сообщество ни животных, ни птиц. Однажды летучая мышь женился на маленькой птичке-жаворонке Хух-цугций, которая прилетела весной из теплых стран и стал ее мужем. На собрании у птичьего хана Хух-цугцгий спросила у летучей мыши:
- Как зовут черную птицу с большой седой головой, которая сидит во главе собрания?
- Гриф-гуай зовут ее.
- А следующую за ней, которая вся блестит, как зовут?
- Прекрати, перестань издеваться над своим стариком.
Летучая мышь улетел куда-то по делам.
Когда он возвратился, жена Хух-цугцгий спрашивает:
- Что ты делал сегодня?
- Считал мокрые и сухие деревья.
- Ну и которых больше?
- Больше сухих.
- А почему больше сухих?
- У которых все верхушки голубые, считал как сухие.
Ну вот, назавтра летучая мышь снова улетел по делам. Опять жена спросила, что тот делал.
- Считал кого больше - мужчин или женщин. На земле женщин больше.
- Почему же женщин больше?
- Да я всех мужчин, над которыми верховодят женщины, считал за женщин.
Вечером перед сном Хух-цугцгий привязала к ноге мужа нить, чтобы узнать, куда он летает. Назавтра полетела за ним (за этой нитью). Летучая мышь пока солнце было, сидел в тени скалы.
- Что ты тут делаешь?
- Скала хочет обрушиться. Я ее держу. Я тебя давным-давно бросил. Не ходи за мной.
Так летучая мышь всегда говорил неправду. С тех пор го никто не уважает, потому что он врунишка. Появилось такое выражение:
[Имеющий] злые мысли сохнет,
Летучая мышь от солнца сохнет.
|
23.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Дуужий
Радуга
|
- Яагаад солонго татдаг тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Солонгыг гараараа зааж болох уу?
- Мэдэхгүй.
|
- Почему появляется радуга, знаете легенду?
- Не знаю.
- Можно на радугу показывать рукой?
- Не знаю.
|
|
Гром
Лу
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг вэ?
- Халуун хүйтний хямралаас болдог. Үүл халаад завсраа нээхээр тэнгэр дуугардаг.
- Луу мөргөлдөхөөр тэнгэр дуугардаг гэсэн домог сонссон уу?
- Дээр үед тэгж ярьдаг байсан байх аа. Би сайн мэдэхгүй.
- Хоёр лууны нэг нь хүйтэн, нөгөө нь халуун гэж ойлгож болох уу?
- Мэдэхгүй.
- Луу газар дээр унавал юу болох вэ?
- Усны загас л өөдөө хөөрч луу болсон гэдэг. Гэхдээ хэн мэдэх вэ.
- Тийм домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Луу гэдэг загас л гэдэг.
- Лууны сүүлийг харж болдог гэж сонссон уу?
- Үгүй.
- Та лууг загас гэж хаанаас сонссон юм бэ?
- Хуучны улс, дархатууд л лав тэгж ярьдаг байсан.
- Луун гэж мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Почему гремит гром?
- От столкновения холода с теплом. Облака нагреваются, между ними гремит гром.
- Слышали легенду о том, что гром гремит, когда сталкиваются лу?
- Кажется, раньше так говорили. Я хорошо не знаю.
- Может быть, можно считать, что один лу это тепло, другой - холод?
- Не знаю.
- Что будет, если лу упадет на землю?
- Не знаю. Лу, говорят, это рыба.
- Слышали, что можно увидеть хвост лу?
- Нет.
- Где вы слышали, что лу - это рыба?
- Раньше так говорили. Дархаты так говорили.
- Знаете [кто такой] луун?
- Не знаю.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Гэрэл асаахаар эрвээхэй ирдэг. Яагаад тэгдэг юм бэ?
- Мэдэхгүй. Дэнгийн цагаан эрвээхэй гэдэг
- Энэ хэн бэ?
- Миний ач хүү Батмөнх.
- Батмөнх өө! Чи яагаад гал авахаар эрвээхэй ирдэг гэж бодсон юм бэ?
- Тийм домог сонссон юм. Чөтгөр эрвээхэйг гал авчир гэж хэлээд явуулсан. Харин эрвээхэй гал авчирч чаддаггүй юм. Тэр галдаа түлэгдэж үхээд байдаг юм. Хүмүүс тэгж ярьдаг.
|
- Когда включают свет, прилетают мотыльки. Почему?
- Не знаю. Их называют белыми светильниковыми (дэнгийн) бабочками.
- Кто это?
- Мой внук Батмунх.
- Батмунх, почему ты думаешь, что мотыльки прилетают за огнем?
- Слышал такую легенду. Чутгур послал мотылька за огнем. Мотылек не может принести огонь. Он сгорает в этом огне. Так люди говорят.
|
|
Молния
Лу
|
- Цахилгаан яагаад цахидаг вэ?
- Сайн мэдэхгүй.Луу сүүлээ шарвахаар цахидаг гэдэг.
- Луу газар унахаар цагаан ботго болдог гэж сонссон уу?
- Үгүй.
Бат-Очир гуай:
- Луу газар унжихаар нойтон ботго шиг юм унждаг гэж ярьдаг юм. Дархат, монгол хуучны хүмүүс л ингэж ярьдаг юм.
|
- Отчего сверкает молния?
- Не знаю. Говорят, когда лу бьет хвостом.
- Не слышали, что лу, упав на землю, становится белым верблюжонком?
- Нет.
Бат-Очир-гуай:
- Говорят, когда лу свешивается до земли, свешивается что-то похожее на мокрого верблюжонка. И дархаты и монголы так раньше говорили.
|
23.08.2007
сомон Эрдэнэ-Булган Хубсугульского аймака
Пурэвжав
Знакомство
|
- Хаанаас яваа хүмүүс вэ?
- Оросоос. Бид нарын талаар танд хэлсэн үү?
- Сая л нэг залуу: "Хүмүүс явж байна" гэснээс өөр юм хэлээгүй.
- Бид нар Монголын Шинжлэх Ухааны Академаас явж байгаа юм. Монголын үлгэр, домог судлах гэж настайвтар хүмүүсээс юм асууж яваа юм. Танаас бас хэдэн асуулт асуумаар байна.
- За, Яахав. Мэдэх юмаа болбол хэлье. Мэдэхгүй юмаа яахав дээ.
- Та хэдэн настай вэ?
- 83 настай.
- Та аль нутгийн хүн бэ?
- Би уг нь энэ Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэ-Булган сумын хүн.
- Халх уу?
- Халх.
- Та залуу байхдаа ямар ажил хийж байсан бэ?
- За, Би ч 20 нас хүртлээ ээж аавынхаа асрамжинд мал маллаж байсан хүн. Тэгээд 20 настайдаа цэргийн албанд очоод 4 жил цэргийн алба хаачихаад хүрч ирсэн. Тэгээд нутагтаа нэг жил гаруй болоод энэ Хатгалын Ноос угаах үйлдвэрт ажилд орсон. 1951 онд. Тэгээд эндээ ажиллаж байгаад дараагаар нь энэ Хатгалыг орон нутгийн хот байх үед Хатгалын Санхүүгийн дарга хийж байгаад тэтгэвэртээ гарсан. Ноосны үйлдвэрт ерөнхий нягтлан бодогч байсан.
Хатгалын Ноосны үйлдвэрийг уг нь Орос улс маань 1930 оноос бариад 1933 онд ашиглалтанд оруулж өгсөн. Ийм түүхтэй үйлдвэрт ажиллаж байсан хүн дээ.
- Хатгалын Ноосны үйлдвэрийг гучин хэдэн онд барьсан гэнээ?
- 1930 онд барьж эхлээд 1933 оны 8 дугаар сарын 25-нд ашиглалтанд оруулж, тэгээд монголд хүлээлгэж өгсөн. Энэ үйлдвэр маань ер нь маш олон хүнийг ажил амьдралтай нь залгуулж өгсөн түүхтэй үйлдвэр шүү дээ.
- Одоо үйлдвэр ажилладаг уу?
- Одоо ажиллахгүй байгаа. Өнөө өмч хувьчлал гэдэг юмаар худалдагдаад бүр байхгүй болсон. Байшин нь харин байгаа. Урд талын том цагаан байшин.
- Бүх ажилд эзэн сахиус гэж байдаг. Үйлдвэрт эзэн байна уу?
- Ноосны үйлдвэрийг одоо худалдаад бүр америк худалдаачинд очсон гэсэн. Одоо тэгээд тэр америк хүн монголд байх хугацаа нь дуусч буцсан. Ирэх оны 4 дүгээр сард ирэх юм гэнэлээ. Тэр хүн хүрч ирээд Ноосны үйлдвэр байсан байшинд урлагийн юмуу оёдолын гэлүү тиймэрхүү л нэг юм ажиллуулах юм шиг байгаа юм. Би бас тэр хүнтэй хальт мулт уулзсан. Тэр хүн болбол өөрөө вааран эдлэлийн мэргэжлийн хүн гэнэлээ. Бас нэг тиймэрхүү талын л юм ч байгуулах санааны юм ярьж байна лээ. Тэгээд чухам юу болох юм бол доо.
|
- Вы откуда?
- Из России. Кто-нибудь говорил вам про нас?
- Только что один молодой человек сказал, что идут какие-то люди.
- Мы из Академии наук Монголии. Расспрашиваем пожилых людей о монгольских сказках, легендах. У вас хотим спросить тоже.
- Ну что ж. Что знаю, расскажу. Что не знаю, того не знаю.
- Сколько вам лет?
- 83.
- Откуда вы родом?
- Я из Хубсугульского аймака, из сомона Эрдэнэ-Булган.
- Халхасец?
- Халхасец.
- Кем вы работали в молодости?
- До 20 лет я жил с родителями, пас скот. В 20 лет пошел на военную службу, 4 года отслужил и вернулся. Провел в родных местах год, потом поступил работать на шерстомойную фабрику здесь, в Хатгале. В 1951 году. Работал, потом когда Хатгал был районным городом (райцентром?), был начальником финансовой службы Хатгала, вышел на пенсию. На шерстомойной фабрике был главным бухгалтером. Хатгальскую шерстомойную фабрику в 1930 г. построили русские и в 1933 году ввели ее в эксплуатацию. На этой вот фабрике я работал.
- В каком году построили Хатгальскую шерстомойную фабрику, вы говорите?
- В 1930 году начали строить, а 25 августа 1933 года пустили в эксплуатацию и передали монголам. Эта фабрика многим дала путевку в жизнь.
- Сейчас работает?
- Сейчас не работает. Во время приватизации была продана и совсем пропала. Здание стоит. Там на южной стороне, большое белое здание.
- У всего есть хозяива, покровители-сахиусы. У фабрики есть хозяин?
- Шерстомойку продали, ею владеет вообще американец, говорят. Срок пребывания в Монголии у этого американца кончился, и он уехал. Вернется, говорят в апреле будущего года. В здании, где была шерстяная фабрика, он откроет какую-то мастерскую - то ли художественную, то ли пошивочную, что-то в этом духе. Я как-то встречался с этим человеком. Он сам про профессии мастер по керамике. Что-то, может, по своей профессии организует. Что будет - кто же знает.
|
|
Душа (сунс)
Лус
Савдак
|
- Ер нь сүнс, лус, савдаг гэж байсан уу?
- Үгүй, Тэрийг одоо хэн мэдэх вэ дээ. Бодвол байх л учиртай юм. Монголчууд бидний бодож санаж явдаг юмаар болбол сүнс, лус, савдаг гэж бий. Орон нутгийн бид нар, яахав, эндээ Далай ээж, Бүрэнхан уулаа л их шүтэж биширч явдаг юм шүү дээ.
|
- Духи (сүнс), лусы, савдаки есть?
- Кто же знает? Наверное, должны быть. Мы, монголы, думаем, что духи, лусы и савдаки есть. Мы, местные люди, почитаем Далай-эджи, да Бурэнхан-ул.
|
|
Легенда об озере Хубсугул
|
- Хөвсгөл нуурны тухай домог мэдэх үү, Та?
- Мэдэхгүй
- Яаж бий болсон гээд л?
- Мэдэхгүй ээ.
- Хөвсгөл нуурнаас нэг хөх үхэр гарч ирсэн юм гэнэлээ, энэ тэр гээд л домог мэдэхгүй юу?
- Мэдэхгүй ээ.
- Хөвсгөл далайд Модон хүү, Хадан хүү гэж байдаг гэсэн?
- Тийм байдаг. Би яг тэрэн дээр нь очиж үзээгүй. Модон хүү, Хадан хүү гэж яриангүй бий. Далай дундаас гарсан уул юм шүү дээ.
- Энэ хавийн уул усны домог, түүх хэр мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй.
|
- Вы знаете какие-нибудь легенды о Хубсугуле?
- Не знаю.
- Как озеро появилось?
- Не знаю.
- Из Хубсугула выходил синий бык и так далее? Не знаете?
- Не знаю.
- Говорят, в Хубсугуле есть Модон-ху и Хадан-ху?
- Есть. Я там не был. Но Модон-ху и Хадан-ху действительно есть. Это горы, которые появились прямо в озере.
- Какие-нибудь легенды о здешних местах знаете?
- Не знаю.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан одны домог мэдэх үү?
- Долоон одны урд талын хоёрдахь одыг бар жилтэй хүн тахиж явах ёстой. Тэр шил одыг би шүтэж явах ёстой юм.
- 12 жил байдаг жил болгон 7 бурхан од шүтэх үү?
- Тэгнэ. Жил бүр тэр одыг нэг нэгээр нь шүтнэ.
- Алтан гадас одыг шүтэх үү?
- Долоон бурхан одыг л илүү шүтнэ.
|
- Легенду о Долон бурхан (Большой Медведице)?
- Вторую звезду с южной стороны из звезд Долон бурхан должен почитать человек, родившийся в год тигра. А вот ту стеклянную (шил од?) звезду я должен почитать.
- Каждый [родившийся в тот или иной год] 12-летия почитает 7 звезд Долон бурхан?
- Да. Каждый, кто родился в тот или иной год, поклоняется той или иной звезде.
- А Алтан гадас (Полярной звезде) поклоняются?
- Так поклоняются только 7 звездам Большой Медведицы.
|
|
Беседа
|
- Хөхдэй мэргэний домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Эрхий мэргэний домог мэдэх үү?
- Дуулж л байсан. Сонссоноос цаашгүй.
- Сарны толбоны тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Нарны тухай домог?
- Мэдэхгүй.
- Аянга цахилгааны тухай домог хэлнэ үү?
- Мэдэхгүй.
- Лууны тухай домг мэдэхгүй биз. Луу газар унадаг тухай ч юм уу?
- Мэдэхгүй.
- Хөвсгөл бөөгийн орон. Та бөө шүтдэг үү?
- Би бөөг шүтдэггүй. Буддагаа л шүтнэ.
- Үлгэр домог хэр мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй.
- Мангас, шуламс ялгаатай юу?
- Ялгаатай юм болуу даа. Мэдэхгүй. Би түүх домог мэддэггүй хүн.
|
- Знаете легенду о Хухдхэй-мэргэне?
- Не знаю.
- А легенду об Эрхий-мэргэне?
- Слышал. Но не больше.
- О пятнах на луне?
- Не знаю.
- О солнце?
- Не знаю.
- Легенду о громе и молнии?
- Не знаю.
- О лу? О том, что они падают на землю?
- Не знаю.
- Хубсугул - страна шаманов. Вы почитаете шаманов?
- Я не почитаю шаманов. Поклоняюсь Будде.
- Знаете сказки и легенды?
- Не знаю.
- Мангас и шулмас разтличаются?
- Должно быть, разтличаются. Не знаю. Я ни легенд, ни преданий - ничего не знаю.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан одонд яаж залбирдаг вэ?
- Орой үдэш Долоон бурхан одыг тэнгэрт тодорсон үед идээ будаа өргөж, санаснаа хэлж, мал сүргийг минь хамгаалж эрүүл сайхан явахыг өршөө гэж Долоон бурхан одонд хэлж, цай идээнийхээ дээжийг өргөдөг. Аав, ээж л тэгж сургасан.
|
- Как молятся Долон бурхан?
- Вечером, когда на небе появляются звезды Долон бурхан, подносят им еду (идээ будаа), говорят о том, что задумали, просят, чтобы они дали милость скоту быть здоровым, людям благополучными – для этого, обращаясь к звездам Долон бурхан, подносят им лучшие части (дээжийг) из своей еды и чая. Так учили отец с матерью.
|
|
Цаган-сар
|
- Цагаан сараар гэр дээрээ гурван цагаан юм тавьдаг нь ямар учиртай вэ?
- Цагаан сарын өмнө идээгээ бэлдээд битүүний орой гэрийн тотгон дээрээ гурван мөс тавьдаг.
- Яах гэж?
|
- Почему в Цаган-сар на юрте ставят три белых?
- Перед Цаган-саром готовят пищу, в вечер битуна на притолоку юрты кладут три ледышки.
- Зачем?
|
|
Лус-савдак
|
- Лус савдагийг хангай дэлхийн эзэн гэж ярьдаг шүү дээ. Байгалийн баялаг, булаг шанд, уул модны эзэн нь лус савдаг гээд залбирч явдаг. Ээж аав тэгж сургасан.
- Мод тайрах, амьтан аллаа гэхэд лус савдагтаа ханддаг байсан уу?
- Мод хамаагүй огтолж болохгүй. Хойшоо эгц ургасан хошуу газраас юмуу хянга ирмэг газраас мод авдаггүй. Булаг шандыг бол элдвийн муу муухай юм хийчихгүй, ариун цэвэр байлгах хэрэгтэй. Муу муухай юм булаг шанданд хийх юм бол лус, савдаг уурладаг, хилэгнэдэг гэж ярьдаг юм шүү дээ. Тэрний дагуу л аль болохоор хангай дэлхийгээ хайрлах нь чухал. Одоо мод огтоллоо гэхэд хамаагүй газраас авчихаж болдоггүй гэж ярьдаг юм. Ус уруу элдэв юм хийчихэж болдоггүй. Булаг шандыг хайрлаж хамгаалж явдаг учиртай гэж аав, ээж минь сургаж ярьдаг байсан.
- Мод тайрч болдоггүй газар байдаг уу?
- Одоо ухаандаа, манай энэ урд талд наашаа далай руу орж ирсэн хушуу толгой байдаг. Толгой нь одоо тэр дээр чиг харагдаж байгаа. Эндээс харахад бөөн модтой, нэг ийм жижиг толгой байгаа. Тэр газраас бол мод авч болдоггүй ээ.
- Лус, савдаг уурлавал яах вэ?
- Лус, савдаг уурлах болбол хүн амьтан өвдөх ч юм уу, малын гай гарз их гардаг гэж ярьдаг.
|
- Про лус-савдаков говорят, что они - хозяева земли. Богатство природы, родники, леса и горы - у всего есть хозяева, лус-савдаки, мы им молимся. Так нас научили родители.
- Когда рубили дервья, убивали животных, обращались к лусам и савдакам?
- Деревья, как вздумается, рубить нельзя. Из таких мест, где деревья растут на север и выдаются мысом, а также с гребня [горы] деревья не берут. А в родники и ключи нельзя бросать мусор, надо их держать чистыми. Если бросить в родник мусор, лусы и савдаки сердятся, так говорят. По этим правилам землю свою, хангайские просторы (хангай дэлхийгээ) надо беречь. Деревья откуда вздмается рубить нельзя. Нельзя в воду бросать что попало. Мать и отец учили, чтобы родники и ключи мы защищали, заботились о них.
- Есть места, откуда нельзя брать деревья?
-Например, тут недалеко на юге есть такой мыс, который выдается в озеро. Вершина видна отсюда. Отсюда кажется, что он сплошняком порос лесом, такая небольшая гора. Оттуда рубить и брать деревья нельзя.
- Что значит, лус-савдаки сердятся? Что они делают?
- Когда они сердятся, люди болеют или бывает падеж скота, говорят.
|
|
Радуга
|
- Солонго руу дээр үед гараараа заадаггүй гэж ярьдаг байсан гэсэн. Тэр талаар та юу мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй. Одоо солонго татахад уу
- Тийм.
- Тэрнийг бол мэдэхгүй юм байна.
- Солонгыг гараараа битгий заа гэж ярьдаг гэсэн. Тэр тухай?
- Мэдэхгүй.
|
- Раньше говорили, что на радугу нельзя показывать рукой. Что вы знаете об этом?
- Не знаю ничего. Когда радуга поднимается?
- Да.
- Этого я не знаю.
- Нам сказали, что раньше говорили, мол, нельзя показывать на радугу рукой.
- Не знаю.
|
|
Злые духи
|
- Үргэлж хүнд муу юм хийж явдаг сүнс гэж байдаг уу?
- Мэдэхгүй.
|
- Есть такие духи (сунс), которые все время вредят людям?
- Не знаю.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус, савдаг хоёр адилхан уу? Хоёр өөр юм уу?
- Лус савдаг гэдгийг би нэг л юм гэж ойлгодог.
|
- Лус и савдак - это одно и то же, или они разные?
- Я думаю, что одно и то же.
|
|
Охота
|
- Та залуу байхдаа ан хийж байсан уу?
- Хийж байсан.
- Та анд явахдаа муу муухайн юм бүү учраг, олзтой байг гээд залбирдаг байсан уу?
- Хангай дэлхийдээ залбирдаг байсан даа. Манай аав анч хүн байсан юм л даа. Би арван гурван настайдаа л анх буу дуугаргаж эхэлсэн. Аав маань зааж өгсөн. Эхлээд, зүгээр модонд шав тавиад буудуулж байсан. Тэр үеэсээ л анх эхэлж, ан хийж эхэлсэн хүн байгаа юм. Намайг одоо тэгж буудаж эхэлж байхад чинь одооны энэ буу байгаагүй. Өнөө дээр үеийн цахиур буу гэдэг нь байсан.
- Ан авд явахдаа яаж залбирдаг байсан бэ?
- Үгүй, Яахав дээ. Одоо энэ хойд хангайд анд гарúя гэхэд чинь л: "Хангай дэлхий минь надад хишиг хайрлах болтугай" л гэж залбирч явдаг байсан л даа.
|
- Вы в молодости охотились?
- Охотился.
- Когда вы шли на охоту, молились, чтобы ничего плохого не случилось, чтобы была хорошая добыча?
- Молился земле-хангаю (хангай дэлхийдээ). Отец был охотником. Я в 13 лет в первый раз выстрелил из ружья. Отец научил. Сначала в лесу ставил мишень и учил стрелять. С тех пор стал охотиться. Когда я начинал стрелять, теперешних ружей не было. Были старые кремневые ружья.
- Как молились, когда шли на охоту?
- Ну как… Если пошел на охоту вот сюда, на север, то говорил "Хангай-дэлхий, дай мне счастье-добычу (хишиг)!"
|
|
Хозяин Хангая
|
- Энэ хангайн эзэн чинь тэр бүх амьтдын эзэн гэж ойлгож болох уу?
- Хангайн эзэн гэдэг маань л одоо уул ус тэр бүх амьтдаа харж хамгаалж яваа. Тэр эзний л бүх юм гэж боддог учраас хангайн эзэндээ залбирч гуйж авч байгаа юм шүү дээ. Аав минь ч тэгэж ярьдаг л байсан. Аав минь анд явж ирчихээд:
– "Тэр хангай минь, буурал минь надад юм хайрлалаа" гэж ярьдаг л байсан.
|
- Можно считать, что хозяин Хангая - это хозяин всех животных?
- Хозяин Хангая заботится обо всех горах, реках и животных. Все это его, так думаем, поэтому ему молимся и у него просим. Мой отец так говорил. Мой отец приходил с охоты, говорил: "Мой Хангай, мой Седой одарил меня".
|
|
Змеи и рыбы
|
- Алж болохгүй амьтан байдаг уу?
- Алж болохгүй амьтан байдаг. Намайг бага байхад загас болбол усны эзэн. Их урт настай ийм амьтныг битгий хороож байгаарай гэж аав, ээж минь захидаг байсан. Могойг уурлуулж болохгүй. Алж хороож болохгүй гэдэг. Өөр бусад анг бол хийдэг л байсан.- Яагаад могой битгий алж бай гэдэг байсан юм бэ?
- Могойг манай аав, хөгшчүүл ярихдаа лусын эзэн гэж ярьдаг байсан.
- Могой болгон уу?
- Урт могой байдаг даа. Тэр могойг лус савдгийн эзэн гэдэг байсан.
|
- Есть животные, которых нельзя убивать?
- Есть такие. Когда я был маленьким, говорили, что рыба - это хозяин воды. Отец и мать наказывали, что нельзя убивать таких животных, которые долго живут. Нельзя сердить змей. Нельзя их убивать. На остальных охотились. - Почему нельзя убивать змей?
- Про змей отец и старики говорили, что они - хозяева лусов.
- Каждая змея?
- Есть такие длинные. Про них говорили: хозяева лус савдаков.
|
|
Рыбы
|
- Тэгвэл загас барьдаг байсан хүмүүс яаж барьдаг байсан юм бэ?
- Миний багад бол загас барих гэж юм байдаггүй байсан юм. Одоо бол яахав дээ, загасыг хамаагүй л барьж байна даа.
|
- А как ловили рыбу, кто ловил?
- Когда я был ребенком, у нас не ловили рыбу. Сейчас уже ловят.
|
|
Хозяин Хангая
|
- Хангайн эзэн чинь могой байж болох уу ?
- Хангайн эзэн гэж манай аав, хөгшчүүл ярихдаа өөр юм байдаг л гэж ярьдаг байсан.
- Өөр юу байж болох вэ?
- Одоо хүнд харагддаггүй. Зарим үед юм унасан. Буга хандгайгаа ч юмуу тийм юм унасан юм явдаг гэж ярьдагаас биш түүнийг үзсэн, харсан юм байхгүй.
- Тэгвэл буга алж болох уу?
- Буга одоо агнаад л байх юм. Дээр үед бол бугыг их урт настай амьтан. Хангайн эзний унаа гэж үзэж, их хороодоггүй байсан л даа.
|
- Могла змея быть хозяином Хангая?
- Хозяин Хангая, по словам моего отца, стариков, было что-то другое.
- Что другое?
- Теперь люди его увидеть не могут. Иногда едет верхом на чем-то. На оленях, лосях или еще чем-нибудь. Так только говорили, а никто не видел.
- Ну и можно убивать оленей?
- Сейчас на них охотятся. Раньше считали, что они живут долго, что он - ездовое животное хозяина Хангая, поэтому почти не убивали.
|
|
Охота
|
- Дээр үед хүн анд явахад нь гэрт нь үлдсэн хүмүүс ийм тийм юм хйиж болно, болохгүй гэсэн юм байсан уу?
- Байдаг байсан болов уу. Миний хувьд мэдэхгүй юм байна.
- Бас ан хийж яваад ойд сүнс, сүгтэй тааралдсан гэсэн яриа сонсож байсан уу?
- Үгүй
- Хоёр гурван хүн анд цуг явахад хангайдаа залбирахаас өөр үйлдэл хийдэг үү?
- Үгүй дээ. хангай дэлхийгээ - "Хишиг хайрлаарай л" гэж залбирдаг.
- Одоо бас анд явахдаа буугаа арцаар утдаг уу?
- Байна аа. Бууг их нарийн нандин байлгаж гэртээ л гэхэд тэр дээш нь залдаг байсан болохоос биш одооных шиг энд тэнд хаячихгүй шүү дээ.
- Та буугаа өөрөө тэгж хүндэлж байсан уу? Эсвэл бусдаас сонсож байсан уу?
- Аав маань ч хэлдэг байсан. Өөрөө ч бас би буу маань бузар муухай юм болчихов уу гэж бодсон үедээ гал дээрээ хүртэл ариулдаг байсан. Тэр чинь одоо ариусгаж л байгаа хэрэг юм шүү дээ. Цэвэрлэж л байгаа нь тэр..
- Одоо ан хийхдээ ангийн олзтой байх гэж бөөд ханддаг уу?
- Үгүй ээ, Үгүй. Манай нутагт бол бөө байдаггүй нутаг. Бөөг бол манай нутаг нэг их шүтдэггүй. Манай хойд талын нутгууд л бөөг шүтэхээс биш.
- Ямар нэгэн амьтан аллаа гэхэд сүнс нь тэр хүнд хоргодоод гэр бүлд нь муу юм болдог гэж сонссон уу?
- Буугаар ан хийж байгаа болохоор тэр буу нь тухайн хүний нүгэлийг зайлуулдаг учраас тэр хүнд нүгэл байхгүй гэж ярьдаг байсан.
- Хавхаар ан хийдэг үү?
- Мэдэхгүй.
- Шувуу алж болох уу?
- Агнадаг л байсан.
- Бүх шувууг агнаж болох уу?
- Миний багад бол улсын бэлтгэлд авдаг шувууг л агнадаг байсан болохоос биш шувуу болгоныг агнаад байдаггүй байсан л даа.
|
- А было так, что если кто-то уходил на охоту, домашние, оставшиеся дома, не могли в это время делать то-то и то-то?
- Может, и было. Я не знаю такого.
- А слышали разные истории о том, как на охоте встретились духи и черти (сунс, суг)?
- Нет.
- Если на охоту пойдут два-три человека, они кроме молитвы, еще какие-нибудь ритуалы делают?
- Да нет. Молились только Хангаю (хангай дэлхийгээ): "Одари счастьем!".
- А сейчас если идут на охоту, ружье окуривают можжевельником?
- Бывает. Раньше ружье берегли и содержали как святыню, клали наверх, не то что теперь - бросают где не попадя.
- Вы сами такое почтение выказывали к ружью? Или слышали от других?
- Мой отец говорил. Да и я сам иногда, когда думал, что ружье загрязнилось, очищал его над огнем. Это же очищение. То есть уничтожение грязи.
- А чтобы была добыча на охоте, к шаману обращались?
- Нет, что вы. В наших краях шаманов нет. У нас их не почитают. У нас их только на севере почитают.
- А бывает, что кто-то убьет животное, а его душа (сунс) причиняет дурное семье убившего?
- Говорили, что если охотишься с ружьем, ружье отвращает пороки и грехи хозяина ружья, поэтому тот человек не совершает ничего порочного.
- А с помощью капкана охотятся?
- Не знаю.
- Можно убивать птиц?
- Охотились на них.
- Можно охотиться на всех птиц?
- В моем детстве охотились на тех птиц, которых закупало государство. На других не охотились.
|
|
Птицы
|
- Ямар нэгэн юмны эзэн нь шувуу байж болох уу?
- Мэдэхгүй юм байна. Хэрээ шувууг л одоо муу юмны эзэн гэж ярьдаг байсан.
- Хэрээг алж болох уу?
- Алдаггүй. Алдаггүй байсан.
- Албал яах вэ?
- Албал муу юм ёрлоно гэж ярьдаг байсан болохоор алдаггүй байсан. Хэрээ дуугарвал муу ёр гэдэг.
|
- Может быть птица хозяином чего-то?
- Не знаю. Про ворона говорили, что это хозяин чего-то дурного.
- Можно убивать воронов?
- Нет. Не убивали.
- А если убьют?
- Говорили, что если убьешь ворона, [что-то] дурное произойдет. Если ворон кричит, это плохая примета.
|
|
Тарбаган
|
- Тарвага алж болох уу?
- Тарвага агнадаг.
- Идэж болно биз дээ?
- Болно оо.
- Тарваганы суга цавины махыг идэж болох уу?
- Тэр суга цавинд нь тарваганы даланд нэг махыг идэж болдоггүй л гэж ярьдаг юм. Юу билээ дээ, байз.Мартсан байна. Нэр нь санаанд орж ирэхгүй байна. Булчирхайрхуу маягийн юм байдаг. Тэрийг иддэггүй л гэдэг.
- Яагаад иддэггүйг нь мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Можно убивать тарбагана?
- На тарбаганов охотятся.
- А есть?
- Можно.
- Можно есть мясо из тарбаганьей подмышки (и паха? суга цавины мах)?
- В подмышке у тарбагана есть мясо, которое нельзя есть. Что это, забыл. Название не могу вспомнить. Что-то вроде железы. Вот это не едят.
- Почему не едят?
- Не знаю.
|
|
Огонь
|
- Зуухтай холбоотой ямар зан үйл байдаг вэ?
- Мэдэхгүй. Нарийн юм мэдэхгүй юм байна.Зууханд галаа түлээд л явдагаас биш. Өөр юм мэдэхгүй.
- Хөрш айлын чинь хүн орж ирээд галнаасаа өгөөч гэвэл галнаасаа цогтой мод аваад өгч болох уу?
- Үгүй ээ. Галнаасаа тэгж өгдөггүй юм. Яахав шүдэнз байвал өгнө л дөө. Галнаасаа тэгж хамаагүй гадагш нь гаргадаггүй юм. Гал гэдэг маань тэр айлын нэг бурхан шүү дээ. Галаа шүтэж биширч явдаг. Гал бурхан гэдэг юм. Тэр галнаасаа хүнд өгчих юм бол бурханаа хүнд өгчихөж байна гэсэн үг шүү дээ.
- Гал бурханд залбирдаг уу?
- Залбирнаа. Гал бурханд залбирна. Бүхэл хоол, өөхтэй махнаасаа өөхнөөс нь хөшиглөж, гурван ширхэг аваад гал бурхандаа өргөнө. Цагаан сараар галын бурхандаа тусад нь юм өргөнө шүү дээ, бас. Идээ бэлдэж байгаад л. Дээр үед бурхан сахиусаа тахиж байх үед гал бурханаа л тахидаг байсан даа. Гал бурханаа тахихдаа хонины өвчүү бүхлээр нь өргөдөг байсан. Одоо бол тийм юм байхгүй л дээ. Намайг бага байхад, бурхан шүтээнээ тахиж байх үед тийм юм байсан. Одоо тийм юм хийж байгаа айл амьтан байхгүй ер нь байхгүй л юм шиг байгаа юм. Байхгүй л дээ, ер нь л байхгүй.
- Бас ан агнахад гал гаргадаг. Түүнд галын бурхан гэж байх уу?
- Байна аа. Ялгаагүй. Галд бас л залбирч явна. Ялгаагүй дээ.
|
- Какие есть обряды, связанные с печью?
- Не знаю. Такие вещи не знаю. Зажигаем в печи огонь, вот и все. Другого не знаю.
- Если к вам придет сосед и попросит дать горящую головешку из огня, вы дадите?
- Нет. Огонь так не передают. Если есть спички, дам. А огонь просто так за двери не даем. Огонь это же один бурхан этого айла. Если дать свой огонь, значит отдать своего бурхана другим людям.
- Бурхану огня молятся?
- Молятся. Огню молятся. От свареных кусков мяса отрезаем три жирных куска и подносим огню-бурхану. На Цаган-сар подносим ему отдельно. Готовим пищу и подносим. Раньше, когда почитали бурхан-сахиусов, огню-бурхану-то и поклонялись. Огню-бархану подносили целое баранье ребро. Сейчас уже так не делают. Это когда я был ребенком, так почитали огонь. Сечас таких семей, которые бы делали это, нет. Кажется, нет.
- Когда охотятся, тоже используют огонь. В том огне есть бурхан?
- Конечно, есть. Этому огню тоже молятся. То же самое.
|
|
Моления Небу, Хурмасте-тэнгри
|
- Тэнгэрт хүмүүс залбирдаг уу?
- Хан хурмаст минь гэж залбирдаг. Яахав, бороо орж, тэнгэр дуугарах тэр үед л "Хан хурмаст минь" гэж залбирна. Хан хурмастын маань эзэн нь луу гэж ярьдаг байсан. Одоо чухам юу гэж ярьдаг юм, мэдэхгүй.
- Та өөрөө залбирдаг уу?
- Залбирнаа. Дээр үеэс л залбирч ирсэн.
|
- Небу люди молятся?
- Молятся: "О мой Хан Хурмаста!" Когда идет дождь, гремит гром, молятся "О мой Хан Хурмаста!". Хозяин Хан Хурмасты луу, так говорили. Сейчас что говорят, не знаю.
- Вы сами молитесь?
- Молюсь. С давних времен.
|
|
Лу
|
- Луу гэж юу вэ?
- Лууны зураг л харсан болохоос биш өөр мэдэх юм байхгүй. Зүгээр л луу гэж байдаг л юм гэнэ лээ гэхээс биш, мэдэх юм байхгүй.
- Лууг харж болдог уу?
- Хэн мэдэх вэ дээ. Харагддаг үгүйг нь мэдэхгүй. Луу байна гээд л миний багад аав ээж минь тэр байна гээд л харуулсан ч юм байхгүй. Харсан ч юм байхгүй шүү дээ. Лууны зураг гэж байдаг. Тийм л юм байдаг гэхээс биш өөр мэдэх юм байхгүй.
- Луу нэг байдаг уу? Зөндөө байдаг уу?
- Мэдэхгүй л дээ
- Луу, лус хоёр чинь хоёр өөр үү?
- Үгүй ээ, Ер нь луу гэдэг бол тэнгэрийн амьтан. Огторгуйн эзэн юм. Лус, савдаг гэдэг бол газар дэлхий, булаг шандны эзэн. Тэрний эзнийг могой гэж ярьдаг.
|
- Что дакое луу?
- Я видел лишь на картинках, ничего другого не знаю. Луу и луу, ничего другого не знаю.
- Можно увидеть луу?
- Кто знает. Не знаю, можно его увидеть или нет. Не помню, чтобы мать или отец говорили: "Вон луу" и показывали. Я и не видел ничего. А рисунки луу бывают. Вот я знаю, что бывают лу, больше ничего не знаю.
- Луу много или один?
- Не знаю.
- Луу и лус – это разное?
- Луу – это небесное существо. Хозяин неба (огторгуйн эзэн). А лусы и савдаки - хозяева местностей, ключей. Их хозяин змея, так говорят.
|
|
Бурхан-багши и Хурмаста-тэнгри
|
- Бурхан багш, Хурмаст тэнгэр хоёр нэг үү?
- Өөр байх аа.
- Хэн нь илүү чухал вэ?
- Бурхан багш будда чухал. Одоо бол аль аль нь л чухал. Хамгийн чухал нь Бурхан багш маань. Бидний шүтэж биширч явдаг шашны хувьд тэр шүү дээ.
|
- Бурхан-багши и Хурмаста - это одно и то же?
- Разное.
- Кто важнее?
- Бурхан-багши Будда важнее. Сейчас оба важные, но самый важный Бурхан-багши. Согласно нашей вере.
|
|
Хозяин Хангая
|
- Ан хийхдээ галд өөх өргөдөг гэсэн. Тэгэхээр хангайн эзэнд юу өгдөг вэ?
- Хангайн эзэнд цайныхаа дээжийг өргөнө.
- Гэрээс гарахдаа өргөдөг үү? Эсвэл ойд оччихоод өргөдөг үү?
- Ойд хээр очоод бууна. Цайгаа чанаж ууна. Тэгэхдээ цайныхаа дээжийг өргөнө. Гэртээ байж байхдаа өргөвөл ер нь ялгаагүй шүү дээ. Бид нар үргэлж хангай дэлхийдээ цайныхаа дээжийг өргөдөг. Анд явж байгаа бол хөдөө цайгаа чаначихаад өргөнө.
|
- Вы сказали, что во время охоты подносите огню жир. А хозяину Хангая что подносите?
- Хозяину Хангая подносим лучшую часть (дээжийг) нашего чая.
- Когда выходите из дома? Или отправляясь в лес?
- Пойдешь в лес, станешь на стоянку. Варишь чай. Подносишь чай. Но можно и дома. Мы все время подносим лучшую часть чая хозяину Хангая (хангай дэлхийдээ). Если охотишься, варишь чай вне дома и подносишь.
|
|
Охота, приметы
|
- Ан хийж яваа хүн олзтой сайн болохоо урьдчилж мэддэг үү?
- Мэдэхгүй.
- Гэрээс гарахад чинь хар хэрээ дуугарч байвал муу ёр уу. Тийм үед муу ёр гээд гэртээ буцаад орох уу, эсвэл сайн гэж үзэх үү?
- Ер нь хэрээ дуугарахад муу гэж монголчууд цээрлэдэг байсан л даа. Хэрээ дуугарахад ажил үйлс сайн биш гэж ярьдаг юм.
- Тэгвэл хэрээ дуугарвал яах вэ?
- Тэр ч одоо яахав дээ. Бурхан сахиусандаа, хангай дэлхийдээ л залбирна. Тэр муу муухай юмыг зайлуулж өгөөрэй л гэж залбирна.
|
- Человек, отправляясь на охоту, заранее знает, будет ли добыча?
- Не знает.
- Когда выходишь из дома, плохая примета – если закричит ворон. Тогда заходят обратно в юрту, или идут дальше?
- Монголы считали крик ворона плохой приметой. Если ворон закричит, дела плохи. Так говорили.
- А что делать, если ворон закричит?
- Ну что… Молиться бурханам и сахиусам, молиться Хангаю-земле (хангай дэлхийдээ). Молиться, чтобы они отвратили это дурное.
|
|
Судьба, рождение
|
- Дөнгөж төрсөн хүүхдийнхээ ирээдүйг мэдэж болох уу?
- Миний хувьд мэдэх юм байхгүй л дээ. Одоо болдог болдоггүйг мэдэхгүй юм байна. Миний хувьд бол мэдэх юм алга.
- Хүний хувь заяаг хэн шийдэж өгдөг вэ? Хүүхдүүдийнх нь нэг нь анчин, нөгөө нь эмч болно гэх мэт далдын нэг юм шийдэх үү?
- Одоо чухам тийм юм шийддэг гэх нь ч юу ч юм. Юм бүхэн л сайн сайхан байгаасай гэдгийг бурхан сахиус, бурхан багшдаа л залбирдаг даа, миний хувьд бол. Тэрнээс биш өөр мэдэх юм байхгүй дээ.
|
- Можно узнать будущее только что родившегося ребенка?
- Я не умею. Не знаю.
- Кто решает судьбу человека? Может кто-то решить, что один ребенок будет охотником, другой врачом?
- Ну, чтобы такое решать… Мы молимся бурханам и сахиусам, Бурхан-багши, чтобы все было благополучно. А другого я не знаю.
|
|
Судьба посмертная
|
- Нэг нь муу, нөгөө нь сайн хүн байлаа гэж бодьё. Тэр хоёр нас бараад юу болох вэ?
- Юу болдог гэх юм билээ дээ. Ялгаагүй л байх.
|
- Предположим, один человек хороший, другой плохой. Что будет с ними после смерти?
- Что будет… Наверное, одно и то же.
|
|
Цаган-сар
|
- Цагаан сарын өмнө, шинэ он гарахын өмнө галын эзнээ гаргаж өгдөг ёс байна уу?
- Одоо өнөө хуучин оноо үдэж, шинэ оноо угтана гэдэг шиг л юм асууж байна уу даа?
- Тийм ээ. Нөгөө цагаан сараар идээ будаа тавьж, гурван мөс гэр дээрээ тавьж байгаа нь шинэ он угтаж хуучин он үдэж байгаатай төстэй юм уу даа.
|
- Есть такой обряд, чтобы перед Цаган-саром провожали хозяина огня?
- Вы спрашиваете о проводах старого года и встрече нового? Тогда есть. На Цаган-сар мы подносим еду, три ледышки кладем на юрту – этим мы как бы встречаем новый год и провожаем старый.
|
|
Рах-мангас
|
- Рах мангасын тухай сонсож байсан уу?
- Тийм юм сонссоноос биш мэдэх юм байхгүй.
|
- Что слышали о Рах-мангасе?
- Что-то слышал, но точно не знаю.
|
|
Пила над дверью
|
- Гэрт орохоор тотгоныхоо унинд хөрөө хавчуулсан байдаг. Энэ ямар учиртай вэ?
- Аан, тотгон дээр үү?
- Тийм ээ. Яах гэж тэгж тавьдаг юм бэ?
- Тэр бол гаднаас янз бүрийн муу муухай юмыг оруулахгүй гэж хааж тавьж байгаа юм.
- Муу муухай хүнээс үү? Аль эсвэл муу муухай сүнснээс үү?
- Ер нь янз бүрийн л муу юм байна. Хэл ам, муу хэл ам гэж ярьдаг даа. Тийм юмнаас л хамгаалж байгаа юм.
- Муу, муухай хүн яг тэр хөрөөн доогуур нь орж болох уу?
- Уг нь бол тэрийг оруулахгүй л гэж тэгж тавьж байгаа юм шүү дээ. Тухайн үед орж ч байгаа юм уу, үгүй юм уу, мэдэхгүй шүү дээ.
|
- В юртах, бывает, за уни кладут пилу. Что это значит?
- А, на притолоке?
- Да. Зачем ее туда кладут?
- Это как бы закрывают путь всему плохому.
- Плохим людям? Или плохим духам (сунс)?
- Всякому плохому. Это могут быть наговоры, сглаз (хэл ам, муу хэл ам)… От такого защищаются.
- Плохой человек может пройти под этой пилой?
- В принципе ее кладут, как раз чтобы такой человек не зашел. А конкретно, проходит человек или не проходит, не знаю.
|
|
Харалч
|
- Хараалч хүний тухай сонссон уу?
- Хараалч хүн л гэж ярьдаг байсан.Тэрнээс мэдэхгүй. Хараал хийдэг, хараалч хүн гэж хүний муу муухайг үзэх зорилгоор л тийм юм хийдэг хүн байдаг л гэснээс биш тэр хараал хийж байсан гэж мэдэх юм байхгүй.
- Хараалч хүнд ямар нэгэн шинж тэмдэг байдаг уу? Тэр шинжээр нь хараалчийг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Вы слышали о харалчах?
- Говорят, харалч. Больше ничего не знаю. Говорят, что бывают такие люди, харалчи, делающие харал, которые приносят людям вред. А конкретно не слышал, чтобы кто-то кому-то сделал харал.
- Есть какой-то знак, отмечающий харалча? Чтобы по нему можно было узнать харалча?
- Не знаю.
|
|
Злые духи
|
- Ад гэж догшин бурханы тухай сонсож байсан уу?
- Мэдэхгүй юм байна.
- Эрлэг гэж сонссон уу?
- Сонссоноос цааш мэдэх юм байхгүй шүү дээ. Эрлэг номун хаан энэ тэр гэдэг л байсан. Тэрнээс биш мэдэхгүй. Юу ч байдаг юм. Мэдэхгүй шүү дээ.
|
- Знаете о гневных бурханах, напзываемых ад?
- Не знаю.
- А про Эрлика?
- Слышал, но ничего не знаю. Эрлик-номун-хан, говорили. А больше ничего не знаю. Что это? Не знаю.
|
|
Беседа
|
- Та ядарч байна уу?
- Үгүй, Яахав дээ.
- Ядарч байвал хэлээрэй.
|
- Вы устали?
- Да нет.
- Если устанете, скажите.
|
|
|
- Зурамны нуруун дээр байдаг судал ямар учиртай вэ?
- Жирх л тийм судалтай шүү дээ. Модонд байдаг. Зурам шиг жижигхэн. Тэгээд нуруундаа судалтай. Зурманд тийм судал байдаг юм уу, мэдэхгүй юм байна..
- Яагаад тийм судалтай байдаг юм бэ?
- Мэдэхгүй.
|
- Что значат полоски на спине сусликов?
- У бурундуков такие полоски. Живут в лесу. Маленькие как суслики. На спине полоски. У сусликов таких полосок нет. Больше ничего не знаю.
- А откуда такие полоски?
- Не знаю.
|
|
Мотыльки и огонь
|
- Гэрэл асаахаар дэнгийн эрвээхэйнүүд эргэлдээд байдаг. Яагаад тэгдэг юм бол?
- Мэдэхгүй. Тэр гэрэлд татагдаж байдаг юм болов уу. Мэдэхгүй.
|
- Когда зажигают свет, начинают кружиться мотыльки. Почему?
- Не знаю. Наверное, их свет притягивает. Не знаю.
|
|
|
- Хүний зүүд биелдэг үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Сны сбываются?
- Не знаю.
|
|
|
- Цахилгаан цахихаар аянга бууж, гэр байшин шатах удаа байдаг. Түүнээс ямар аргаар хамгаалж болох вэ? Аянга миний гэр дээр битгий унаасай ч гэдэг юм уу?
- Нэгэнт гарсан гал бол унтраах аргаа л хайдаг юм уу гэхээс өөр ямар нэгэн байдлаар хамгаалах юм гэж юу байхав дээ.
|
- Бывает молния ударяет в дом, и он сгорает. Как от этого защититься? Просят: молния не ударь в мой дом?
- Если уж огонь загорелся, ищут, как его потушить, как еще защититься-то?
|
|
|
- Лус савдаг уул усны эзэн гэдэг шиг гэрийн эзэн гэж байдаг уу?
- Нэг гэрийн эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүний эрэгтэй нь л гэрийн эзэн гэдгийг мэднэ.
|
- У гор и рек есть хозяева лусы и савдаки. А у дома есть?
- Если живет семья - муж и жена, то муж - хозяин, вот только что я знаю.
|
|
|
- Ан агнаж явахдаа шүгэлдэж болдог уу?
- Болохгүй. Ямар нэг чимээгүй, аль болох сэмхэн явна шүү дээ.
- Гэрт шүгэлдэж болох уу?
- Гэрт одоо бол шүгэлдэх, исгэрэх хамаагүй болсон байна шүү дээ. Дээр үед бол гэрт шүгэлдэх, исгэрэх гэдгийг чинь их цээрлэдэг байсан. Муу гээд хориглодог байсан.
- Яагаад?
- Муу л гэдэг байсан. Чухам яагаад тэгдэг байсныг мэдэхгүй.
|
- Можно во время охоты свистеть?
- Нельзя. Надо идти как можно тише.
- А дома свистеть?
- Сейчас дома и свистят и так далее. Раньше запрещали, говорят, что это плохо.
- Почему?
- Говорили, что плохо. А почему плохо, не знаю.
|
|
|
- Хүн үхэхээр сүнс нь хаачдаг вэ?
- Би ёстой мэдэхгүй дээ.
- Хүн нас барахаар сүнс нь явлаа. Сүнсийг нь харлаа гэсэн яриа байдаг. Энэ үнэн үү?
- Тухайн үед нь үхсэн хүнийг гаргах хоног хүлээж, байлгаж байгаад оршуулна уу гэхээс өөр юм байхгүй шүү дээ. Мэдэхгүй.
|
- Когда человек умирает, куда девается душа?
- Вот уж не знаю.
- Умер человек, душа ушла. Некоторые рассказывают, что видели эту душу. Правда?
- Когда человек умирает, устанавливают день похорон и ждут его, вот и все. Другого не знаю.
|
|
|
- Шинэ жилийн өмнө ямар нэгэн юм хугалдаг байсан гэж сонссон уу?
- Мэдэхгүй юм байна. Би ер нь тийм юм хийж, үзэж байгаагүй. Газар газрын заншил өөр дөө.
- Цагаан сарын ямар зан үйл байдаг вэ ?
- Цагаан сар гэдэг чинь нэг баяр шүү дээ. Монголчуудын хувьд бол баяр. Идээ будаагаа бэлдээд, өөр хоорондоо шинэээд золгоод, аав, ээж ах дүү нарынхаараа айлчлан очиж, бэлэг хадгаа барьж, идээ будааныхаа дээжийг хүргэдэг шүү дээ. Бэлэг, хадгаа өгнө.
|
- Перед новым годом что-нибудь ломали. Не слышали такое?
- Не знаю. Я такого не видел. Везде разные же обычаи.
- Какие есть обряды, связанные с Цаган-саром?
- Цаган-сар - это праздник. У монголов праздник. Готовят еду, идут друг к другу, совершают обряд золгох, ходят в гости к родителям, родственникам, подносят подарки, хадаки, лучшую часть пищи. Отдают подарки и хадаки.
|
|
Хангай-земля
|
- Яах гэж овоо босгодог юм бэ?
- Хангай дэлхийгээ л хүндэлж биширч байгаа юм. Овоондоо орон нутгаараа оччихоод хангай дэлхийдээ л залбирч, идээ будааныхаа дээжийг өргөж, залж хүндэтгэж байгаа юм шүү дээ.
|
- Зачем ставят обо?
- Для почитания Хангая-земли. Всем миром идут к обо и поклоняются Хангай-земле, подносят лучшие части еду. То есть приглашают и оказывают почтение.
|
23.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Л. Рагчаа
Знакомство
|
Таныг хэн гэдэг вэ?
-Лувсандашийн Рагчаа гэдэг.
-Та энэ нутгийнх уу?
- Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул сумынх. 1933 онд төрсөн.
- Ямар ажил хийж байсан бэ?
- Гучин таван жил хэл, уран зохиолын багш хийсэн.
- Хаана?
- Сэлэнгэ аймаг, Хөвсгөлийн Мөрөн, Хатгалд багшаар ажиллаж байсан.
- Та ямар ястан бэ, Халх уу?
- Дархат ястан
|
- Как вас зовут?
- Лувсандашын Рагчаа.
- Вы родились в этих местах?
- Из сомона Цаган-Ул Хубсугульского аймака. Родилась в 1933 г.
- Кем работали?
- 35 лет работала учителем языка и литературы.
- Где?
- В Селенгинском аймаке, в г. Мурэне Хубсугульского аймака, в Хатгале.
- Вы какой национальности? Халхаска?
- Дархатка.
|
|
Легенда об озере Хубсугул
|
- Та Хөвсгөл нуурын тухай домог мэдэх үү?
- Сайн мэдэхгүй. Гэхдээ байгаа байдлыг тайлбарлаж чадна.
- Нуурын голд уулын оройг тавьсан гэж домог сонссон уу?
- Сонссон. Энэ бол домог.
- Та энэ домгийн тухай ярьж өгөөч
Эрт цагт нэг хонхорт их мөс ус тогтжээ. Тэр хонхор дотор нь амьтан ч юм уу, хүн ч юм уу, аль нь ч мэдэгдэхгүй нэг хар юм байжээ. Тэгээд хэд хоногийн дараа тэр газарт очиход хонхор дотор сарлагийн бух байжээ. Тэр сарлагийн бух сүүлээ шарваад л уснаас уугаад байж байна гэнэ. Бороо орж, тэнгэр дуугарахад тэр бух усаа тойроод гүйгээд байх юм гэнэ. Тэр уснаас нь орчны нь хүмүүс эхлээд болгоомжилж, амсаж үзэж байгаад ундаалах болжээ. Тэр ус ёроолоосоо ундаргатай. Хамгийн цэнгэг устай тул хүн, малд хамгийн чухал сайн ус байна гээд хүмүүс ууж хэрэглэдэг болсон гэнэ. Энэ нуур тэгж л тогтсон юм гэнэ. Тэгээд тэр нууранд олон амьтад буга, хандгай, ямаан гөрөөс, чоно, үнэг ирж ундаалсан гэнэ. Баахан олон усны шувууд ирж, дуугараад л яваад л ийм сайхан, гүн цэнхэр Хөвсгөл нуур үүссэн гэсэн домог байдаг.
- Модон хүү,Хадан хүү гэж сонссон уу?
- Сонссон. Тийм хоёр уул байдаг. Манай Хөвсгөл нуур чинь 137 км урт гэдэг байх аа. Модон хүү, Хадан хүү хоёр бол их онцгой уул бөгөөд эргэн тойрон устай, нуурын яг голд нь байдаг юм. Энэ хоёр ууланд ан гөрөөс байдаггүй Харин цахлай зэрэг усны олон шувуу л байдаг.
- Модон хүү, хадан хүү хоёр хоорондоо хир зайтай вэ?
- Хатгал талдаа байдаг. Наад тал нь нуурын гуравны хоёрт байдаг юм. Хатгал талдаа ойр. Ханх талдаа бол хол. Яг нуурын голд нь хоёулаа байдаг.
- Яагаад тэгж Хадан хүү, Модон хүү гэж нэрлэсэн юм бэ?
- Өвөл Хөвсгөл нуур хөлддөг. Дээр үед хүмүүс морин тээвэр хийж, Оросоос бензин, хүнс, төрөл бүрийн барааг Хөвсгөл далайн мөсөн дээгүүр морин чаргаар зөөдөг байсан. Анхны морь чаргаар явж байсан улс л үүнийг Модон хүү түүнийг Хадан хүү гэж нэрлэе гэж ярьж байгаад энэ нэрийг өгсөн юм гэдэг.
- Яагаад Хүү гэж нэрлэсэн юм бэ?
- Энхрийлсэн маягтайгаар, өөрөөр хэлбэл энэ нуурын хүү гэсэн утгаар л тийнхүү нэрлэсэн. Хөвсгөл нуурын хүү нь л гэсэн утгатай. Хүмүүс ярьж байгаад өгсөн гэсэн яриа байдаг. Их сайхан байгальтай газар.
- Хөвсгөл далайн эргээс хол уу?
- Яг голд нь байдаг. Хоёулаа модтой, ургамалтай сайхан газар.
- Нуурын дундаас бух гардаг тухай домог сонссон уу?
- Сайн мэдэхгүй. Хүмүүс янз янзын л юм ярьдаг юм.
|
- Вы знаете легенды об озере Хубсугул?
- Не знаю хорошо. Но могу объяснить, что знаю.
- Слышали сказку о том, что в озеро перенесли верхушку горы.
- Слышала. Это легенда.
- Расскажите эту легенду.
Давным-давно как-то в одной впадине лежало много льда. Там появилось что-то черное, непонятно что - то ли животное, то ли человек. Через несколько дней посмотрели туда, а там – бык-сарлык. Этот самец сарлыка махал хвостом и пил воду. Когда шел дождь и гремел гром, бык бегал вокруг этого озерца. Местные люди сначала опасались пить эту воду, потом попробовали и стали употреблять. На дне бил ключ. Там была самая чистая вода, поэтому люди увидели, что она полезнее всего людям и скоту, и стали употреблять ее. Так и возникло это озеро. Потом к этому озеру стали приходить на водопой всякие звери - олени, лоси, козы, волки, лисы и прочие. Стали прилетать птицы, петь там. Такая есть легенда о том, как появилось прекрасное синее озеро Хубсугул.
- А слышали о Модон-ху и Хадан-ху?
- Слышала. Есть такие две горы. Наш Хубсугул длиной 137 км, кажется. Модон-ху и Хадан-ху - это две особые горы, они стоят посередине озера. На этих горах зверей нет. А вот птиц много - цапли и прочие водные птицы.
- Расстояние между Модон-ху и Хадан-ху большое?
- Они находятся ближе к Хатгалу. Где-то на расстоянии одной трети длины озера от Хатгала. От Ханха далеко. Прямо посереди озера стоят.
- Почему их назвали Модон-ху и Хадан-ху?
- Зимой Хубсугул замерзает. Раньше люди на лошадях, запряженных в сани, везли по озеру из России бензин, продукты, разные товары. Те, кто первые стали использовать конные сани, и предложили: давайте назовем эту гору Модон-ху, а ту Хадан-ху. Так рассказывают.
- А почему ху?
- Чтобы передать любовь, нежность, в том смысле, что это - сыновья озера. Сыновья Хубсугула. Люди договорились и дали такие имена. Там очень красивая природа.
- Далеко они расположены от берега Хубсугула?
- Точно посередине. На обеих растут деревья, очень красивые горы.
- А легенду о том, что из озера выходит бык, слышали?
- Не знаю. Люди разное рассказывают.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан, Алтан гадас одны тухай домог сонссон уу?
- Монголчууд ярихдаа Алтан гадас од бол зүг чигийг заана. Түүнийг мэддэг, хардаг хүн хаана ч төөрөхгүй. Очих газраа очно гэдэг.
- Тэр одонд мөргөдөг үү?
- Мөргөнө. Хүн бүр янз бүр. Гараараа залбирна. Сүү цагаан идээ, цайны дээжээ өргөнө. Долоон бурхан одонд ч адил мөргөнө. Долоон бурхан гардаг газраа л гарна. Сайн сайхныг гуйж залбирдаг. Эх дэлхийн Долоон хүү биднийг хамгаалж хайрладаг гэж маш их шүтдэг байсан.
- Долоон хүү тэнгэрт яаж гарсан домогтой юм бэ?
Түрүү үед нэг эх долоон хүү төрүүлсэн байгаа юм. Тэгээд нэг айлын хүүхдүүд тул бүгдэд нь ижил нэр өгсөн гэнэ. Тэнгэрт долоон бурхан харагдаж байна. Миний долоон хүү бас сайн сайхан амьдраад Долоон бурхан од бүгдийг гийгүүлдэг шиг миний долоон хүү хүн амьтанд тус хүргээрэй гэж эх нь хэлсэн тул тэр долоог Долоон бурхан гэж нэрлэх болжээ. Монголчууд долоон хүүтэй бол айх эмээх, зовох аюулгүй аз жаргалтай сайхан амьдардаг гэдэг.
- Яагаад Долоон бурхан гэсэн юм бэ?
- Хорвоогийн хүн бүхэн шороо, газар дэлхийгээс төрсөн тул хүүхдээ Долоон бурхан гэж нэрлэсэн. Тэр одыг монгол хүн бүр шүтдэг. 5-7 хүү төрүүлсэн эх алзахгүй гэсэн янз янзын домог байдаг юм. Бидний шүтээн бол дээр байна. Тэр Долоон одыг бид шүтдэг тул Долоон бурхан гэж байгаа юм.
|
- Знаете легенды о Долон бурхан, Алтан гадас?
- Монголы говорят, что Полярная звезда указывает направление. Человек, знающий это, нигде не заблудится. Всегда найдет дорогу.
- Люди поклоняются этой звезде?
- Поклоняются. Каждый по-своему. Руки, сложив, молятся. Подносят молочные продукты, лучшую пищу. Большой Медведице тоже поклоняются. Большая Медведица появляется там, где положено. Просят у нее милости. Семь сыновей земли-матушки защищают нас, поэтому их очень почитают.
- Что за легенда о возникновении Долон бурхан на небе?
Прежде у одной женщины родилось семь сыновей. Так как они были все из одной семьи, им дали похожие имена. Мать сказала: "На небе видны семь звезд. Мои семь сыновей, правильно живя, как Долон бурхан освещают все вокруг, приносят добро людям. Поэтому их назвали Долон бурхан. Монголы говорят, что в семье, где есть семь сыновей, нет страданий, несчастий, все живут счастливо.
- Откуда такое название - Долон бурхан (Семь бурханов)?
- Земной человек рождается из земли (газар дэлхийгээс), поэтому она назвала сыновей Семью бурханами. Эти звезды монголы почитают. Есть разные легенды о том, что женщина, родившая 5–7 сыновей, не знает тягот. Наши святыни наверху. Мы почитаем Семь звезд, поэтому их называем Семью бурханами (Долоон бурхан).
|
|
Мичид
|
- Мичид од бол хүйтний од гэдэг. Энэ талаар юу мэдэх вэ?
- Мичид бол яах аргагүй хүйтэнд гардаг од гэдэг.
|
- Мичид называют холодными звездами. Что вы знаете об этом?
- Мичид точно появляются в холод. Так говорят.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурханы домгийг та хаанаас сонссон бэ?
- 1947-онд дунд сургуульд байхад манай газар зүйн багш Пүрэвжав бидэнд ярьж өгсөн юм.
|
- Откуда вы услышали легенды о Семи бурханах?
- В 1947 г. в средней школе нам рассказал учитель географии Пурэвжав.
|
|
Другие звезды / созвездия
|
- Өөр од гариг болонХөхдэй мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- А легенды о других звездах, о Хухдэй-мэргэне знаете?
- Не знаю.
|
|
Цолмон
|
- Үүрийн цолмон, Ховдог эмгэний тухай мэдэх үү?
- Нутаг нутаг бүрд Ховдог эмгэн гэж нэрлэдэг. Хамгийн түрүүн гардаг од тул идээний дээжээ өргөдөг юм.
- Үүрийн цолмонд мөргөдөг үү?
- Үгүй, Зүгээр л идээ цагаа л өргөдөг.
|
- А о Цолмон? О Ховдог-эмгэн (Прожорливой старухе)?
- В разных местах ее называют Ховдог-эмгэн. Это звезда, которая появляется первой, поэтому ей подносят лучшую пищу.
- Поклоняетесь Утренней Цолмон?
- Да нет. Просто подносим ей молочную пищу.
|
|
Тэнгэрийн зам
|
- Тэнгэрийн замын тухай мэдэх үү?
- Шинжлэх ухааны ойлголтыг л мэднэ. Домгийг нь мэдэхгүй.
|
- Про Тэнгэрийн зам что-то знаете?
- Знаю только научное определение. А легенду не знаю.
|
|
Небесные обезьяны
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг тухай домог мэдэх үү?
Тэнгэрт бич гэдэг амьтан байдаг Тэр хоёр мөргөлдөхөөр тэнгэр дуугардаг гэсэн домог байдаг. Тэр хоёр бич мөргөлдөхөө больж, эвлэхээр нь эвлэрсний тэмдэг болж, солонго татдаг гэдэг.
- Сонин домог байна. Бич гэж дуулаагүй. Луу л гэж сонссон. Та энэ домгийг хаанаас сонссон?
- Арван настай байхад домог гээд өндөр настай хүн ярьдаг байсан.
|
- Знаете легенду о том, почему раздается гром?
На небе есть такие живые существа - обезьяны. Когда две из них сталкиваются, гремит гром. Когда обезьяны перестают бороться, а приходят в согласие, в знак этого появляется радуга.
- Интересная легенда. Мы не слышали об обезьянах. Слышали про лу (луов). Где вы слышали эту легенду?
- Когда мне было 10 лет, один старик рассказывал.
|
|
Сказитель
|
- Тэр өвгөн дархат байсан уу?
- Тийм. Орой болохоор үлгэр домог ярьдаг байсан.
- Тэр өвгөний ярьж өгсөн өөр үлгэр, домог байна уу?
- Удсан болохоор сайн мэдэхгүй байна. Хүүхэд болохоор сонирхож сонсдоггүй байсан байх.
- Тэр өвгөн зүгээр ярьдаг байсан уу, дуу дуулж хөгжимдөж ярьдаг байсан уу?
- Зүгээр ярьдаг байсан.
|
- Тот старик был дархат?
- Да. Каждый вечер рассказывал легенды и сказки.
- А другие сказки и легенды, которые рассказывал тот старик, помните?
- Много времени прошло, поэтому не помню. Ребенком была, поэтому не очень хорошо слушала.
- Тот старик рассказывал просто или играя на инструменте?
- Просто.
|
|
Лу и верблюд
|
- Лууны тухай сонссон уу?
- Тийм домог байдаг л байх.
- Загас луу болсон тухай сонссон уу?
- Мэдэхгүй. Сонсоогүй.
- Луу газар унахдаа нойтон ботго болдог тухай сонссон уу?
- Сонссон. Тэмээ ботголохдоо их ядарч, хамгийн их зовж төрдөг амьтан. Тиймээс луу унахад ботго болж байна гэдэг тэмээ минь зовохгүй төрөөсэй гэсэн монголчуудын санааг илэрхийлсэн.
- Луу унадаг байсан уу?
- Унадаг л гэж домоглодог. Луу унасан тул энэ тэмээ тэмээ хөөлдөг болсон гэж домог байдаг.
- Луу унасан байхад яагаад тэмээ зовдог юм бэ?
- Луу унасан болохоор л тэмээ амь алдахгүй үхэхгүй төрж байгаа гэсэн ойлголт юм.
|
- О лу легенды знаете?
- Вроде, есть такие легенды.
- Слышали о том, что рыба превратилась в лу?
- Не знаю. Не слышала.
- А о том, что когда лу падает на землю, становятся мокрым верблюжонком?
- Слышала. Верблюдица при родах очень устает, из животных она больше всего мучается при родах. Поэтому то, что монголы говорят, что лу, упав на землю, становится верблюжонком, выражает их мечту, чтобы верблюды рожали не мучаясь.
- Лу, правда, падали?
- Рассказывают в легендах, что падали. Есть легенда о том, что верблюды чистят друг друга от сажи (? Тэмээ тэмээ хөөлдөг), чтобы луу упал.
- Почему верблюды страдают, когда падает лу?
- Смысл такой: если лу падает, верблюдица рожает и не умирает.
|
|
12-летний цикл
|
- Арван хоёр жилийг яагаад амьтны нэрээр нэрлэсэн юм бэ?
- Нэрийг нь монголчууд өөрсдийн амьдралтай холбож тийм нэр өгсөн юм гэж ярьдаг байсан. Мэдэхгүй.
- Өөр амьтны нэрээр нэрлэж байсан домог мэдэх үү?
- Үгүй ингэж л нэрлэж байсан. Дээр үед Манж улс монголыг довтолж байхад зориуд хуралдаж байж энэ нэрийг олж өгсөн юм гэж ярьдаг.
|
- Почему 12 лет названы именами животных?
- Монголы дали такие названия, сообразуясь со своей жизнью. Так раньше говорили. Не знаю.
- А знаете легенды, чтобы их называли именами других животных?
- Нет, их только так и называли. Говорили, что в давние времена, когда маньчжуры напали на монголов, монголы специально собрались и решили так называть.
|
|
Беседа
|
- Зун урт, өвөл богино байдаг тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Зурам яагаад нуруундаа зураастай болсны учрыг мэдэх үү?
-Үгүй.
|
- Знаете легенду о том, почему лето долгое, а зима короткая?
- Не знаю.
- Почему у суслика на спинке полоски?
- Не знаю.
|
|
Космография
|
- Газар дэлхий амьтны нуруун дээр байдаг тухай домог мэдэх үү?
- Зааны нуруун дээр газар дэлхий тогтож байгаа гэсэн домог байдаг.
- Хэдэн зааны нуруун дээр байдаг юм бол?
- Мэдэхгүй. Түм буман зааны нуруун дээр, ганц нэг зааны нуруун дээр гэж янз янзаар ярьдаг. Дэлхий болохоор олон юман дээр тогтож байгаа байх.
- Та үүнийг хаанаас сонссон бэ? Номноос уу?
- Аман ярианаас л сонссон.
|
- Знаете легенды о том, что земля лежит на спинах животных?
- Есть легенда о том, что земля лежит на спине слона.
- Не скольких слонах?
- Не знаю. По-разному говорят: одни, что на 10 тысячах слонов, на ста тысячах, другие, что на одном. Земля лежит на разных вещах.
- Вы откуда это слышали? Или в книгах прочитали?
- Слышала.
|
|
Космический брак
|
- Та тэнгэр эцэг, газар ээж гэж сонсон уу?
-Тэгж ярьдаг. Тэнгэр газаргүй бол хүн амьдарч чадахгүй. Хүчилтөрөгчгүй болно. Аливаа юм ээжээс л эхэлдэг болохоор дэлхий ээж гэдэг. Бид тэнгэрээс чөлөөтэй сайхан амьсгалж байна гэдэг нь тэнгэр эцэгтэй холбоотой. Газар, тэнгэр хоорондоо хүйн холбоотой.
- Тэнгэр газар хоёр хамт байж байгаад салсан тухай сонссон уу?
- Мэдэхгүй.
|
- А слышали вы, что небо (тэнгэр) - это отец, а земля - мать?
- Да. Без неба и земли человек жить не сможет. Не будет кислорода. Все берет начало от матери, поэтому землю называют матерью. А то, что мы берем из неба воздух и дышим свободно, связано с небом-отцом. Небо и земля связаны родством.
- Слышали о том, что небо и земля были вместе, а потом разделились?
- Нет.
|
|
Луна
|
- Сарны дүрс, саран дээр юу байдаг тухай домог мэдэх үү?
- Сонсоогүй. Миний багад тийм юм их ярьдаггүй байсан.
|
- Знаете легенды о том, что на луне есть какие-то образы?
- Не знаю. Когда я была маленькой, о таких вещах много не рассказывали.
|
|
Антропогенез
Эрлик
Летучая мышь
|
- Анхны хүн юунаас үүссэн бэ?
- Сармагчинаас үүссэн. Эхлээд сармагчин дөрвөн хөллөж байгаад дараа нь хоёр хөлтэй болсон гэж ярьдаг.
- Эрлэг хүнд амь өгсөн гэж сонссон уу?
- Үгүй.
- Эрлэг гэж юу вэ?
- Эрлэг гэж байхгүй.
- Эрлэгийн тухай домог мэдэх үү?
- Эрлэг номун хааны тухай мэдэхгүй.
- Эрхий мэргэний тухай домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Та сарьсан багваахайны домог мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Откуда появился первый человек?
- От обезьяны. Сначала обезьяны ходили на 4 ногах, а потом стали на 2-х.
- А о том, что людям дал жизнь Эрлик, слышали?
- Нет.
- Что такое Эрлик?
- Эрлика нет.
- Знаете легенды об Эрлике?
- Легенды об Эрлик Номун-хане не знаю.
- Знаете легенды о летучей мыше?
- Нет.
|
|
Беседа
|
- Та ач олон уу?
- Долоон ачтай. 5 нь хүү хоёр нь охин.
- Үлгэр домог мэддэг настан байна уу?
- Пүрэвжав гэж хүн юм мэднэ. Хоёр Пүрэвжав байна. Нэг нь хөдөө хол байна. Баттөр гэж Өрхөтөд байдаг. Эндээс 15-16 км хол. Баттөр домог үлгэр гоц мэднэ. Надаас дүү хүн. Цээжтэй. Гайхалтай хүн. Мэдэхгүй юм байхгүй.
- Баттөр үнэн гайхалтай хүн. Гоё домог мэддэг хүн гэж байх юм. Тэр хэдэн хүнтэй тэнцэх сайхан юм ярьна. Хамгийн чухал хүн. Хамт яваад хамт ирье. Өглөө эрт очвол Баттөр гэртээ байна. Хүүхэд нь энд мах зарж байгаа.Баттөр уг нь Ринчинлхүмбэ сумын дархат хүн. Одоо Хатгалд байгаа юм. 60 гаруй настай. Юм мэдэж авúя гэвэл тэр хүнтэй л заавал уулзах хэрэгтэй.
- Өөр ямар хүн байна.вэ?
- Хоёр Пүрэвжав байна. Төв дээр нэг нь нөгөө нь Чулуутад байна. Өрхөтөд очиход Гармаа гэж Билигдэмбэрэл гэж хүн байна.
|
- У вас много внуков?
- 7 внуков – 5 мальчиков, 2 девочки.
- Есть тут старики, которые знают сказки и легенды?
- Пурэвжав кое-что знает. Есть два Пурэвжава. Один живет далеко в худоне. В Урхоте живет человек по имени Баттур. Отсюда 15–16 км. Баттур знает много сказок. Младше меня. Но память хорошая. Удивительный человек. Нет ничего, чего бы он не знал.
- Баттур действительно удивительный человек. Бывают же люди, которые знают замечательные легенды. Он может рассказать столько, сколько несколько людей не расскажут. Очень редкий человек. Поедем вместе. Если поехать рано утром, Баттур будет дома. Его сын здесь мясо продает. Вообще-то Баттур - дархат из сомона Ринчинлхумбэ. Сейчас он в Хатгале. Ему больше 60. Если хотите что-то узнать, надо обязательно встретиться с ним.
- А кто еще есть?
- Есть два Пурэвжава. Один живет в центре, другой в Чулуте. Если поедете в Урхот, там есть Гарма, есть Билигдэмбэрэл.
|
|
Летучая мышь
|
- Сарьсан багваахайны тухай домог мэдэх үү?
- Янз янзын юм л байдаг. Сайн мэдэхгүй.
|
- Знаете легенды о летучих мышах?
- Всякие есть. Хорошо не знаю.
|
|
Цаган-сар
|
- Цагаан сараар гэрийнхээ тотгон дээр гурван мөс тавьдаг. Тэр тухай та мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- На Цаган-сар на притолоку юрты кладут три куска льда. Знаете что-нибудь про это?
- Не знаю.
|
|
Пила над дверью
|
- Биднийг өнгөрсөн жил Өвөрхангай аймгаар явж байхад айлууд хаалганыхаа унинд хөрөө хавчуулсан байсан ямар учиртай юм бол?
- Гадны аюулаас хамгаалдаг. Энд бас униндаа хавчуулдаг. Хорлол, хараал, муу бүхнээс хамгаалуулах гэж тавьдаг юм.
- Тэр муу зүйл хийдэг сүнсний нэрийг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- Хөрөө хавчуулахгүй бол яах вэ?
- Тэр сүнс нь юу ч хийж болзошгүй. Хэлж мэдэхгүй.
|
- Когда мы в прошлом году ездили по Убурхангайскому аймаку, некоторые люди закладывали пилу за уни. Не знаете, почему?
- Это они защищаются от опасности извне. И здесь закладывают за уни. Для защиты от вреда, харала, от всего плохого.
- Вы знаете, как называется тот плохой дух, который приносит вред?
- Не знаю.
- А если не заложить пилу, что будет?
- Этот дух может сделать что угодно. Не могу сказать.
|
|
Харалч и харал
|
- Хараалч гэж ямар хүн бэ?
- Хүнийг есөн өнгөөр хэлж хараадаг хүнийг хараалч хүн гэдэг. Амнаас гарч байгаа үг бүр нь харааж байдаг хүн байдаг л юм.
- Хараал гэж юу вэ?
- Хүнийг муу муухайгаар хэлдэг. Хараадаг муу үгс байна.
- Загнах хараал уу?
- Үгүй.
- Эхнэр, нөхөр хэрэлдэхэд хэлдэг үг хараал уу?
- Үгүй. Зүгээр л маргаж байгаа юм. Зориуд хүнийг муу байгаасай гэж цус нөж гэж эвгүй хэлдэг үг нь хараал юм.
- Би хүн рүү хараад уурлаад хэлбэл хараал уу?
- Муу юм хэлэхгүй бол хараал биш.
- Ялгаа нь юу вэ?
- Хараалыг лам хүн x бөө хүн xийнэ. Айхавтар хорлож хийдэг үйл юм.
- Та хийж чадах уу?
- Мэдэхгүй.
|
- Кто такой харалч?
- Харалчем называют человека, который проклинает другого по-всякому. Есть такие, у которых каждое слово, которое вылетает изо рта - харал.
- А что такое харал?
- Говорить о человеке очень плохо. Есть специальные слова, которыми проклинают.
- Ругать это харал?
- Нет.
- Когда муж с женой ругаются, они говорят харалы?
- Нет, они просто спорят. Харал это нехорошие слова - кровь, сгусток крови (нуж), особые неподобающие слова.
- Если я посмотрю на человека сердито и скажу что-то - это харал?
- Если не скажите плохих слов, то это не харал.
- А какая разница?
- Харалы говорит лама или шаман. Они могут нанести ужасный вред.
- А вы можете?
- Нет.
|
|
Мангас
|
- Та бага байхдаа мангасуудын тухай домог сонсож байсан уу?
- Сайн мэдэхгүй. Баттөмөр л ярих шиг болно доо.
|
- Когда вы были маленькой, вы слышали легенды о мангасах?
- Хорошо не знаю. Это вам Баттумур расскажет.
|
|
Рах
|
- Нарыг залгидаг Раахын тухай сонссон уу?
- Янз янзын л юм ярьдаг юм.
|
- Слышали о Раху, который проглатывает солнце?
- Всякое рассказывают.
|
|
Шулмас
|
- Шуламын тухай сонссон уу?
- Сонссон, Ярих юм алга.
- Шуламыг харж болох уу?
- Болохгүй байхаа.Юу ч байдаг юм. Гэхдээ байгаа л юм.
|
- А о шуламах слышали?
- Слышала. Рассказать ничего не могу.
- Можно увидеть шулама?
- Наверное, нельзя. Да и есть ли что-то? Кажется, все-таки есть.
|
|
Лус-савдак
|
- Лус савдаг, уул, усаа тахиж шүтэх тухай. Буруу юм хийвэл лус яах вэ?
- Мод буруу огтловол лус хилэгнэнэ. Мөргөж гуйж залбирч авахгүй бол болохгүй
- Энэ нутгийн уул усны лус савдагт мөргөх ёстой юу?
- Зүгээр. Тийм мөргөдөг уул ус байхгүй.
- Мөргөж шүтэхгүй бол болохгүй аюултай газар байхгүй юу?
- Ердийн л уул ус. Мөргөх шаардлагагүй. Хүн мод буруу газраас огтлох, загас барихад лус уурлаж, хорлол хийдэг.Лусын хорлол болдог.
- Лус нь тэр газрын эзэн гэсэн үг үү?
- Тийм. Эзэн нь гэсэн үг.
- Хөвсгөл далай эзэнтэй юу?
- Тахидаг шүтдэг газар бүр эзэнтэй.
|
- Расскажите о Лус-савдаках, о поклонении горам, рекам. Если сделать что-то неправильное, что сделают Лус-савдаки?
- Когда рубят деревья, которые нельзя рубить, лусы сердятся. Тогда не помолиться, не попросить нельзя.
- В ваших местах нужно поклоняться Лус-савдакам?
- Да нет. Гор или рек, которым поклоняются, нет.
- Нет таких мест, которым нельзя не поклоняться?
- У нас обычные горы и реки. Нет необходимости поклоняться. Когда люди рубят деревья в неправильных местах, когда ловят рыбу, лусы сердятся и наносят вред. Тогда бывает вред от лусов.
- Лус - это хозяин какого-то места?
- Да, хозяин.
- У озера Хубсугул есть хозяин?
- Хозяин есть у каждого места, которое почитают.
|
|
Бурэн-хан
|
- Эзэн нь нэртэй юу?
- Нутаг нутагтаа өөр өөрийн гэсэн нэртэй. Манайхан Бүрэн-хааныг шүтдэг юм байна лээ.
- Бүрэнхаан уул хаана байдаг вэ?
- Мөрөнгийн урд талын сайхан уул.
|
- У хозяина есть имя?
- В каждой местности хозяева носят свои имена. Наши почитают Бурэн-хана.
- А где находится гора Бурэн-хан?
- Это такая красивая гора, которая находится на юге от Мурэна.
|
|
Лус-савдак
|
- Ямар нэг юм хийхдээ, мод огтлох, ан хийхдээ лусаас гуйх ёстой юу?
- Гуйж шүтэж байж авдаг. .
- Юу гэж гуйх вэ?
- Мод авахад номоор нь авах ёстой.
- Загас барихыг зөвшөөрөөч гэх мэт гуйх уу?
- Тэгнэ. Зарим хүн цагаа идээ тавьдаг л юм байна лээ.
- Анд явахын өмнө лус савдгийг тахих уу? Дараа нь тахих уу?
- Дандаа, заавал өмнө нь тахидаг юм.
- Яагаад цагаан идээ тавьдаг юм бэ?
- Идээний дээж бөгөөд лус савдаг хамгийн сайн хүлээж авдаг юм.
- Шинэ сүүнээсээ өргөдөг үү?
- Заавал шинэ сүү хөөрүүлсэн сүү, цайны дээжээ өргөж болно. Хүн уухаас л өмнө өргөдөг
|
- Вы испрашиваете разрешение у луса, когда что-то делаете, рубите деревья, охотитесь?
- Испрашиваем, а потом берем.
- А как испрашиваете?
- Когда рубят деревья, надо придерживаться правил.
- Просите разрешить ловить рыбу?
- Да. Некоторые ставят молочную пищу.
- Перед тем, как отправиться на охоту, совершаете поклонение лусам и савдагам? Или после?
- Обязательно перед.
- Зачем ставят молочную пищу?
- Это – лучшая еда, лус-савдаки ее лучше всего принимают.
- А подносите свеженадоенное молоко?
- Обязательно подносим лучшую часть надоенного молока, кипяченого молока, чая.
|
|
Галын Бурхан
|
- Галын бурхан айл бүрд байдаг уу?
- Айл бүрт байна. Гал голомтоо бохир болгож болохгүй. Галын бурхан тэр айлыг авч явж байгаа учир галаа их хүндэтгэнэ. Галын эзэн л гэдэг. Айл бүрт галын эзэн байна. Зарим газар тусгай нэртэй байж магадгүй.
- Өөр газар нүүхэд галыг яаж зөөдөг вэ?
- Хог ургадаггүй, цэвэр сайхан газар л галаа асаана. Галаа асаахад л тэнд галын эзэн байна гэж үздэг.
- Хөрш айлын гал нь унтрахад хажуу айлаасаа гал авч болох уу?
- Үгүй. Өөрийн галыг бусдад өгөхгүй. Галаас гал дамжуулдаггүй. Чүдэнз өгч болно. Монголын ганц айхтар ёс чинь энэ дээ.
- Хэрэв тэгвэл яах вэ?
- Сайн л юм лав болохгүй. Хүн ямар нэг юмыг шүтлэгээр хүлээж авдаг тул гал айл руу явсан гэж эзэн бодвол л таагүй юм л болно.
- Галтай холбоотой цагаан сарын ямар зан үйл байдаг вэ?
- Шинийн нэгэнд галдаа бүх идээныхээ дээжээс өргөдөг. Бууз, мах, өрөм, боорцог, сүү, бэлтгэсэн бүх юмнаас галдаа өргөдөг.
- Галыг хооллоно гэсэн үг үү?
- Тийм. Бас идээний дээжийг жижиг сав, тавганд хийгээд бурхандаа тавьдаг. Гаднаас хүн юм өгвөл заавал галдаа өгнө.
- Гэрийн эзэн, галын эзэн гэж нэг юм уу тусдаа юу?
- Нэг л зүйл гэсэн үг. Монголд нэг л журмаар галдаа, гэрийн эзэнд цай идээний дээжээ өргөдөг.
- Галдаа өдөр бүр юм өгөх үү? Баяраар өгөх үү?
- Өгөх үедээ л өгнө. Шинийн гурванд өгдөг бол тэр өдрөө өгнө.
- Гэр нь шинэ газар нүүж очиход, шинэ гэр барихад галаа өөр хүнээр асаалгах уу?
-Үгүй. Өөрсдөө л асаана. Гадны хүнээр галаа асаалгахгүй. Өөрсдөө л асаана.
- Галын эзэн эрэгтэй юу, эмэгтэй юу?
- Аль аль нь л ижил гэсэн үг.
- Галын бурханыг хатан хаан гэж нэрлэдэг үү? Эрэгтэй галын эзэн гэж байх уу?
- Гэрийн эзэн гэж өрхийн тэргүүн эрэгтэй хүнийг хэлдэг. Галын эзнийг эмэгтэй дүртэй гэж хэлдэг байж магадгүй.
- Гал унтрахаар асаах юмгүй бол яах вэ Айлаас авч болохгүй гэсэн шүү дээ?
-Гал асаадаг юм заавал байх хэрэгтэй. Байхгүй байж болохгүй. Чүдэнз байхгүй бол галыг үрж асаадаг хэттэй байдаг.
- Аянга буугаад гал гарна. Энэ гал ялгаатай юу?
- Ялгаагүй....
- Шинэ бэр ирээд галд мөргөдөг үү?
- Мэдэхгүй.
- Өөрийн төрлөөс эхнэр авч болох уу?
-Болохгүй.
- Өвөрхангай аймагт шинэ гэр барихад ерөөл хэлүүлдэг зан үйл байсан. Ерөөлч хэлэхэд галд хамаатай юу?
- Галыг хамааруулж байвал хамаатай.
|
- А в каждом айле есть бурхан огня?
- В каждом. Нельзя загрязнять очаг. Бурхан огня защищает айл, поэтому огонь почитают чрезвычайно. Называют хозяином огня. В каждом айле есть хозяин огня. В каких-то местах у него, может, есть и специальное название.
- А когда перекочевывают на другое место, как переносят огонь?
- Зажигают огонь на месте, где нет мусора, на чистом хорошем месте. Когда зажигают огонь, там, считают, есть и хозяин огня.
- Если в айле потух огонь, его можно взять у соседей?
- Нет. Свой огонь никому не дают. От огня огонь не зажигают. Можно дать спички. Это крепкий монгольский обычай.
- А если так сделать, что будет?
- Хорошего ничего не будет. Человек воспринимает все согласно вере, поэтому думать, что его огонь ушел к другому, ему неприятно.
- Какие есть обычаи Цаган-сара, связанные с огнем?
- Первого числа подносят огню лучшую часть всей пищи - боз, мяса, пенок, борцогов, молока, всех приготовленных блюд.
- Это что, кормят огонь?
- Да. Лучшую часть пищи также кладут в маленькую посуду на тарелки и подносят бурханам. Если кто-то пришедший подносит что-то, обязательно подносят огню.
- Хозяин юрты и хозяин огня - один, или каждый существует отдельно?
- Один. В Монголии одинаково подносят лучшую часть пищу хозяину юрты и огню.
- Огню каждый день что-то подносят? Или на праздники?
- Когда положено, тогда и подносят. Если положено подносить третьего числа, то так и подносят.
- Когда юрту ставят на новом месте, когда ставят новую юрту, разрешают чужому человеку зажечь огонь?
- Нет. Сами зажигают. Чужому не разрешают. Только сами.
- А хозяин огня - мужского или женского рода?
- То и другое - одно и то же.
- Называют бурхана огня ханом или ханшей? Есть мужской хозяин огня?
- Хозяин юрты - это мужчина, глава семьи. Хозяин огня, может быть, и имеет женский образ.
- Что делать, если огонь погаснет, а чем зажечь его - нет? Вы же сказали, что у другого айла взять нельзя.
- Нужно, чтобы обязательно было чем возжечь огонь. Нельзя чтобы не было. Если нет спичек, то имеют огниво.
- Огонь может загореться от молнии. Этот огонь - какой-то другой?
- Такой же…
- Новая невестка поклоняется огню?
- Не знаю.
- Можно брать жену из своих родственников?
- Нельзя.
- В Убурхангайском аймаке был обряд произнесения юрола при постройке новой юрты. Юрол относится к огню?
- Если [в юрол] включают огонь, то и относится.
|
|
Юрол скоту
|
- Мал өвчлөхөд ерөөл хэлэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Когда скот болеет, говорят юрол?
- Не знаю.
|
|
Шаманы
|
- Үе дамжсан сайн бөө байдаг уу?
- Зөндөө байна. Одоо ч үе дамжсан бөө байна
- Та таних уу?
- Танина.
- Хүмүүс одоо бөөд их очдог уу?
- Зөндөө.
- Яах гэж?
- Үзүүлэх гэж. Муу юмыг аргалуулах гэж очно.
- Хулгайд юмаа алдвал бөөд очих уу, ламд очих уу?
- Аль алинд нь очно.
- Хулгайчийг олоход бөө хүн юу хийх вэ?
- Хулгайг нь гаргана. Олдох нь ч олдно.
|
- Бывают хорошие шаманы, продолжающие поколение?
- Много. И сейчас есть шаманы, дети шаманов.
- Вы знакомы с такими?
- Знакома.
- Люди часто обращаются к шаманом в настоящее время?
- Часто.
- Зачем?
- Чтобы получить предсказание. Чтобы отвратить дурное.
- Если у человека что-то своруют, он идет к ламе или шаману?
- И к тому и к другому.
- Что делает шаман, чтобы найти вора?
- Находит сворованное. Что ищет, то и находит.
|
|
Шаманы и ламы
|
- Ямар нэг юмаа алдвал ламд чадах уу?
- Зөв чадалтай ламаа онож очиж чадвал олно. Бөө сайн чаддаг. Лам ч, бөө ч хийх юмаа хийнэ. Аль аль нь чадна.
- Аль нь илүү хүчтэй вэ?
- Ойролцоо. Гэхдээ бөө илүү хүчтэй.
- Бөө лам хүн хоёр зөрчилтэй юу?
- Бөө, бурханы шашин хоёр эсрэг хоёр шашин. Лам, бөө хоёр ялагдсан нь юмаа хийж чадахгүй.
- Чойжин ламын тухай сонссон уу Очир гүйлгэх тухай мэдэх үү?
- Сүртэй юм болдоггүй. Одоо бол үер зогсоодог, бороо оруулдаг, бороо хорьдог тийм чадалтай бөө, лам аль аль нь ховордсон. Дээр үед тийм чадалтай бөө, лам олон байсан гэдэг.
- Ламын хийж чаддаг юмыг бөө чадахгүй, бөөгийн чаддаг юмыг лам чадахгүй байж болох уу?
- Байна. Лам хийх зүйлээ, бөө ч хийх зүйлээ хийнэ. Аль аль нь л хүчтэй.
|
- А лама сможет найти?
- Если найти подходящего ламу, найдет. Шаманы здорово умеют. И лама и шаман сделают то, что положено. Каждый сумеет.
- А кто сильнее?
- Приблизительно одинаковы. Но шаман сильнее.
- А лама и шаман конфликтуют?
- Шаманство и буддизм - религии, противостоящие друг другу. Если лама или шаман потерпят поражение друг от друга, то не смогут совершать свои ритуалы.
- Слышали что-нибудь про Чойджин-ламу? Знаете о том как "пускают очир"?
- Ничего особенного. Сейчас редко кто из лам или шаманов сможет остановить наводнение, пустить или остановить дождь. Раньше таких лам и шаманов было много.
- Существует ли что-то, что лама может, а шаман не может, и наоборот?
- Существует. Лама делает то, что ему положено, и шаман тоже. Тот и другой имеют силу.
|
24.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Бат-Очир, Дуужий
Чингунджав
|
- Хотгойд үндэстэн яаж үүссэн бэ?
- Бага мэднэ дээ. Хотгойдын ван Чингүнжав гэж мэднэ.
- Чингүнжавын ямар хүн байсан бэ?
- Дархат хошуу дархат отгийн хүмүүс сайн мэднэ. Тэр нутгаар Чингүнжав их нөлөөтэй байсан.
|
- Как появились хотгойты?
- Плохо знаю. Знаю хотгойтского вана Чингунджава.
- Чингунджав каким был человеком?
- О нем хорошо знают дархаты из дархатских хошунов. Там он был очень влиятельным.
|
|
Дуужий
Орион
|
- Гурван гөрөөсны од гэж сонсож байсан уу? Согоон од ч гэдэг гэнэ.
- "Гурван марал одыг зарим хүн гурван согоо гэдэг. Зарим хүн марал мичид гэдэг. Мичид нь тусдаа барзгар зургаан од байдаг. Согоо гэж дархат хэл дээ. Дархатууд тэгж хэлдэг юм. Мичид марал гэвэл зарим нь бараг мэдэхгүй байх. Мичид гурван согоо гэж манай дархат тийшээ ярьдаг юм" гэж Дүүжий гуай хэлэв.
|
- А вы слышали о трех звездах антилопы? Еще говорят звезды марала (Орион)?
- Созвездие Гурван марал (Орион) некоторые люди называют Гурван согоо. Некоторые люди говорят Марал мичид. Мичид (Плеяды) - это6 отдельно стоящих неровных звезд. Согоо (самка изюбря) – это по-дархатски. Дархаты так говорят. Если сказать Мичид марал, это некоторым не вполне понятно. Наши дархаты говорят: "Мичид, Гурван согоо" – так сказала Дуужий.
|
|
Бат-Очир
Долон бурхан
|
| - Долоон бурхан одыг мэддэг. Нүдээр харсан, тодорхой мэддэг хүнтэй ярихад аятайхан, яриа өрнөж, хэн нь хэн нь санал бодлоо нийлүүлж ярилцахад илүү дээр баймаар байна.
|
- Знаю Долон бурхан (Большую Медведицу). Хорошо говорить с людьми, которые видели своими глазами то, о чем говорят, тогда можно обмениваться мнениями, своими мыслями.
|
|
Бат-Очир
Орион
|
- Бид гурван марал одыг харсан. Харин хэрхэн үүссэн тухай домгийг нь мэдэхгүй. Яагаад гурван марал гэж нэрлэсэн юм бэ?
- Марал буга гэж байдаг. Марал буга, согоо бол хоёулаа л гөрөөс юм даа.
- Тэд яаж тэнгэрт гарсан тухай домог мэдэх үү?
- Сайн мэдэхгүй.
|
- Мы видели созвездие Гурван марал. Но легенду, как они возникли, не знаем. Почему их назвали Гурван марал?
- Марал - такой олень. Олени марал и сого - это такие дикие животные.
- Как они попали на небо?
- Хорошо не знаю.
|
|
Эрхий-мэргэн
|
- Гурван буга байжээ. Эрхий мэргэн дунд талынхыг нь харвах гэж алдаад нөгөө гурав нь тэнгэрт гарч, гурван од болсон. Эрхий мэргэн оноогүй тул хуруугаа огтолж тарвага болсон. Дунд талынх нь одны дээд талд нь Эрхий мэргэний харвасан сум нь од болсон гэж бидэнд дархат Баттөр гуай ярьсан.
- Эрхий мэргэний тухай урьд өдөр ярьсан зүйл дэрээ нэмж, өөрийнхөө сонссон нэг юмыг ярьж өгье.
[Эрхий мэргэн]
Үргэлжлэл-шинэ хувилбар
Тарвагыг нум сумаар агнаж болдоггүй гэдэг. Урьд нэг хүн тарвагыг сахиж байгаад нум сумаар харватал тарвага сумыг нь үүрэндээ аваад орчихож гэнэ. Тэгэхлээр хойноос нь шувтан ухсаар байгаад ортол тарвага нөгөө нум сумыг нь бариад буурал толгойтой өвгөн болчихсон, харвах байдлаар зогсож байсан гэдэг. Тэгээд тэр тарвага ч дарагдсан гэнэ. Хэрэв тэр хүн нум сумаа авах гээд тарваганы нүхэнд ороогүй бол тарвага өвгөн болж гарч ирээд ганц үлдсэн нарыг харвах байсан байх аа. Түүнээс хойш нум сумаар тарвага харваж болохгүй гэдэг яриа гарсан юм гэнэлээ. Биднийг бага байхад тарвага, зурамыг нум сумаар харваж болдоггүй гэж л ярьдаг байсан. Тарвага, зурамыг жижиг чавх сумаар ч гэсэн харваж болохгүй гэдэг байсан.
- Нум сумаар тарвага руу харвахад ямар нэгэн муу зүйл болох уу?
- Хэрэв тэр хүн нум сумаа авах гээд тарваганы нүхэнд ороогүй бол тарвага өвгөн болж гарч ирээд ганц үлдсэн нарыг харвах байсан ч юм билүү. Ямар зорилготойг мэдэхгүй.
- Та энэ үлгэрийг хэнээс сонссон бэ?
- Аав, ээж хоёр маань ярьж өгсөн.
|
- Было три оленя. Эрхий-мэргэн хотел выстрелить в среднего, но не попал, они поднялись на небо и стали тремя звездами. Над средней звезда стрела, выпущенная Эрхий-мэргэном, стала звездой. Так нам рассказал Баттур-гуай.
- Я могу прибавить к рассказанному вчера еще о Эрхий-мэргэне.
Эрхий-мэргэн
(Продолжение. Новый вариант)
Говорят, на тарбагана нельзя охотиться с луком и стрелами. Когда-то один человек выслеживал тарбагана и выстрелил в него стрелой. Тарбаган затащил стрелу в нору. Человек стал копать и полез по следу. Смотрит, а тарбаган держит его лук и стрелы, стал седым стариком, стоит, будто хочет выстрелить. Он тарбагана-то убил. А если бы тот человек не полез за своими луком и стрелами в тарбаганью нору, тарбаган бы вышел в образе старика и сбил выстрелом единственное оставшееся солнце. После этого стали говорить, что стрелять в тарбагана из лука нельзя. Когда мы были детьми, говорили что ни тарбаганов, ни сусликов нельзя убивать из лука.В тарбаганов, сусликов даже маленькими стрелами чавх тоже нельзя стрелать.
- А если охотиться на тарбагана из лука, произойдет что-то плохое?
- Если бы тот человек не полез за своими луком и стрелами в тарбаганью нору, тарбаган, ставший стариком, наверное, сбил бы выстрелом единственное оставшееся солнце. Зачем, не знаю.
- От кого вы слышали эту сказку?
- Отец с матерью рассказывали.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурханы тухай домог үлгэр санаж байна уу?
- Санахгүй байна.
|
- Помните легенду о Долон бурхан?
- Не помню.
|
|
Семьдесят небылиц
|
- "Далан худалч"-ийн тухай үлгэр мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
|
- Знаете сказку о Семидесяти небылицах?
- Не знаю.
|
|
Мангас
|
- Мангас гэж юу юм бэ?
- Би үзсэн биш. Яаж мэдэх вэ. Мангас бол харсан үзсэн бүх л зүйлээ залгиж байдаг амьтан гэж л үлгэрт гардаг.
- Мангас луу гэж сонссон уу?
- Үгүй.
- Мангас тэгэхлээр хүн иддэг байх нь уу?
- Мангас гэдэг айл гэр, хүн, ачаатай тэмээ хүртэл бүгдийг залгидаг гэж үлгэрт гардаг. Нэг завжаараа махыг нь залгиж, нөгөө завжаараа ясыг нь тургиж байдаг гэж үлгэрт гардаг юм.
Нэг үлгэрт Раах мангас саарал нарыг залгиж байсан гэдэг. Тэгээд одоо хүртэл залгиж байдаг гэсэн. Нар сар хиртэж байхыг үзвэл үнэний ортой л байх.
- Мангасын гаднах байдлыг төсөөлөн дүрслэвэл?
- "15 толгойтой атгаалжин хар мангас гэж байдаг байсан гэсэн. Ямаршуу юм байх бэ гэж өөрөө л санаанаасаа дүр зохиохоос яг ийм тийм гэж мэдэхгүй.15 толгойтой атгаалжин хар мангас гэдэг хүнэрхүү дүртэй л юм байсан байх л даа гэж бодож байна" гэв.
- Мангасын гал гэж байдаг гэж Дүүжий гуай үг нэмэв.
- Дээр үед хэн нэгэн хүн ч юм уу, цэрэг ч юм уу мангастай тулалдаж байсан уу?
- Байсан юм гэсэн.
|
- Что такое мангас?
- Я же не видел. Откуда мне знать? В сказках есть такое существо, которое все, что видит, глотает.
- Слышали, чтобы был мангас-лу?
- Нет.
- Значит, мангас ест людей?
- В сказках мангас глотает и айлы с юртами и людей, и нагруженных верблюдов, все. Одним углом рта мясо заглатывает, другим кости мелет. Так в сказках бывает.
В одной сказке Рах-мангас глотал луну и солнце (серое солнце?). И до сих пор их глотает. Наверное, что-то в этом есть, если бывает затмение солнца и луны.
- А можно описать внешний вид мангаса?
- Говорят, был черный загребущий (атгаалжин) мангас с 15-ю головами. А какой он был? Могу только сам сочинить, а точно, какой он из себя, не знаю. Думаю, черный загребущий мангас с 15-ю головами был похож на человека, наверное.
- Есть огонь мангаса, - прибавила Дуужий.
- Слышали, чтобы в давние времена какой-нибудь человек или воин сражался с мангасом?
- Говорят, было.
|
|
Гесер
|
- Гэсэр гэж хэн бэ?
- Гэсэр гэж ярьдаг л байсан юм. Яг ямар хүн байсан юм. Сайн мэдэхгүй.
|
- Кто такой Гесер?
- Говорили, Гесер. Но точно, что за человек был, не знаю.
|
|
Сказитель
|
- Дээр үед таныг бага байхад ч юм уу, аав ээжийн тань үед туульч байсан уу?
- Байсан юм гэнэлээ. Би туульч хүнийг бодитой харж байгаагүй. Харин одоо радиогоор тууль хэлэхийг сонсдог болсон.
|
- Во время вашего детства были тульчи?
- Говорят, были. Но я тульчи не видел. Теперь по радио слушаю, как они сказывают.
|
|
Мангас
Шулмас
|
- Мангас, шулмасын талаар юм мэдэх үү?
- Сайн мэдэхгүй.
Дүүжий гуай :
- Шулмас гэзгээ самнана гэж ярьдаг л юм. Тэгэхээр эмэгтэй ч юм шиг.
Дүүжий гуайн охин:
- Говьд эрэгтэй, эмэгтэй шулмас байдаг гэж хүмүүс ярьдаг гэж хэлэв.
- Та энэ тухай хэнээс сонссон бэ?
- Бага байхад л аав, ээж л ярьж өгдөг байсан.
- Үлгэрт гардаг шиг мангас хүнийг авч явах уу?
- Үгүй, Мэдэхгүй.
- Шулмас хүнийг авч явж чадах уу?
- Мангас шулмас гэж ярьдаг л юм. Мэдэхгүй.
|
- Что вы знаете о мангасах и шулмасах?
- Ничего.
Дуужий-гуай:
- Говорят, шулмас волосы расчесывает. Значит, женщина, видно.
Дочь Дуужий-гуай:
- Люди говорят, что в Гоби есть шулмасы-женщины и шулмасы-мужчины.
- От кого вы это слышали?
- Когда была маленькая, мама с папой говорили.
- Мангас может унести человека, как в сказках?
- Не знаю.
- А шулмас может унести человека?
- Говорят: мангас… шулмас… Не знаю.
|
|
Мам
|
- Мам гэж хөх дэлэнгээ унжуулсан амьтан байдаг гэж сонссон уу?
- Мам гэж арзгар үстэй нэг тийм юм байдаг гэж ярьдаг л юм. Сэгсгэр юм байсан юм болов уу.
- Тэр мам ямар хор хийдэг бэ?
- Мэдэхгүй. Үзэж, дуулаагүй болохоор.
- Хүнд муу юм хийдэг үү?
- Яадаг байсныг мэдэхгүй
|
- Слышали о существе мам, у которого свешиваются груди?
- Про какое-то существо с всклокоченными волосами, говорят мам. Что-то лохматое.
- Какой вред приносит мам?
- Не знаю. Не слышал.
- Человеку приносит вред?
- Что они делали, не знаю.
|
|
Муу шувуу
|
- Муу шувуу гэж сонсож байсан уу?
- ¨стой дуулаагүй.
|
- А о муу шувуу (дурные птицы) слышали?
- Вот уж не слышал, так не слышал.
|
|
Долон бурхан
|
- Долоон бурхан одны домгийг мэдэх үү?
- Хоёр янзаар л хэлдэг байсан. Сайн санахгүй байна. Жаахан бодúё.
|
- Легенду о Долон бурхан?
- Рассказывали в двух вариантах. Хорошо не помню. Немного подумаю.
|
|
Дархаты
|
- Дархатууд яаж үүсэн бий болсон тухай домог, хууч ярьж өгөөч?
- Мэдэргүй. Лав л дархан цол авсан гэж ярьдаг.
|
- Какую-нибудь легенду о том, как возникли дархаты, знаете?
- Не знаю. Говорят, мол, "обрел титул дархана" (дархан цол).
|
|
Душа (сунс)
|
- Дээр үед хүнийг ил тавьдаг байхад сүүжний яс нь үлдэж, сүнс чөтгөр болдог яриа байдаг уу?
- Мэдэхгүй. Сонсоогүй юм байна.
|
- Раньше, когда умершего оставляли на открытой земле, говорили, что тазовые кости остаются, а душа становится чутгуром?
- Не знаю. Не слышал.
|
|
Шаманы и ламы
|
- Бөө, лам хоёр зөрчилдөн тэмцэлдэж байсан тухай мэдэх үү?
- Мэдэхгүй. Шарын шашин, бөөгийн шашин хоёр хоёр ондоо л зүйл дээ.
|
- Слышали о том, чтобы ламы и шаманы враждовали?
- Не знаю. Буддизм и шаманизм разные вещи.
|
|
Судьба
|
- Заяа гэж юу вэ?
- Заяа гэж аз хийморь юм даа.
|
- Что такое заяа (судьба)?
- Заяа – это аз хийморь (счастье).
|
|
Типы шаманов
|
- Зайран гэж хэн бэ?
- Зайран гэж эрэгтэй бөө. Удган гэж эмэгтэй бөө.
- Хэн нь илүү хүчтэй бэ?
- Янз янз л байдаг байх.
|
- Кто такой зайран?
- Зайран это мужчина-шаман. Удган это женщина-шаманка.
- Кто сильнее?
- По-разному бывает, наверное.
|
|
Эрлик
|
- Эрлэг гэж юу юм бэ?
- Үхэж төрөл арилжихыг хэлэх байх.
|
- Кто такой Эрлик?
- Так обозначается смерть.
|
|
Девять белых камней
|
- Хүн өвдвөл есөн цагаан чулуугаар эдгээж болох уу? Өндөр гэгээн Занабазарыг тэгж эмчилж байсан гэсэн.
- Мэдэхгүй. Үхэх цаг нь болсон бол чулуугаар аргалж болох уу даа. Өндөр гэгээнийг тэгж эдгээсэн гэж дуулаагүй юм байна.
|
- Если человек заболеет, его можно вылечить 9 белыми камнями? Так лечили Ундур-гэгэна Дзанабадзара, говорят.
- Не знаю. Если время пришло умирать, вряд ли камнями вылечишь. Не слышал, что Ундур-гэгэна так вылечили.
|
|
Галын Бурхан
|
- Хөрш айлын чинь хүн гал гуйвал гэрийнхээ галнаас өгч болдог уу?
- Голомтноосоо гал тасалж өгч болохгүй
- Яагаад өгч болохгүй юм бэ?
- Тийм ёс, зарчим гэж байхгүй.
- Ер нь галтай их хүндэтгэлтэй харьцаг уу?
- Хүндэтгэж байгаа нь тэр л байх. Цай, идээ будааныхаа дээжнээс зарим айлууд өргөж байгаа харагддаг. Зарим нь үгүй байх аа.
- Шинэ гэрт ямар ёсоор гал асаадаг бэ?
- Авгай нь ч юм уу, ээж нь л асаана даа. Хуримнаас нь өмнө эхлээд гэрээ бариад л галаа асаадаг.
- Галд ямар нэгэн байдлаар мөргөдөг үү?
- Урьд мөргөдөг байсан юм л гэсэн. Одоо тийм ёс байхгүй.
|
- Если сосед попросит огня, можно дать от домашнего огня?
- Из очага нельзя.
- Почему?
- Такого закона нет.
- Вообще, к огню нужно очень почтительно относиться?
- Это и есть почтительное отношение. Иногда в некоторых семьях огню подносят лучшую часть еды-питья. Некоторые не подносят.
- Как в новой юрте зажигают огонь?
- Жена или мать зажигает. Перед свадьбой юрту ставят и огонь зажигают.
- Огню как-то поклоняются?
- Раньше поклонялись. Сейчас уже нет.
|
|
Шаманы и ламы
|
- Дээр үед бөө байдаг байсан гэж та ярьсан. Яаж энэ бөө нар гарч ирдэг байсан юм бол?
- Дээр үед Хөвсгөл, дархатын нутгаар маш их бөө байсан. Намайг бага байхад бөө их байсан. Ямар учиртайг мэдэхгүй.
- Ямар нэгэн юмаа алга болговол бөө олж өгч чадах уу?
- Янз бүр. Зарим нь мэргэлж аргалж, дөхүүлж өгдөг гэдэг. Зарим нь чаддаггүй.
- Лам нар тэгэж мэргэлж чадах уу?
- Лам нар ч ялгаагүй мэргэлдэг. Чадах нь чаддаг.
|
- Вы сказали, что раньше были шаманы. Как эти шаманы появлялись?
- Раньше у Хубсугула, в дархатских местах было много шаманов. Когда я был ребенком, шаманов было много. Почему, не знаю.
- Если вы что-то потеряете, шаман может найти?
- По-разному. Некоторые гадают, другие приближают (?) вещи. Некоторые не могут.
- А ламы могут так гадать?
- И ламы гадают. Кто умеет, тот умеет.
|
|
Охота
|
- Анд гөрөөнд явахдаа бүх амьтдыг алж болох уу?
- Би анд бага сага явж байсан. Алах зорилготой яваа үед тааралдсан амьтнаа алж болдог. Хамаагүй агнадаг л байсан.
- Хангайн эзэнд мөргөдөг үү?
- Цайныхаа дээжийг өргөдөг. Ангийн олз омог хайрлаач гэж залбирдаг.
- Буугаа арцаар ариулдаг уу?
- Арцаар утна. Тэгээд арцаар ариулж утаад явахаар ан агнадаг байсан. Марааш өглөө, орой олзтой буудаг. Зарим тохиолдолд сан тавиулсны хүчээр ан авладаг байсан.
- Ан хийх гээд явахад араас тань хэрээ гуаглавал муу ёр гэж цээрлэдэг байсан уу?
- Хэрээ бол их мэргэн. Зөнч шувуу. Хүн хэрвээ хэлийг нь мэддэг бол хүнд дандаа юм хэлж байдаг шувуу. Хүн л ойлгохгүй болохоос. Сайн ч юмыг хэлдэг. Мууг ч хэлнэ. Дэмий хар шувуу гэдэг. Тийм ч биш шүү.
|
- На охоте всех животных можно убивать?
- Я немного охотился. Если идешь убивать, все, что встречается, можно убивать. Охотились без ограничений.
- Поклоняетесь хозяину Хангая?
- Подносим лучшую часть чая. Молимся, чтобы послал охотничью добычу.
- Очищаете ружье можжевельником?
- Дымом можжевельника. Окуриваешь и идешь на охоту. Тогда назавтра утром или вечером будет добыча. Иногда после воскурения сан приходит добыча.
- Когда вы шли на охоту, если закричит ворон, вы считал что это плохая примета?
- Ворон очень мудрый. Птица вещая. Если бы человек знал его язык… Он все время что-то говорит человеку. Человек его просто не понимает. Хорошее говорит. Плохое говорит. Его называют никчемный птицей. Это не так.
|
|
Рыбы
|
- Дээр үед загас барьж болдоггүй гэдэг байсан уу?
- Сайн мэдэхгүй. Би загасгүй нутгийн хүн.
Дүүжий гуай:
- Урт настай гээд загас нэг их алдаггүй байсан. Шувууны хувьд бол шаазгай бас мэргэн шувуу. Зөгнөгч шувуу. Юм болгон зөн совинтой байдаг. Зөгнөл биелэх бий. Зөгнөл бол монгол хүний нэг чухал зүйл.
|
- Раньше нельзя было ловить рыбу?
- Хорошо не знаю. Я из мест, где рыбы нет.
Дуужий-гуай:
- Рыбу не убивали, потому что она долго живет. А из птиц сорока тоже мудрая. Вещая птица. Все несут предзнаменования. И они исполняются. Монголы очень верят в предзнаменования.
|
|
Ворон
|
- Хэрээ, шаазгайн тухай үлгэр санаж байна уу?
- Тийм үлгэр домгийг сайн мэдэхгүй. Хэрээний дуу нь янзгүй болохоос биш мэргэн шувуу. Хэрээ чинь янз янзаар дуугардаг. Хэрээний тухай нэг ийм юм бий. Гэсэрийн тууж гэж байдаг.
|
- Какие-нибудь сказки о вороне, сороке знаете?
- Хорошо не знаю. У ворона голос противный, но это мудрая птица (мэргэн шувуу). Ворон кричит по-разному. Про воронов рассказывают следующее. В Повести о Гесере.
|
|
Гесер
|
Та нар "Гэсэр"-ийн тухай мэдэх гэж байгаа бол ном байдаг. Том тууж их газруудад бий. Ганц өдөр яриад уншаад барахгүй. Ганц бадаг мэддэгээ ярья
Мангасын хаан Гэсэртэй байлдсан гэнэ. Гэсэр Аралмоо, Ажигмаа гэж хоёр гурван хатантай байсан. Гэсэр мангасын хаантай байлдаж яваад мангаст урваад олзлогджээ. Тэгээд Гэсэр тэндэхийн барлаг зарц болж нь болж, унаа нь болж, хар илжиг болон хувираад эдлэгдэж байсан гэнэ. Тэгэхлээр Гэсэрийн нэг хатан нь Лхам бурхан байсан ажээ.
Тэр үед мангасын дүү нь урваад явах гээд байжээ. Тэхлээр мангас Гэсэрийг барьж ирээд согоо агнадаг ууландаа аваачиж,
- "Чи энэ уулан дээр сууж бай. Духан дээрээ эрхий дарам цагаантай, халзан согоо гарч ирэхээр нь чи түүнийг харваад ал. Хэрэв алдсан байвал!" гээд яваад өгөв.
Нөгөө уулан дээр Лхам бурхан очтол тэнд нь Гэсэр байхгүй. Харин нөгөө духан дээрээ эрхий дарам цагаантай халзан согоо гараад явж байна гэнэ. Харвал Гэсэрийн малгайны нь орой тийшээ далд орж байна гэнэ. Тэгэхлээр Лхам бурхан Гэсэрийн хойноос нь нум сумаар харватал алтан дуулганы нь оройг тас харваад Лхам бурхан хоцорч гэнэ. Тэгээд Гэсэр мангасынд очиж урвав.
Мангасынд Гэсэрийг урвачихаар нь Лхам бурхан хойноос нь очжээ. Гэсэрийн эхнэр Ажигмаа нь бас мангасын хатан болчихсон. Гэсэр барлаг нь болчихсон байжээ. Тэгэхээр нь Лхам бурхан мангасын ээжтэй яг адилхан хүн болоод тэнд нь очжээ.
- "Хүү минь дайснаа дарж, дархан цолоо олоод ирсэн байна. Би их баярлаж байна. Би хүүтэйгээ уулзахаар ирлээ" гээд очжээ. Тэгтэл түүнийг мангасын гэрт оруулахгүй байна гэнэ. Нэг эмгэн ирээд ингэж хэлээд салахгүй байна гэж мангаст хэлжээ. Гэтэл мангас ямаршуу янзын хүн байна:
- "Миний ээж өвдгөндөө тулсан мээмтэй. Царил эрүүтэй. Есөн төө цагаан нүдтэй. Тийм хүн байна уу" гэж асуужээ. Лхам бурхан яг тэр ёсоор хувилсан байсан учир миний ээж мөн байна гээд гэртээ оруулж гэнэ. Тэгээд мангасын ээж хүүтэйгээ ээжийн ёсоор уулзав. Тэгэхэд нь Гэсэрийн мангастай суусан нөгөө хатан нь:
- "Ээж чинь мөн болов уу даа Биш болов уу даа! Ямар янзын юм байна. Манай гайхал чинь ямараар ч үзэгдэж мэднэ шүү. Сайн учрыг нь лавыг нь олоорой" гэв.
Тэгээд мангасын ээж хүүтэйгээ уулзаад:
- "За, Одоо ээж нь буцúя даа. Орон нутаг эзгүй. Харих болж" гэвэл мангас хүү нь:
- "Ээж минь! Яаж таныг явуулах вэ. Танд юу хэрэгтэй байна" гэсэнд ээж нь:
- "Би хүүгээсээ юу ч авах вэ. За яахав дээ. Замын унаа болог. Хөлөө амрааж явúя даа. Энэ муу хар илжгээ л надад өг дөө" гэжээ. Тэгэхэд мангас:
- "Та энэ их юмнаас ганц энэ муу илжгийг авч яах ч юм билээ дээ " гэхэд:
- Яах вэ, яахав. Хөл жийрэглэнэ" гээд илжгийг аваад хөтлөн явахад нь мангасын нөгөө хатан хойноос нь:
- Ээ дээ! Энэ ээж чинь мөн болов уу даа?!" гэж хэлэхэд нь мангас хар санаад хойноос нь хоёр хэрээг эхийгээ мөн бишийг шалгуулахаар явуулав. "Миний ээж мөн бол миний мангасын орон балгас руу орох нь уу. Үгүй юу мэдээд" ир гэжээ. Хойноос нь мангасын хоёр хэрээ гааг гууг гээд явтал зүсээ хувиргасан Лхам бурхан явсаар байгаад мангасын ээжийн ордог хаалга руу орж гэнэ. Тэгээд орохоор нь нөгөө хоёр хэрээ чинь:
- "За, Мөн байна" гэж бодоод буцаад нисэв. Тэр хоёр хэрээг явсны дараа Лхам бурхан өөрийнхөө биед хувираад нөгөө хар илжгийг есөн, таван ариун рашаанаар шувтан угааж, арайхийж Гэсэрийг мөн биед нь оруулжээ.
Тэгээд дахиад Гэсэрийг уулын орой дээр суулгаж: - "Чамайг халзан согоо ирэхэд алж чадахгүй байвал хар тархийг чинь харсан газраараа харваж ална шүү" гэжээ. Тэгээд мангасын эхийг үргээж уулан дээр авчирсанд Гэсэр харваж чадалгүй алдчихжээ. Тэгэхлээр нь Лхам бурхан Гэсэрийг ална гээд хөөж гэнэ. Лхам Гэсэрийг дахин зугатаахаар нь түүний хойноос нь яг малгайны нь оройг тас харваад явуулсанд Гэсэр мангаст дахин урвав. Тэгэхээр нь нөгөөдөх чинь нялх байсан хүүгээ алаад хаяж тэвчдэггүй. Тэхээр нь хэлэн дээрээ тавиад тэгээд Лхам бурхан болсон гэдэг.
- За би энэ Гэсэрийн тухай үлгэрийг мартаад төөрөлдөөд хольж хутгаад байнаа гэж Бат-очир гуай хэлэв.
- Та энийг яаж мэддэг болсон бэ?
- Миний нэг ах ярьж өгч байсан.
|
Если вы хотите что-то узнать о Гесере, есть такая книга. Большая повесть. В один день не прочитаешь. Расскажу, что знаю.
Бился, говорят, хан мангасов с Гесером. У Гесера было две-три жены - Аралмо, Аджигма. Гесер пошел на войну с ханом мангаса, и тот его увел в плен. Гесер и рабом был, и ездовым животным, даже в черного осла превратился. А одна его ханша была Лхам-бурхан.
В то время младший брат мангаса собирался уйти от брата. Тогда мангас взял Гесера и повел его в горы, где охотился на изюбрей.
- Сиди на этой горе. Когда появится изюбрь с белым пятнышком на лбу размером с отпечаток большого пальца, ты стреляй в него. Только попробуй упусти!
На ту гору пришла Лхам-бурхан. Гесера нет. А изюбрь с белым пятнышком на лбу размером с отпечаток большого пальца ходит там спокойно. Посмотрела - верхушка Гесеровой шапки уходит за гору. Она выстрелила из лука, стрела попала в золотой шлем. Лхам осталась. А Гесер вернулся к мангасу.
Гесер вернулся к мангасу, а Лхам-бурхан за ним. Смотрит - жена Гесера Аджигма стала ханшей мангаса. Гесер стал слугой. Тогда Лхам бурхан приняла облик мангасовой матери и отправилась туда.
- Мой сынок победил врагов, получил титул дархана. Я такая счастливая. Я пришла встретиться с сыном, - так стала она говорить.
А в дом мангаса ее не пускают.
- Пришла какая-то старуха, говорит всякое и не отстает, - передали мангасу. Мангас решил посмотреть, что это за старуха такая.
- У моей матери грудь свисает до колен. Челюсть, как мотыга. Белые глаза в 9 пядей. Такая? - спросил он.
Поскольку Лхам-бурхан приняла именно такой облик, мангас сказал: "Это и правда моя мать" - и впустил ее в дом. Мать мангаса встретилась с сыном, как мать. Тогда ханша Гесера, которая стала ханшей мангаса, сказала:
- Точно это твоя мать? Или не твоя? Кто она такая? Наша старуха может принять любой вид. Хорошенько проверь.
Мать встретилась с мангасом и сказала:
- Ну, что же, теперь матушка твоя пойдет назад. Дома нет никого. Надо возвращаться.
Мангас сказал:
- Мамаша! Как же я вас отпущу! Что вам нужно?
- Что мне может быть нужно от сыночка? Ездовое животное разве что. Пусть ноги отдыхают. Отдай мне этого дурного черного осла.
Мангас:
- Зачем вам нужен этот плохенький осел из всего этого добра?
- Ничего, ничего, ноги вытяну хоть.
Она повела осла. Тогда другая мангусова ханша сказала:
- Однако точно ли это твоя мать?
Мангас заподозрил что-то и послал следом за ними двух черных воронов, чтобы они проверили, его это мать или нет.
- Если это моя матушка, пойдет она в город мангасовой страны или нет? Узнайте!
Два ворона мангаса полетели со звуками "гааг-гууг". Лхам-бурхан в виде матери манаса вошла в ворота, в которые и должна была войти мать мангаса. Тогда два ворона сказали:
- Ну, точно она.
И они вернулись. После того как два ворона улетели, Лхам-бурхан вернула свой подлинный облик, обмыла осла в 9 и 5 чистых аршанах и с трудом вернула Гесеру его облик.
Опять посадила Гесера на гору и сказала:
- Когда придет изюбрь с пятнышком, если ты не сможешь его убить, я расколю твою черную башку! Она затащила на гору мать мангаса, но Гесер не смог попасть в нее и упустил. Тогда Лхам-бурхан погналась за Гесером, чтобы убить его. Гесер стал убегать, и Лхам попала стрелой в верхушку шапки. Гесер вновь убежал к мангасу. Тот же убил своего маленького сына, а выбросить не может. Положил его на язык, и тот стал Лхам-бурханом.
В общем, я забыл сказку о Гесере и все напутал.
- Как вы ее узнали?
- Мой старший брат рассказывал.
Тайлбар: "Гесер"-ийн тухай маш сонин аман хувилбарыг Бат-Очир гуай ярьсан байна. Рогмо гуа хатныг Аралмоо хатан гэжээ. Аралмоо хатан Лхам бурхан байсан гэсэн санаа байх шиг байна. Орчуулагч Санжааханд өвгөнөөс зөв сайн асуулгүй, дундаас нь яриаг нь тасалж байна. Өвгөн нэлээд мартсан зүйлээ хольж хутгах тал байна. Орчуулагч дахин лавлаж сайн асуугаагүй нь жаахан харамсалтай байна. Бат-Очир гуай дахин уулзах ёстой хүн байна гэж санагдав.
|
|
Беседа
|
- Өөр үлгэр домог ярьж өгч байсан уу?
- Хагас хугас л санаж байна. Бага арван хэдтэй байсан болохоор ов товхон санаж байна.
Бат-очир гуай биднээс:
- Та нар Энэтхэг, Төвд явж байсан уу?
- Төвдөд байсан.
- Гамлайн уул, Хүрэл хайрын уулыг мэдэх үү? Сонссон уу?
- Мэднэ. Харсан. Сонссон.
- Гамалайг харсан уу ? Орой нь ямар байсан бэ?
- Цасанд дарагдсан шовх үзүүртэй байсан.
- Хүрэлхайрын уулыг мэдэх үү?
- Мэдэхгүй.
- За, Тэр ч яахав.
- Танд үлгэр ярьж өгч байсан ахын чинь нэрийг хэн гэдэг вэ?
- Сэнгээ гэдэг хүн байсан.
|
- А другие сказки и легенды он рассказывал?
- Плохо помню. Мне было десять с чем-то, поэтому помню не точно. А вы были в Индии, Тибете?
- В Тибете были.
- Видели Гималаи, Бронзовые (Хурэлхайрын) горы?
- Видели.
- Гималаи какие? Какие пики?
- Высокие пики в снегу.
- А Бронзовые горы?
- Не знаю.
- Ну, ладно.
- Как звали вашего брата, который рассказывал вам сказки?
- Сэнгээ.
|
24.08.2007
сомон Хатгал Хубсугульского аймака
Бат-Очир, Дүүжий
Мял бурхан
|
- Та Мял бурханы талаар юу мэдэх вэ?
[Мял богд] (Бат-Очир гуай ярив)
Мял Богд гэж бурхан байсан юм. Тэр хүн байсан юм. Жинхэнэ нэр нь Тойвгоо гэдэг байжээ. Мял гэж сүүлд авсан нэр нь юм.
Тэр маш саваагүй хүн байсан юм гэнэ. Дандаа бүтэлгүй юм хийдэг байжээ. Мял Богдын зураг гэж байсан. Анх тэр шувтан хараалын ном үзээд хавь ойрын амраг садан, ах дүү нараа харааж, өс хонзонтой бүх хүнийг харааж шувталжээ. Тэгээд дараагаар нь нисэхийн ном үзэж, тэнгэрт нисдэг болоод орон нутаг дээгүүрээ нааш цааш нисэж явах болжээ. Нутгийнхан нь түүнийг хараад:
- "Аа, Энэ хараалч Тойвгаа явж байна" гэдэг байжээ. Нисэхийн ном үзэж дуусаад дараагаар нь тэр Юндэн Тойтол гэдэг ламаар хараалын ном заалгаад дараа нь бас нэг ламаар нисэхийг заалгаж нисэж яваад дараа нь Марал ламд очиж шавь оржээ. Тэгээд тэр:
- "Би буруу зүйл их хийжээ гээд нүглээ мэдэрсэн тул бурханы ном үзье, танд шавь орúё гэтэл тэр лам түүнийг хүлээж авахгүй удаад байжээ. Тойвгоо тэр ламын барлаг нь болж, ёстой тамаа баржээ. Нуруугаараа шал хийж, нусаараа дэр хийж, ядарч зүдэрч гэнэ. Тэнд барлаг нь болсон болохоор ламд шавь чинь больё гэж өөрөө хэлж чаддаггүй байж гэнэ. Үүнийг нь харж байсан ламын эхнэр нь эх хүн болохоороо өрөвдөж, ламд хэлж гэнэ.
- "Чи энийг ингэж зовоож байхаар шавиа болгооч" гэсэнд лам бас зөвшөөрсөнгүй. Болоогүй гэжээ. Дахиад нэг хэлэхэд зөвшөөрсөнгүй гэнэ. Дараа нь дахин нэг хэлсэн чинь түүний гэртээ оруулж ирээд номнож номнож, сая зөвшөөрч, шавиа болгон, ном зааж, бүх юмыг ойлгуулаад хорвоо гэдэг чинь ийм л юм байдаг юм гэж зааж өгөв гэнэ. Тэгээд лам:
- За, Чи одоо юу гэж бодож байна, юу ойлгов" гэж асуувал:
- "Би нүглээ ойлголоо. Одоо би бурхан болмоор байна" гэжээ. Тэгээд түүнийг багш нь:
- "Чи ууланд очиж, нүглээ наманчилж, даяанд суу" гэж зөвлөжээ. Ууланд удаан сууж ном бясалгахыг дияан хийх гэдэг юм. Тэр багшдаа тангараг өргөж, номын ван хүртээд, нисэж яваад Хүрэлхайрын уул-Гималайн ууланд очиж, хадны агуйд сууж бясалгал дияан хийж гэнэ. Тэр нэг аягатай боловч уух идэх юм байхгүй тул халгай буцалгаж, халгаайгаар хоол цай хийж суув гэнэ. Тэр урьд заалгасан бүх зүйлсээ дахин сэргээж бодон, залбирал тангаргаа сахиад суужээ. Халгайн цутан хийж, нэг аяга уувал хадан дээр нэг, хоёр аяга уувал хадан дээр аягаа хоёр шувтраад тавьдаг байжээ. Тэгсээр байтал ганц аяга нь оёор болоод, өөрөө мах шөлөө бараад тэгээд нүгэл нь ч дуусчээ. Тэгээд тэр чигээрээ бурхан болсон гэдэг.
Тэнд байхдаа тэр нэг удаа багшийгаа зүүдэлжээ. Яг бурхан болох үед нь толгой дээр нь бурхны номын рашаан хүртээсэн тэр багш нь зүүдэнд нь оржээ. Нөгөөдөх чинь сэрэхтэйгээ зэрэг "Гамалай нива шардава това гашо живаё живо дэла шагцола" гэж уншин, хамгийн эцсийнхээ амьсгал дээр миний багш тэнд байсан шүү дээ гэж бодон, багшийнхаа байгаа зүг рүү залбирсан гэдэг. Тэгэхэд тэр уулын орой нь бас тэр зүг рүү нь бөхийжээ. Гималай ч билүү Хайрын ч билүү уул нь одоо аль нэг тал руугаа бөхийсөн байдаг юм гэж дуулсан. Хүний багш гэдэг тийм л ачтай. Тийм хүчтэй байдаг гэдэг. Тэгээд тэр бурхны ном үзсэн, үнэн сэтгэлээр бурханд, лам багшдаа сүсэглэн шүтсэний үрээр
- "Одоо чиний лай, нүгэл дууслаа" гэж багш нь зүүдэнд нь айлдаж гэнэ. Тэгэхэд тэр:
- "Тойвгаа би энд байна шүү. Миний багш тэнд байгаа юм байна" гэж хазайн, багшийнхаа зүг мөргөсөн гэнэ.
|
- Что вы знаете о Мял-бурхане?
Мял-богдо. Рассказ Бат-Очир-гуая
- Мял-богдо - это был такой бурхан. Это был человек. Настоящее имя - Тойвго. Мял - имя, которое он получил потом. Он был очень беспокойным. Все время делал что-то не то. Были изображения Мял-богдо. Поначалу он изучил искусство харалов (хараалын ном), наслал харалы на всех родственников, близких, всех, кому он хотел отомстить. Потом он изучил искусство летать (нисэхийн ном), стал летать по небу, летать туда и сюда над родными местами. Земляки говорили, когда видели его:
- А, это харалч Тойвго летит.
После того как он изучил искусство летать, он пошел учиться у ламы Юндэн Тойтола искусству харалов, потом у другого ламы обучился летать, затем пошел в ученики к ламе Маралу.
- Я наделал много плохого, я понял, что совершал порочные поступки, хочу теперь изучить учение бурхана, хочу стать вашим учеником.
Лама долго не соглашался. Тойвго стал его слугой, испытал настоящий ад. Спина была ему полом, сопли - подушкой, так он страдал и мучился. Так как он стал слугой, он не мог сам сказать, что хочет стать учеником ламы. Жена ламы, увидев это, пожалела его и сказал мужу:
- Чем его так мучить, взял бы в ученики.
Но лама и тут не согласился:
- Еще не пора.
Еще раз она спросила, и он опять не согласился
Через какое-то время она снова сказала об этом. Лама ввел его в дом, прочитал ему проповедь, согласился взять в ученики, стал учить его учению, дал ему обо всем понимание, научил, каков наш мир.
- Ну что ты понял, что думаешь теперь? - спросил лама.
- Я увидел свои порочные поступки. Теперь хочу стать бурханом.
Учитель сказал:
- Иди в горы, замаливай грехи и предайся созерцанию.
Тот решил отправиться в горы, чтобы предаться созерцанию. Он дал учителю обещание, получил благословение "ван" и полетел в горы Бронзово-Милостивые (Хурэл хайрын) - Гималаи, сел в пещере и предался созерцанию. У него была чаша, но есть и пить ему было нечего. Он кипятил крапиву, готовил из крапивы еду и чай. Он вспоминал все, чему обучился, молился, следовал обетам. Из крапивы готовил пищу. Если он выпивал одну чашу, ставил на камень чашу один раз, если выпивал две чаши, ставил на камень два раза. От чаши осталось одно дно, его мясо на теле все кончилось, кончились и его порочные поступки. И он стал бурханом.
Один раз ему приснился учитель. Как раз когда он становился бурханом, ему приснлся учитель, который вылил ему на голову аршан учения. Он очнулся ото сна и сказал:
- Гамалай нива шардава това гашо живаё живо дэла шагцола! Во время моего последнего вздоха мой учитель был там, - подумал он, обратился в ту сторону, где находился его учитель, и прочел эту молитву. Тогда вершина той горы наклонилсяь тоже в ту сторону.
То ли Гималаи, то ли Хайрын, одна из них сейчас наклонена в какую-то сторону. Так я слышал. Учитель такую имеет заслугу. Такую имеет силу. И в результате постижения учения Будды, в силу того что он искренне уверовал в бурхана и ламу-учителя, ему и приснился учитель, который сказал:
- Все твои прегрешения закончились.
Потом он сказал:
- Тойвго! Я здесь.
Он повернулся и поклонился в сторону учителя со словами: "Там мой учитель".
|
|
Беседа
|
- Шинжлэх ухааны академи олон хүрээлэнтэй байдаг байлгүй. Та нар аль хүрээлэнгийн хүмүүс вэ? Өөрсдийгөө танилцуулаач
Орчуулагч Д.Санжааханд:
- Бид ШУА-ийн Хэл Зохиолын Хүрээлэн, Оросын Хүмүүнлэгийн их сургуулийн шугамаар монгол ардын аман зохиол цуглуулж яваа юм. Ард түмнээс тэмдэглэн авсан домог, хууч яриа зэрэг нь Монгол Улсад болон ОХУ-д хадгалагдаж үлдэнэ.
Бат-Очир гуай:
- "Би та нарт мэддэг зүйлээ бүгдийг нь ярьж өгч, хойч үедээ үлдээхийг үнэхээр хүсч байгаа боловч шууд ярих гэхлээр мэдэж байгаа зүйлс минь бүгд толгойд орж ирэхгүй байна аа. Миний ярьсан зүйл нутагтаа байхгүй гадагшаа явах юм байна. Монголдоо ярьсан бүхэн минь үлдээсэй. Монгол түмний зан үйл холбогдох зүйлийг би ярьлаа. Зүгээр сууж байтал санаанд юм орж ирдэг. Ингээд та нарт ярих гэхлээр тулгамдаад үг орж ирэхгүй байна. Гэхдээ миний та нарт ярьсан юмыг уг нь тийм ч олон хүн одоо ярихгүй байх шүү Үүнээс цааш юм ч надад бий.
- Тантай харилцаатай байж дахин уулзахсан.
- Өвгөн би хойтон энэ дүнгийн суух ч юм билүү. Үгүй ч юм билүү. Энэ юмыг маань та нар сэргээгээсэй Олон хүнд түгээж баяжуулаарай. Өргөн болгож яриарай. Манай улсад Мял богд, Гэсэр хааны тухай ийм ярих хүн байна уу үгүй юу. Та нар улам тодруулж томруулна гэдэгт итгэж байна. Миний ярьсан эдгээр зүйлсийг та нар улам тодруулж, хэрэгтэй газар нь түгээж өгөөрэй гэж хүсмээр байна аа. Цаашдаа эдгээр яриа үнэтэй зүйл болоосой. Одоо би 83 настай. Маргааш та нар өөр газар, өөр хүнтэй уулзсан нь дээр байх .
- Тантай холбоо барих утас, хаяг бий юу? Танд бид зургийг чинь явуулúя.
- Миний хүү байна. Та нар Хөвсгөл аймаг, Хатгалын нэгдүгээр хороо "Мөнх сарьдаг" комПани, Ганбаатар, Жамúяанжав гээд захиа бичиж болно.
|
- В Академии наук много институтов. Вы из какого? Расскажите о себе.
Санжааханд:
- Мы из ИЯЛ АНМ, из РГГУ. Собираем монгольский фольклор. Все, что запишем, останется храниться в Монголии и России.
Бат-Очир:
- Я хотел бы вам рассказать все, что знаю, оставить это для потомков. Но в голову не приходит и то, что знаю. Все что я рассажу не останется на родине, а уедет в далекие края. Хотелось бы, чтобы осталось в Монголии. Я рассказал об обычаях монголов. Когда просто сидишь, вдруг в голову что-то приходит. А когда хочу что-то рассказать, слова путаются. Но то, что я вам рассказал, сегодня уже не каждый расскажет. Я и еще знаю.
- Хотелось бы с вами вновь встретиться.
- Я старик, на следующий год буду жив или нет? Хотелось бы, чтобы вы это все восстановили. Рассказали людям, обогатили [их]. Расскажите всем. Есть ли в нашей стране кто-нибудь, кто расскажет о Мял-богде, о Гесер-хане? Надеюсь, вы все уточните. Пусть эти рассказы будут ценными. Мне 83 года. Лучше вам завтра встретиться с другими людьма в других местах.
- Есть у вас телефон? Как с вами связаться?
- У меня есть сын. Можно написать письмо по адресу Хубсугульский аймак, Хатгал, первый микрорайон, Компания "Мунх сарьдаг", Ганбаатару, Жамъянжаву.
|
25.08.2007
А. Анагаа
Знакомство
|
- Таны нэр?
- Авиа овогтой Анагаа гэдэг.
- Хэдэн настай вэ?
- 67 настай.
- Та эндэхийн хүн үү?
- Би Ховд аймагт төрсөн. Урианхай хүн. Ховд аймаг 12-13 ястантай.
- Энд хэдэн жил амьдарч байна вэ?
- 27 жил амьдарч байна.
- Энд ирчихээд хэл аялгуу зөрөх тал гарч байсан уу?
- Үгүй ээ.
- Та ямар мэргэжилтэй хүн бэ?
- Зоо-техникч мэргэжилтэй.
|
- Как вас зовут?
- Анагаа, овог - Авиа.
- Сколько вам лет?
- 67.
- Вы здешний?
- Я родился в Кобдоском аймаке. Урианхаец. В Кобдоском аймаке живет 12–13 народностей.
- Сколько лет живете здесь?
- 27 лет.
- Когда вы приехали, ваш язык отличался от местного?
- Нет.
- Какая у вас специальность?
- Зоотехник.
|
|
Шаманы
|
- Хөвсгөл аймаг бөө ихтэй юу?
- Ихтэй. Ялангуяа дархат нутагт их байдаг.
- Социализмын үеийг бодвол одоо бөө их олширсон гэсэн үг үү?
- Тийм.
- Таны төрсөн нутагт бөө их үү?
- Байдаг гэсэн. Яг жинхэнэ бөөлж байхыг нь хараагүй. Төрийн бөө Бямбадорж гэдэг хүн байдаг гэсэн. Одоо Улаанбаатар хотод байгаа гэсэн.
- Би нэг сайхан найзтай. Тэр хүнийг германы эрдэмтэн Таубэ гэдэг. Урианхайн түүх, угсаатны зүйг судалдаг. Та нар түүнийг таних уу?
- Үгүй.
- Одоо бөө хаагуур их байдаг бэ?
- Дархат, Баянзүрх суманд бөө байдаг. Хатгалд Жанхайд далайн захад Энхтуяа гэж эмэгтэй бөө байдаг. Эндээс даваа даваад 30 км орчим тэднийх байдаг. Замтай. Жаахан шавартай байх. Мөн Ринчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Цагаан-Нуурт бөө нар их байдаг. Цагаан-Нуур суманд цаатангууд голдуу байдаг.
|
- В Хубсугульском аймаке много шаманов?
- Много. Особенно в дархатских районах.
- По сравнению со временем социализма их стало больше?
- Да.
- А в ваших родных местах много шаманов?
- Говорят, есть. Как кто-то по-настоящему камлал, я не видел. Говорят, есть такой Бямбадорж, он государственный шаман. Сейчас живет в Улан-Баторе.
- У меня есть хороший друг. Она немка, зовут Таубэ. Изучает историю и этнографию урианхайцев. Вы ее не знаете?
- Нет.
- Где в настоящее время больше шаманов?
- В сомонах дархатов, в Баянзурх-сомоне. В Хатгале, на краю Джанхайд-далая есть женщина шаманка Энхтуяа. Ее семья живет в 30 км отсюда, надо только через перевал переехать. Дорога туда есть. Немного размокла, наверное. Еще в Ринчинлхумбэ, Улан-Ул, Цаган-Нур есть много шаманов. В сомоне Цаган-Нур живут в основном цатаны.
|
|
Скотолечение
|
- Та хөдөө орон нутгаар зөндөө л явж байсан байх. Ард түмэн малаа өөрсдөө эмчилнэ. Зоо-техникчийн хэрэг байхгүй гэх тохиолдол гарч байв уу?
- Үгүй. Би зоотехникчийг ч бага хугацаагаар хийж байсан даа. Шүдлэн дарга л их хийсэн.
|
- Вы, наверное, много где были. Люди ведь сами лечат свой скот. Были случаи, когда зоотехник был не нужен?
- Нет. Я работал зоотехником очень недолго, В основном был маленьким начальником.
|
|
Легенда об озере Хубсугул
|
- Хөвсгөл нутгийн тухай домог мэдэх үү, Та?
- Энд монголын нэртэй зохиолчид их ирж байдаг. Нутгийнхан Хөвсгөл нуурыг Далай ээж гэж нэрлэж хүндэлж, тахиж шүтэж ирсэн. Далай ээжийн тухай домог байдаг. Мөн Далай ээжийн тухай хүүрнэл зохиол, дуу зэрэг байдаг.
- Та далайд мөргөл үйлддэг үү?
- Нутгийн ардууд тахина. Мөргөл үйлдэнэ.
|
- Знаете легенду про Хубсугульские места?
- Сюда приезжает много монгольских писателей. Местные люди почитают Хубсугул, называют его Далай-эджи. Про Далай-эджи есть легенды. Про Далай-эджи есть и произведения, есть песни.
- Вы сами поклоняетесь Далай?
- Народ поклоняется. Совершает ритуалы.
|
|
О том, как появился Хубсугул
|
- Хөвсгөл далай яаж үүссэн тухай мэдэх үү?
Далай ээж байсан газар сайхан тал байсан. Эрт цагт энд ган гачиг болж, тэндэх улсууд ам нь цангаад байж суухын аргагүй болжээ.
Энэ үед нэг эмгэн хүүтэйгээ явж байгаад чийглэг газар хадан дээр амарч байгаад элс ухаж үзтэл ус гарч баярлажээ. Тэгж байтал тэр хавь нь усанд автагдахаа шахсан гэдэг.
Тэр эмгэн хүү хоёр хэдэн ямаатай байсан гэнэ. Тэд сандрахдаа Уран дөш гэдэг уулын оройг тасалж авчраад ус гарсан газрыг таглаад тавьсан гэнэ. Тэгээд л Хөвсгөл нуур тогтсон юм гэж ярьдаг.
Түүнээс хойш Уран дөш уулын орой байхгүй болж, одоо майхан хэлбэртэй уул Хөвсгөл нуурын хажуугаар явахад харагддаг.
Ээж гэсний учир нь манж нар энэ нуурыг авна гэжээ. Тэд зуун гол цутгадаг бол далай гэж үзнэ гэжээ. Хүмүүс явуулж үзүүлтэл 100 гол цутгаж байжээ. Тэгээд далай гэж тооцжээ. Тэгээд аргагүй эрхэнд манж нар алба татвар авна гэжээ. Түүнээс хойш Далай ээж гэж нэрлэжээ.
- Уран Дөшийн оройг хэн авч тагласан юм бэ?
- Тэр эмгэн хүүгийнхээ хамт авч тагласан. Тэгэхгүй бол тэд усанд автаж үхэх аюултай байсан гэнэ.
|
- Как появился Хубсугул?
Где теперь Далай-эджи, была прекрасная степь. Как-то давно наступила сушь, людям было нечего пить, и они очень страдали. Одна старуха шла с сыном, села отдохнуть в тенистом месте в горах, копнула землю, а оттуда пошла вода. Она обрадовалась. Но потом вся тамошняя земля стала покрываться водой. У этой старухи и сына было несколько коз. Они испугались, взяли верхушку горы Уран-душ и заткнули дырку. Так и образовался Хубсугул. С тех пор у горы Уран-Душ нет верхушки; недалеко от Хубсугула видна гора в форме шатра (майхан).
Почему озеро называют Далай-эджи (Матушка-море)? Манчжуры объявили, что хотят забрать озеро. Если, мол, в него впадает 100 рек, то назовут его "далай". Люди посмотрели, и оказалось, что в него действительно впадают 100 рек. Поэтому его стали считать морем (далай). Так и называют с тех пор - Далай-эджи.
- Кто заткнул дырку верхушкой горы Уран-Душ?
- Старуха вместе с сыном. Если бы они не заткнули, была опасность наводнения и гибели.
|
|
Хубсугул: рыболовство и охота
|
- Яагаад Далайг ээж гэдэг юм бэ?
- Энэ нуур маш их загастай. Ачтай. Хүн амьтныг тэжээдэг. Харж үздэг байсан. Дархатууд загас барьж амьдардаг байсан. Сүүлд модон завь тавигдаж хойноос оросоос бараа таваар орж ирдэг болсон. Далай ээж тойроод ой мод, ан амьтан, жимс ихтэй.
- Энд ан их хийх үү?
- Урьд хийдэг байсан. Одоо бол хориглосон хууль гарсан. Дархан цаазтай газар.
|
- А почему называют озеро "эджи"?
- В озере очень много рыбы. Оно благодетельно, кормит людей. Заботиться о них. Дархаты питались рыбой. Потом уже стали использовать деревянные лодки, возить из России товары. Вокруг Далай-эджи много леса, ягод, животных.
- Много здесь охотятся?
- Раньше много охотились. Сейчас вышел закон, запрещающий охоту. Это - заповедник.
|
|
Пещера Даян-Дэрхи
|
- Агуйд байгаа Даян Дээрхийн тухай та мэдэх үү?
- Би хоёр жилийн өмнө очиж үзэж байсан. Эндээс зуу гаруй км. Зам муутай. Үүрийн гол, Эгийн гол, Уялгын гол гаталж очно. Дээр үед хүрээ хийд байсан. Одоо хүрээг сэргээсэн. Дээр голын урьд голын эхэнд хүрээ байдаг байсан гэсэн. Сүүлд шилжүүлсэн.
- Агуйтай юм чинь яаж шилжүүлсэн юм бол?
- Сүм дуганг нь л шилжүүлсэн. Агуй нь хэвээрээ байгаа. Агуй дотор нь орж үзсэн. Дотроо хэд хэдэн салаа. Гэрэл барьж явдаг.
- Агуй дотор ямар нэгэн өлгөсөн юм байдаг уу?
Даян дээрхийн агуйд хадаг яндар их байдаг. Сүү өргөдөг цацал, модоор хийсэн малын сийлбэр гэх мэт агуй дотор байдаг. Нэг сонин юм нь эхийн умай гэсэн нэртэй жижигхэн нүх байдаг. Хүн эхийнхээ умайгаар яаж гарч ирдэгийг бэлгэдсэн тийм нүх. Тэр нүхээр жоохон тарган хүн бол багтахгүй.
Тэр нүхэн дотор ороод биеэрээ нар зөв эргэж, орсон газраараа гарч ирдэг. Өөр газраар гарахгүй. Яг тойроод эргэдэг хэсэг дээр гар, хөлөнд элс мэдрэгдэнэ. Бусад нь хад чулуу. Агуйд их чийглэг байдаг. Ард түмний ярьж байгаагаар эхийн умай нэртэй хадан нүхнээс гарч ирэхээр дахин хүн болж төрж байна хэмээн бэлгэддэг. Мөн их нүгэл хилэнц хийсэн хүн тэр эхийн умай нэртэй хадны нүхээр орж чаддагүй. Бие нь багтдаггүй юм.
Агуйд оронгуут нэг овоо байдаг. Тэнд нь идээ будааныхаа дээжийг тавьдаг.
- Энэ эхийн умай Даян дээрхтэй ямар хамаатай юм вэ? Даян дээрх хүн байсан уу?
- Сайн мэдэхгүй. Дээр үед сүм хийд байж байгаад тэр нь уламжлагдан ирсэн байх. Хүн бол газар дэлхийтэй салшгүй холбоотой бөгөөд эргээд газартаа шингэдэг. Эхийн умай бол газрын умай л гэсэн үг. Агуй олон салаа, их чийглэг.
- Та тэнд хэдэн онд тэнд очсон бэ?
- 2004 онд очсон. Тэнд хүн их очдог.
- Агуй дотор байгаа хүн чулууг Даян дээрх гэж нэрлэдэг юм уу?
- Даян дээрх гэдгийн дээрх гэдэг нэр нь өөрөө их учиртай үг. Хүрээ хийдийн үеэс эхлэн даяар олон тэнд очиж залбирч, ариусал авдаг байсан. Даян дээрх гэж ярьдаг байсан шүү дээ. Тэр утгаараа олон түмэн, хүн бүхэн тэнд очиж, шүтэж биширч, мөргөж байсан байх.
- Тэнд зөвхөн нутгийн ардууд очдог уу?
- Монголчууд болон гадаадынхан их очдог.
|
- Вы слышали о Даян-Дэрхи, который находится в пещере?
- Два года назад я ездил туда. Отсюда около 100 км. Дорога плохая. Надо преодолеть реки Урийн-гол, Эгийн-гол, Уялгын-гол. Там раньше был монастырь. Сейчас его восстановили. Раньше в истоках реки был монастырь, а потом его перенесли.
- Как же его перенесли, если там пещера?
- Только монастырь перенесли. А пещера как была так и осталась. В пещеру я заходил. Внутри несколько помещений. Надо идти с огнем.
- В пещере что-то повешено?
В пещере Даян-Дэрхи много хадаков. В пещере есть ложка для жертвоприношения молоком, вырезанные из дерева животные. Есть интересная вещь - маленькое углубление, которое называется "материнская утроба (матка)" (эхийн умай). Такая дырка, которая символизирует рождение человека из матки женщины. В эту дырку полноватый человек пролезть не сможет. В углубление надо войти, повернуться по солнцу и вернуться тем же путем. На том месте, где человек поворачивается, под ногами чувствуется песок. Все остальное - скала, камни. В пещере влажно. Как говорит народ, когда выходишь из углубления под названием "материнская утроба", это символизирует второе рождение человека. В эту "материнскую утробу" человек, совершивший много дурных дел, войти не может. Его тело не проходит. Как войдешь в пещеру, сразу стоит обо. На него ставят лучшую часть пищи (= ‘рисовое принрошение’ идээ будааныхаа дээж).
- Какое отношение "утроба матери" имеет к Даян-Дэрхи? Даян-Дэрхи - это был человек?
- Хорошо не знаю. Раньше там был монастырь, с тех пор, наверное, пошло. Человек связан с землей, он обратно в землю и уходит. "Материнская утроба" - это утроба земли. В пещере много ответвлений, очень влажно.
- В каком году вы там были?
- В 2004. Туда люди много ездят.
- Каменную бабу, которая находится в пещере, называют Даян-Дэрхи?
- В имени Даян-Дэрхи слово "дэрхи" (сверху) имеет большой смысл. С тех времен, как там был монастырь, очень многие (даяар олон ‘все вместе, всем миром’) туда шли, чтобы получить очищение. Так и говорили Даян-Дэрхи (сверху всех, для всех ?). Многие, все люди шли туда, поклонялись и оказывали почтение.
- Туда только местные люди ходят?
- Все монголы, и иностранцы тоже.
|
|
Обо
|
Дархатын нутагт Улаан-Уул руу очиход Өлийн даваанд 13 овоо байдаг. 12 жилээр тус тусдаа нэг нэг овоо байдаг. Хүн өөрийнхөө жилийн овоон дээр очиж мөргөдөг. Өлийн даваа Улаан-Уул сумын нутагт байдаг.
Үүнтэй адил Даян дээрхэд очих замд ийм овоо байдаг.
Цагаан-Уул, Ринчинлхүмбэ, Улаан-уул руу явахад тэр овоотой Өлийн даваагаар давдаг. Дархат бол бидний хувьд зуны цагт ёстой үлгэрийн орон. Бямба гаригт бороо эхэлж орсон бол долоо хоног ордог гэдэг.
|
На пути в Улан-Ул на дархатских землях, на Улийн-даба есть 13 обо. Для каждого года из 12 есть свое обо. Улийн-даба находится на территории сомона Улан-Ул. Также и на пути к Даян-Дэрхи есть свое обо. На дороге в Цаган-Ул, Ринчинлхумбэ, Улан-Ул, надо перевалить Улийн-даба с обо на нем. Если там будет дождь в пятницу, будет идти всю неделю. Так говорят.
|
|
Космогенез
|
- Ертөнц яаж үүссэн тухай мэдэх үү?
Энэ ертөнц гурван бүстэй. Газар, тэнгэр сансар, доод ертөнц гэж хуваадаг гэж сонсон. Галав юүлж, гурван ертөнц бүгд үгүй болоод тэгээд дахин сэргэн тогтдог гэсэн. Галав юүлэх гэдэг нь элдэв байгалийн гамшиг байх л даа. Одоо цаг агаар өөрчлөгдөж байгаа нь үүнтэй холбоотой байх.
|
- Вы знаете легенду о том, как возникла вселенная?
У вселенной есть три пояса, как я слышал. Земля, небо-сансара (‘космос’) и нижний мир. Когда калпа иссякнет и три мира исчезнут, появятся следующие. Калпа иссякает - это когда происходят разные природные катаклизмы. Наверное, нынешнее изменение климата связано с этим.
|
|
Небо
|
- Тэнгэр нэгэн цул болов уу эсвэл бас давхаргатай байдаг уу?
- Байж болох л юм.
- Тэнгэр огторгуйгаас ямар ялгаатай юм бол оо?
- Онц ялгаагүй байх аа.
- Хүмүүс залбирахдаа тэнгэрт үү, юунд залбирдаг юм бол?
- Миний мэдэж байгаагаар бол баруун аймгийнхан тэнгэртээ их залбирдаг.Тэнгэрийг хараахгүй. Одоо бол ард түмэн Төрийнхөө сүлдэнд залбирдаг болсон.
- Залбирахдаа тэнгэр гэх үү, огторгуй гэх үү?
- Тэнгэр л гэнэ.
- Олон тэнгэр байдаг уу?
- Голдуу хөх тэнгэр, мөнх тэнгэр гэж ярьдаг. Эдгээр нь нэг л зүйл байх. Тэнгэрийн тухай маш олон домог байдаг.
|
- А небо - один слой или много?
- Может быть, и многослойное.
- Какая разница между тэнгэр и огторгуй?
- Большой разницы нет, вроде.
- Люди чему молятся - тэнгэр или еще чему-нибудь?
- Насколько я знаю, люди из западных аймаков много молятся небу. Небо они не ругают. А сейчас люди стали поклоняться Государственному сулдэ.
- Когда молятся, называют его тэнгэр или огторгуй?
- Тэнгэр.
- Много есть тэнгэров?
- Говорят, Синее небо (тэнгэр), Вечное небо. Это одно и тоже. Есть много легенд о небе.
|
|
Космический брак
|
- Хөхдэй мэргэний тухай сонсож байсан уу?
- Сонсож байсан. Гэхдээ сайн санахгүй байна. Эцэг тэнгэр, эх газар гэдэг.
- Тэнгэр газар хоёр эхнэр, нөхөр гэсэн үг үү?
- Тийм л юм даа.
- Энэ хоёрын хүүхдүүд нь хэн юм бол?
- Ертөнцийн бүх л энэ тэнд амьдарч байгаа хүмүүс хүүхэд нь болох байх.
- Эхийн умай гэж та түрүүн ярьсан. Тэндээс хүмүүс гарсан гэсэн үг үү?
- Тийм байж болох талтай гэсэн төсөөлөл байдаг байх. Газрын төв гэсэн үг байж магадгүй.
|
- Слышали что-нибудь о Хухдэй-мэргэне?
- Слышал. Но хорошо не помню. Еще говорят: отец-небо, мать-земля.
- То есть небо и земля - это муж и жена?
- Получается, что да.
- А кто их дети?
- Все люди, которые живут в мире - это, наверное, их дети.
- Вы рассказывали про "материнскую утробу". Люди, значит, оттуда произошли?
- Может быть, такие представления и есть. А возможно, это означает центр земли.
|
|
Антропогенез
|
- Хүн яаж үүссэн тухай мэдэх үү?
- Сармагчингаас үүссэн гэж сонссон. Хүн төрөлхтний өвөг эцэг сармагчин гэж л ярьдаг юм. Зэрлэг байж байгаад гал гаргаж, тэгээд хүн болсон гэж сонссон.
|
- А как произошли люди?
- От обезьян. Так я слышал. Говорят, что прародители людей - обезьяны. Были дикими, потом добыли огонь, потом стали людьми.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Тэнгэрээс өөр од гаригт мөргөдөг үү?
- Бурханд болон тэнгэрт мөргөнө. Долоон бурхан одонд мөргөнө. Алтан гадас одоор төөрсөн хүн зүг чигээ олдог. Луужин гэсэн үг. Миний бурхан, таны бурхан гээд одонд тус тусдаа байдаг. Бүгд л өөр өөрийн гэсэн нэртэй однууд байдаг. Тэгээд хүн тэр одондоо л мөргөдөг байх ёстой юм гэсэн.
- Нар саранд мөргөдөг үү?
- Мөргөдөг байж болно. Би бол алтан нарандаа мөргөдөг.
- Хэзээ наранд мөргөдөг бэ?
- Өглөө нар мандахад мөргөдөг.
- Нарыг бурхан гэж үзвэл эмэгтэй юм болов уу, эрэгтэй юм болов уу?
- Миний хувьд нарыг ертөнцийг гэрэлтүүлдэг гэдэг утгаар нь л залбирч мөргөдөг. Наргүйгээр амьдралгүй.
|
- Кроме неба, поклоняетесь другим звездам?
Поклоняемся Будде и Небу. Поклоняемся Долон бурхану (Большой Медведице). По Алтан гадас (Полярной звезде) заблудившийся человек находит путь. Такой компас. Мой бурхан, твой бурхан - у каждого своя звезда. У каждой свое название. Каждый человек должен поклоняться своей звезде. Так я слышал.
- А луне и солнцу поклоняются?
- Можно поклоняться. Я, например, почитаю Золотое солнце.
- Когда поклоняются солнцу?
- Утром, когда оно встает.
- Если солнце – божество, оно мужское или женское?
- Я поклоняюсь ему в том смысле, что оно дает свет миру. Без солнца жить нельзя.
|
|
Пятна на луне
|
- Саран дээр толбо яаж үүссэн тухай мэдэх үү?
- Нар сар хиртдэг. Тэгэж хиртсэн учраас толбо тогтдог байх гэж л бодож байна.
|
- А как появились пятна на луне?
- Бывают затмения солнца и луны. Когда они попадают в затмение, на них проявляются пятна, так я думаю.
|
25.08.2007
г. Мурэн, Хубсугульский аймак
Хурэл-Очир
Знакомство
|
- Та хэдэн наснаасаа хөгжим тоглож эхэлсэн бэ?
- 7, 8 наснаас.
- Хэн заасан бэ, эсвэл өөрөө сурсан уу?
- Манай ээж саалийн фермэд ажилладаг байсан. Тэнд надад оросын баллайк хөгжим авч өгснийг нь тоглож эхлээд сүүлдээ гармони, орос хөгжмөөр л хөгжимдөж эхэлсэн. Дараа нь сургуульд байхдаа үндэсний хөгжим хуучир руу орж, сүүлдээ бөөгийн хуурыг сонирхож эхэлсэн. Энэ чинь хөгжим юм шүү гэсэн утгаар монголын тайзан дээр анх төмөр хуурыг хуурддаг болсон. Төмөр хуур буюу хэл хуураар тоглодог.
- Таны алдар?
- Хүрэл-Очир
- Нас?
- 60 настай.
- Хаана төрсөн бэ?
- Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ суманд төрсөн. Дархат хүн.
- Та морин хуур тоглодог уу?
- Уг нь тоглодог боловч мэргэжлийн хүмүүсийг гүйцэхгүй. Хуучир (Huuchir), морин хуур хоёрын бүх зүйл нь эсрэг байдаг. Хөг нь өөр байдаг юм.
|
- С какого возраста вы играете?
- С 7–8 лет.
- Вас кто-то учил, или вы сами научились?
- Моя мать работала дояркой на молочной ферме. Она купила мне русскую балалайку. Я стал играть, потом научился играть на гармони, других русских инструментах. Уже в школе перешел на национальный инструмент хучир, потом стал интересоваться шаманскими инструментами. Впервые на монгольской сцене стал играть на тумур-хуре, чтобы люди поняли, что это - музыкальный интсрумент. На тумур-хуре играют языком.
- Как вас зовут?
- Хурэл-Очир.
- Сколько вам лет?
- 60.
- Где вы родились?
- В сомоне Ринчинхлумбэ Хубсугульского аймака. Дархат.
- А на морин-хуре вы играете?
- Играю, но не профессионально. У хучира и морин-хура все по-разному. Все тоны и мелодии.
|
|
О том, как возник морин-хур
|
- Морин хуур үүссэн тухай домог мэдэх үү? Ярьж өгөөч
Төв халхад нэг адуучин залуу байжээ. Тэр хол нутаг хошууны бүсгүйд хайр сэтгэлтэй болж гэнэ. Тэр залууд нэг жигүүртэй нисдэг морь байжээ. Нутгийнхан нь тэр залуугийн морийг нисдэг гэж мэддэггүй байсан гэнэ.
Нутагт нь нэг бүсгүй тэр залууд бас сайн сэтгэлтэй байжээ. Залуу хол хошууны сэтгэлтэй бүсгүй рүүгээ тэр нисдэг мориороо очоод буцаж хүрч ирэхэд нь нөгөө залууд сайн нутгийнх нь бүсгүй мориных нь жигүүр далд орж байхыг харчихжээ.
Тэгээд тэр залууг сэтгэлтэй бүсгүй рүү нь явуулахгүйн тулд мориных нь жигүүрийг хайчаар тас хайчилсанд уг морь нь үхжээ.
Тэр залуу мориндоо харамсан гуниглаж, мориныхоо толгойн ясанд мод залгаад сүүлийг нь авч утас хийгээд мориныхоо явдал, янцгаалт, дуу зэргийг дуурайн хөгжимддөг болсон гэдэг.
- Морин хуур тэгвэл зүгээр жирийн хөгжим биш байх нь ээ?
- Далны ясаар сийлбэр хийдэг дуучин залуу морины толгойн ясан дээр морин хуур хийсэн байдаг. Тэр энэ домгоос л үндэслэсэн болов уу. Энэ хуурыг саяхан хийсэн байсан.
- Энэ түүхийг та номноос уншсан уу, ам дамжиж сонссон уу?
- Ам дамжиж сонссон. Мөн Дагийранз гэдэг хуурч хүн монголын радиогоор энэ домгийг хуурдан хэлдэг байсан юм. Яг л туульс шиг байдаг.
- Хэдэн онд сонссон бэ?
1960-аад онд. Хорин хэдэн насандаа би анх сонссон.
- Хаана байхдаа сонссон бэ?
- Хотод байхдаа. Одоо ч телевизээр хуурч жүжигчин Дагийрааз гуай тоглож байдаг.
|
- Знаете легенду о возникновении морин-хура? Расскажите.
- В центральной Халхе жил один пастух. Он полюбил девушку из дальнего хошуна. У юноши был крылатый конь. Односельчане не знали, что его конь умеет летать. Одна девушка из его родных мест полюбила этого юношу. Однажды когда юноша прилетел от своей возлюбленной из далекого хошуна на своем летающем коне, девушка, которая его любила, подсмотрела, как крылья у коня убрались. Чтобы не пустить юношу к его любимой, она отрезала крылья у коня. Тот умер. Юноша печалился по своему коню. Он к черепу своего коня присоединил палку, из хвоста сделал струны и стал играть, подражаю ржанью коня.
- Значит, морин-хур - не простой инструмент?
- Один молодой певец, который занимался резьбой по кости, сделал из черепа коня морин-хур. Наверное, из-за этой легенды. Недавно совсем.
- Эту историю вы прочитали в книге или услышали от кого-то?
- Услышал. Хурчи Дагийранз тоже рассказывал по радио эту легенду под морин-хур. Как эпическую поэму.
- В каком году слышали?
- В 1960-х. Впервые я услышал эту легенду, когда мне было 20 с чем-то лет.
- А где вы ее слышали?
- Кажется, в городе. По телевизору и сейчас хурчи Дагийранз играет.
|
|
Юрол
Хучир
|
- Хуучиртай холбоотой домог мэдэх үү?
- Уг нь монгол хөгжим гэдэг. Өвөр Монголчууд маш сайн эзэмшсэн. Тэнд ойрхон байдгаараа хятадууд мөн сайн эзэмшсэн байдаг.
- Та хөгжим тоглохоос гадна дуулдаг уу?
- Би зөвхөн хөгжим л тоглодог. Дуулдаг боловч сайн дуулж чадахгүй.
- Энэ хөгжимтэй голдуу ямар дуу дуулдаг вэ?
- Бэсрэг уртын дуу, богинын дуу ер нь ардын дууг дуулдаг. Хуучраар ерөөл,тууль хэлэхэд л хөгжимддөг.
- Та ерөөл хэлдэг үү?
- Ёстой үгүй.
|
- А легенду, связанную с хучиром, знаете?
- Говорят, что это монгольский инструмент. Им южные монголы (Өвөр Монголчууд) очень хорошо владеют. Китайцы живут близко к ним, поэтому тоже хорошо играют на нем.
- А вы и поете тоже?
- Нет, я только играю. Я пою, конечно, но хорошо петь не могу.
- А какие песни поют с этим инструментом?
- Небольшие протяжные песни, короткие песни, в общем, народные. На хучире играют, когда говорят юрол, сказывают эпические произведения.
- А вы говорите юролы?
- Нет, нет.
|
|
Хэл-хур шаманов
|
- Хөгжимтэй холбоотой өөр домог мэдэх үү?
Хэл хуураар бөө нар онгодоо дуудаж, хүрэх унаагаа болгодог. Энэ төрлийн хуурууд сүнстэй холбоотой нь ажиглагддаг. Итали хүн төмөр хуурны дууг сонсох дургүй байдаг. Энэ учрыг тэр дургүйцсэн итали хүнээс асуухад:
- "Хүн нас барахад цогцосыг нь сүмд тавьж, тэнд нь лам очиж, хэл хуурыг дуугарган, тэр хүний сүнсийг тэнгэрт явуулдаг ёс заншилтай" гэж тэр хүн надад ярьж байсан.
Бөөгийн ёсонд бөө хүн өөрийнхөө сүнсийг орхичихоод өөр хэдэн зуун жилийн өмнөх онгодуудын сүнснүүдтэй уулзаж, тэдний сүнсийг өөртөө тэр хуураараа татаж байдаг юм гэсэн.
Хэл хуур бол хөгжмийн зэмсэг юм гээд хөгжимдөж үзүүлэв. Гуулиар хийсэн хуур байдаг. Монголд ташил гэдэг биеэ даасан ардын тоглоом байдаг.
"Жангастай" гэдэг ардын тууг ташилаар мөн хацрын ташилаар, алганы ташилаар үзүүлэв. Толгойн ташил бас үзүүлэв.
|
- Знаете какие-нибудь другие легенды, связанные с музыкой?
- Играя на хэл-хуре, шаманы призывают онгонов, которых используют как средство передвижения. Видно, такие хуры связаны с душой (сүнс). Итальянцы не любят звуки тумур-хура. Когда я спросил итальянца о причине такой нелюбви, он ответил:
- Когда человек умрирает, его тело кладут в церковь. Туда приходит лама. Он играет на хэл-хуре и провожает его душу на небо. Есть такой обычай. Так он мне объяснил.
В шаманизме шаман оставляет свою душу, встречается с душами онгонов, живших много сотен лет назад, притягивает этим хуром их души. Так говорят.
Хэл-хур это музыкальный инструмент. Есть хуры, сделанные из латуни. У монголов есть особенная народная игра под названием ташил (щелканье).
[Исполнил народную песню "Жангастай" щелканьем, щелканьем щек и ладоней. Показал щелканье головой.]
|
|
Хучир
|
- Хуучирын дууг бид сонсмоор байна гэхэд тоглож үзүүлэв
- Хуучирыг барихгүй сар болоход л зэвэрчихдэг юм гээд тэр хуучир хөгжмөөр "Дүүриймаа", "Юндэн гөөгөө" бас нэг ардын дууны ая тоглож өгөв.
- Энэ аялгуунд үг бий юу?
- "Дүүриймаа", "Юндэн гөөгөө", "Аялгуу" гэдэг ая сая би тоглолоо. "Аялгуу" гэдэг аянд үг байхгүй. Хөгжмийн гоцлол юм.
|
- Хочется послушать хучир.
- Если месяц не поиграть на хучире, он ржавеет.
[Исполнил на хучире "Дурийма", "Юндэн-гого", еще какую-то народную песню.]
- У этой мелодии есть слова?
- Я сыграл сейчас "Дурийма", "Юндэн-гого", "Аялгу" ("Мелодия"). У "Аялгу" слов нет. Только музыка.
|
|
"Юндэн-гого"
|
- "Юндэн гөөгөө" гэдэг ардын дуунд юуны тухай өгүүлдэг вэ?
- Маш урт дуу. Домогтой. Халхад Юндэн гэдэг нэг сайхан эр байжээ. Хачин сайхан цэвэрхэн төрсөн учраас тэр эр олон бүсгүйн хайрыг татсан тухай дуу юм. Юндэн гөөгөө гэдэг сайхан эр хүнийг л магтсан дуу.
Данагар данагар алхаатай
Дал мөрөө дарсан гэзэгтэй
Даанч сайхан төрсөн Юндэн гөөгөө
гэх мэт магтаж дуулдаг.
Сайхан төрсөн Сийриймаагаа байсаар байтал
Санаа муутай чамаар яах вэ гэх мэт дуулдаг
- Гунигт хайрын тухай юу?
Тийм ч зүйл бий. Ихэнхдээ санаа бодлоо илэрхийлсэн, хайрынхаа төлөө зогсож буй сайхан төрсөн эр хүний тухай, үнэнч хайрын тухай дуу. 32 бадагтай, их урт дуу.
|
- Про что поется в песне "Юндэн-гого"?
- Очень длинная песня. Есть легенда. В Халхе был юноша по имени Юндэн. Он был очень красивым, поэтому многие девушки его любили. Про это и поется. Воспевается юноша по имени Юндэн-гого.
- Поется:
С походкой в развалочку,
С косой на лопатках и плечах,
Очень красивым родившийся Юндэн-гого…
Когда есть красавица Сийриймаа,
Зачем мне нужна ты, злюка… и так далее.
- Про печальную любовь?
- И такое там есть. Но в основном это песня о чувствах юноши, о его стойкости и верности в любви. В ней 32 куплета, длинная песня.
|
|
О песнях
|
- Хөгжим тоглох, дуулахад цаг үеэ харгалздаг уу?
- Амьдралд хүнд уй гашуу, өвчин зовлон тохиолдсон тэр үед л дуу дуулахгүй. Хөгжим тоглохгүй. Бусад үед харгалзахгүй дуулж хөгжимддөг..
- Ямар нэгэн юманд зориулсан дуу гэж байгаа юу?
- Байдаг. Зөндөө. Дархатад бэлэн ерөөлч гэдэг шиг харсан юмаа шууд хараад л дор нь дуу зохиогоод шоглон дуулдаг. Одоо ч хүртэл тийм хэвээрээ. Үг, ая нь оновчтой. Яруу тод байдаг. Мөн газар орноо магтсан дуу ч бий.
- Нэг л аялгуун дээр үү?
- Олон аятай.
|
- Когда играют на инструменте и поют, время выбирают?
- Когда в жизни человека случится что-то печальное, болезни, страдания, тогда не поют. Не играют. В другое время ни с чем не считаются, играют…
- Бывают песни, посвященные чему-нибудь?
- Бывают. Много. Дархаты поют шутливо про все, что видят, как настоящие юролчи. И сейчас так поют. Слова и мелодии. здорово выбирают. Исключительно точно. Есть и песни, воспевающие какие-то места.
- На одну мелодию?
- Мелодий много.
|
|
Харал
|
- Хэн нэгнийг загнаж, хараасан дуу байдаг уу?
- Ихэнхдээ шоглосон л байдаг. Харин бөөгийн тамлаганд (Tamlaga) хараасан зүйл байдаг. Түүнээс ардын дуунд тийм юм байдаггүй. Бөө бөөлөхдөө дандаа дуулж байгаа юм шүү дээ.
- Хараалын үг байдаг уу?
- Бөөгийн тамлаганд хараалын үг байдаг. Харин ардын дуунд хараалын үг байхгүй.
- Та өөрөө сонссон уу?
- Сонссон.
- Тийм дуу нь хэн нэгэнд муу зүйл авчрах уу?
- Тийм зүйл уг нь байхгүй.
"Эрүүгээ авч
Нуруугаа мааж!
Сэмжээ авч
Нүүрээ бүтээ!"
гэх мэт хараалын эвгүй үг байдаг.
|
- А есть песни, ругающие кого-то или проклинающие? (хараасан)
- В основном подшучивающие. В шаманских тамлагах бывают и проклятия. В народных песнях такого нет. Когда шаман камлает, он все время поет.
- Есть слова харала?
- Есть в шаманских тамлагах. Но в народных песнях проклинающих слов нет.
- Вы сами слышали?
- Слышал.
- Такие песни приносят зло другому человеку?
- Такого нет. Есть нехорошие слова, например:
Возьми челюсть
и почеши спину!
Возьми нутряной жир
и залепи лицо!
|
|
О шаманах
|
- Бөө хүн муу үйл хийдэг байсан уу. Эсвэл сайн үйлс хийдэг үү?
- Ердөө л хүний сайн сайхны төлөө уг нь сайн юм хийж байгаа юм. Тухайн хүн нь муу юм хийж, хүн алчихсан байвал тэгээд л хариуд нь бөө хүн шийдвэртэй хатуу юм хийнэ шүү дээ. Хулгайч хүн байвал бөөгийн хараалаар насан туршид нь гарыг нь татанхай болгодог ч юмуу муу зүйл хийх явдал бий.
- Таныг хараад сонсоод сууж байхад бөө хүнд муу юм хийж байсан уу?
- Хүнийг бөө хүн аварч л байгаа юм. Өвчинд баригдсан хүнийг аварна. Сайн зүйл хийж байгаа учраас дандаа гуйж байгаа үг хэлдэг. Луст баригдсан хүнийг түүнээс аврахын тулд тэр лустай нь өөрөө ярьдаг. Яагаад тэр хүн нь Луст баригдсан бэ гэхлээр мод огтолсон, могой алсан хүн байдаг. Бөө тэр лустай нь ярьчихаж байгаа юм.
Бөөгийн бүх юмыг мэдэх хүн энд байна. Та нар хүсвэл уулзаж ярьж болно. Дархат домог, дуу хар мянгыг энэ хүн мэднэ гэж дүүгээ танилцуулав.
|
- Шаманы приносили зло? Или делали добро?
- Они стараются ради добра, для людей. Если какой-то человек совершил дурное, например, убил человека, тогда шаман в ответ делает что-то крепкое. Если вор ворует, шаман может сделать так, что его руку навсегда будут бить судороги.
- Бывало на ваших глазах, чтобы шаман принес зло кому-то?
- Шаман спасает людей. Спасает больных. Делает добро, он произносит все время просьбы. Сам беседует с лусом, захватившим какого-либо человека, [беседует] чтобы спасти этого человека. Почему того человека лус захватил? Потому что срубил дерево, убил змею… Вот шаман и беседует с этим духом.
Здесь есть человек, который все знает про шаманов. Если вы хотите, с ним можно встретиться. Он знает дархатские легенды, много песен. Это мой младший брат.
|
25.08.2007
г. Мурэн, Хубсугульский аймак
Ринчиндаваа
Знакомство
|
- Таны алдар?
- Ренчиндаваа
- Нас ?
- 49 настай.
- Ямар мэргэжилтэй вэ? Юу хийдэг вэ?
- Би байгал хамгаалагч.
|
- Как вас зовут?
- Ринчиндаваа.
- Сколько вам лет?
- 49.
- Кем вы работаете?
- Я - работник природоохранной организации.
|
|
Шаманка Сумчиг
|
- Та "Эрүүгээ аваад нуруугаа мааж" гэдэг хараалын үгийн домгийг ярьж өгөөч?
Дархатын нутагт Сумчиг гэж удган байсан юм. Тэр удган Самбуу гэдэг хүүтэй байлаа. Түүнийгээ өөрийнхөө үе залгамжлуулж, зайран болгох гэтэл хүү нь зөрж лам болсонд түүнд уурлаж хараасан юм гэдэг. Сумчиг удган өөрөө бөөг маш их шүтдэг. Ламыг үл ойшоодог байжээ. Харин хүү нь ламыг шүтсэн учраас тэр удган:
"Лам гэдгийг мэдэхгүй би
Тэнхгэр толгойтой сангас
Ном гэдгийг мэдэхгүй би
Бэх цаас хоёр
Элгээ ид
Эрүүгээ авч
Нуруугаа мааж
Хэлээ авч
Хошногоо арч
Хан харалбаа чинь харла
Хатан яс чинь ханхийнэ
Халуун цус чинь шимэгд"
гэж маш их муухай хараадаг удган байсан гэнэ. Бөөг нас барснаас нь хойш сүнсийг нь үлдсэн зайран удганууд нь онгод босгож авахад тэр Сунчир удганыг Цахирын ээж гэж нэрлэн одоогийн Ренчинлхүмбэ сумын нэгдүгээр хорооны нутагт байдаг ууланд онгодыг нь асарлаж сүнсийг нь хөрөглөж, сүлдэлж, онгод болгон тавьжээ. Түүнээс хойш тэр онгод бөөд эргэж орохдоо:
"Хан харалбаа чинь харла
Хатан яс чинь ханхийнэ
Халуун цус чинь шимэгд"
гэж ламд хийсэн хараалын үгээ хэлсээр бөөд орж ирдэг болсон гэнэ. Нэг ёсондоо энэ нь тамлага л даа.
- Хэн нэгнийг бөө хүн эмчлэхдээ онгод сахиусыг нь дууддаг уу?
- Дуудна. Жишээлбэл намайг төрөхөд ямар нэг бөөг миний сахиул болгосон бол намайг өвчилж өвдвөл тэр миний сахиул онгодыг дуудна. Түүнээс биш жирийн хүнийг өвдөхөд онгодыг дуудахгүй. Дархатын нутагт айлууд бага хүүхдээ аль болох сайн, хүчтэй онгод, сахиусанд даатгадаг. Тэрхүү сахиул гэдэгт нь даатгаж хүлээлгээд өгчихдөг. Чи энийг сайн, том хүн болгоорой гээд тэр сахиул онгонд нь даатгачихдаг. Мөн тэр хүн нь өвдвөл, ямар нэгэн өвчин зовлонд өртвөл чиний даатгаж авсан хүн яагаад ингэв тэр сахиул онгодоос асууж, тэр хүнээ тэгж ингэж асарч тойгло. Аварч өршөө гэж гуйдаг уламжлалтай.
- Яаж онгод бий болдог вэ?
- Өндөр уулан дээр онгодын Асар гэж байгуулдаг.Тэр байшинд нь бөөг нас барсных нь дараа тахиж байсан тэнгэр, эдэлж хэрэглэж байсан зүйлс, дээл хувцас зэргийг нь хийж, хамгаалаад тахиж байдаг. Түүнийг шүтдэг байсан хүн болон ах эгч, хамаатан садан нь үүдэнд нь сан тавьж, идээ будаагаа өргөдөг.
- Сумчиг удганы тэр хүүхэд нь лам болоод яасан бэ?
Хүү нь лам болсонд удган ээж нь насан туршдаа ламыг үзэхгүй болсон. Ганц төрсөн хүүгээ удирдаж, бөө болгож чадаагүйдээ тэр Сумчиг удган шарлахаж, лам нарыг үзэн ядаж, бурхны ном сургаалыг хүлээн зөвшөөрөөгүй. Тэр удган:
"Ном гэдгийг мэдэхгүй би
Бичиг гэдэг чинь
Бэх цаас хоёр
Лам гэдгийг мэдэхгүй би
Тэнхгэр толгойтой сангас" гэх мэт харааж байсан гэдэг.
|
- Расскажите легенду о харале "Вырви челюсть и почеши спину".
- В дархатских землях была шаманка по имени Сумчиг. У нее был сын Самбуу. Она хотела, чтобы он продолжил ее дело и стал шаманом. Но сын воспротивился и стал ламой. Она рассердилась и прокляла его. Сумчиг очень почитала шаманов. Лам ни во что не ставила. А сын стал почитать лам. Поэтому она сказала:
Я не знаю, кто такие ламы -
Это заклинатели с крепкими головами.
Я не знаю, что такое ном -
Это чернила да бумага.
Съешь печень,
Вырви челюсть
И почеши спину.
Вырви язык
И подотри [им] задницу.
Пусть почернеет твое основное черное нутро (? хан харалба),
Пусть твой крепкий костяк вытянется.
Пусть горячая кровь твоя будет высосана!
Вот так она страшно проклинала. После смерти шамана оставшиеся дзайраны и удганы чтобы ее онгон вознести, на горе на территории первого хоро нынешнего сомона Ринчинлхумбэ, был поставлен онгон души Сумчиг-удган под названием Цахир-эджи (здесь имя написано как Сунчир), который превращен в ее статую, ему поклоняются как сулдэ. С тех пор когда этот онгон входит в шамана, он повторяет эти слова, которые были сказаны ламе:
Пусть почернеет твое основное черное нутро,
Пусть твой крепкий костяк вытянется.
Пусть горячая кровь твоя будет высосана!
Это своего рода шаманское призывание (тамлага).
- Когда шаман лечит человека, он призывает его сахиуса?
- Призывает. Например, если бы при моем рождении какого-нибудь шамана сделали моим покровителем, то во время моей болезни звали бы этого моего покровителя-онгона. Но если заболеет простой человек, никакого онгона не зовут. Дархаты стараются поручить младшего ребенка наиболее сильному хорошему сахиусу. Ему поручат и как бы передадут. Мол, ты его вырасти благополучно. Если этот человек заболеет, или будет испытывать какие-нибудь страдания, спрашивают с онгона-покровителя, почему так страдает человек, который тебе поручен? Позаботься о своем подопечном, спаси и смилостивись. Вот такая традиция.
- Как появляется онгон?
- На высокой горе ставится "павильон" (асар) онгона. В этот домик помещают божество (тэнгэр), которому поклонялся умерший шаман, вещи, которыми он пользовался, одежду и почитают их. Люди, которые поклонялись ему, и родственники ставят у дверей воскурения, еду.
- А что стало с сыном Сумчиг-удган, который стал ламой?
- После того как сын стал ламой, она всю жизнь ненавидела лам. Сумчиг-удган страшно злилась, что не смогла сделать своего единственного сына шаманом, она возненавидела лам, не могла слышать учение Будды. Вот она и говорила:
Я не знаю, что такое ном –
Это письмо,
Чернила да бумага.
Я не знаю, кто такие ламы -
Это заклинатели с крепкими головами.
|
|
Дух горы Цахир
|
- Цахир гэдэг тэр ууланд мэдээж эзэн савдаг байгаа байх. Тэр уулын савдаг, бөөгийн сүнс онгод хоёр яаж бие биетэйгээ харилцан тогтнож байсан юм бэ?
- Цахир гэдэг ууланд чинь арван хэдэн бөөгийн онгод бий. Бас тэр ууланд өөрийн гэсэн савдаг байгаа.
Сумчиг удганы ламыг үздэггүй байсан бас нэг шалтгаан нь бол лам зөвхөн номын хүчээр аливаа зүйлийг хийдэг.
Харин бөө бол бодит байдал дээр, хүний нүдэн дээр ил тодоор хүч чадлаа үзүүлдэг. Бөө хүн байж байснаа хувилаад дорго, нохой, баавгай болчихдог юмуу хувирдаг. Дээр үеийн хүчтэй бөө нар чинь энд бөөлж байхад нь могой, чоно, араатан болоод ороод ирдэг. Онгодыг нь хараад сууж буй хүнд биетээр үзэгддэг тийм ид шидтэй байжээ. Бодит байдал дээр тийм чадалтай учир Сунчиг удган лам бол зүгээр л ном уншсан хүн болохоор хүүгээ түүнээс илүү хүн болгох гэж зайран болгох зорьж байжээ. Дээр үеийн сайн бөө нар Цахир уулын савдагыг чинь өөрийнхөө онгодоо болгоод авчихсан байдаг байжээ. Луст хүрээний эзэн гэж байдаг.
"Далан долоон алдан дор
Давхар тээрэм ачтан минь"
гээд л бөөгийн тамлаганд тийм үг байж байдаг. Луст хүрээний эзэн савдгууд, орон хангайн эзэн савдгууд, нас барсан сайн зайран, удганы сүнсийг, аль сайн чадалтай юмыг бүгдийг бөө нар өөрийн онгод болгоод авчихсан байдаг. Магадгүй Сумчиг удган Цахирын савдгийг тахидаг. Цахирын савдаг Сүмчиг удганы онгод нь байсан байж болох юм.
Нас барсан бөөгийн онгодыг залахдаа голдуу тэр уулын савдагийг эзэгнэж байсан сүнс онгодыг нь тэр ууланд нь аваачиж залдаг байсан. Сумчиг удган бол Цахирын уулын савдагаар онгодоо хийж байсан учраас тэнд онгодыг нь залсан юм гэнэлээ.
|
- На этой горе Цахир наверняка есть свой дух-хозяин. Как же ладили дух той горы и онгон шаманки?
- На горе Цахир есть онгоны десяти с лишним шаманов. Есть у этой горы и свой дух-хозяин (савдаг).
Была еще одна причина, почему Сумчиг-удган ненавидела лам. Лама делает что-то только силой учения. А шаман на глазах у людей, в реальности выказывает свою силу. Шаман, будучи человеком, превращается в барсука, собаку, медведя. Сильные шаманы прошлого во время камлания вдруг входили в юрту в виде змеи, волка, дикого зверя. Они обладали такой силой, что могли явиться в телесном виде человеку, который смотрел на онгона. То есть они обладали такой силой в реальности. Сумчиг-удган хотела дать сыну такое умение, превосходящее простое чтение книг учения, хотела сделать из него дзайрана. Хорошие шаманы старого времени делали духа (савдаг) горы Цахир своим онгоном. Говорят, у луса есть хозяин в хурэ. В шаманских призываниях (тамлаган) есть такие слова:
Под семьюдесятью саженями (алдан)
Двойная мельница, благодетельница моя.
Лусов и савдаков, духов-хозяева местностей, души умерших дзайранов и удган, всех самых могущественных сил шаманы могут взять себе в онгоны. Дух (савдаг) горы Цахир мог быть онгоном Сумчиг-удган. Когда приглашали и ставили онгона умершего шамана, приводили на ту гору и потом воздвигали души (сунс)-онгоны, владевшие духом-хозяином той горы. Так как Сумчиг-удган имела духа-хозяина горы Цахир своим онгоном, там и воздвигли ее онгона.
|
|
Шаманы и ламы
|
- Та лам, бөө хоёрын зөрчил тэмцэлдээний тухай өөр домог мэдэх үү?
- Одоогийнхоор бол Ардчилсан нам, Хувьсгалт нам хоёр л юм даа. Толгой сайтай хүн бол аль ч намыг ажлыг хийгээд явж чадна. Түүний адилаар тэр үед үнэхээр сайн лам ч байсан. Жишээ нь: Шинэн гэлэн гэдэг Дархат хүн байсан юм.
|
- Знаете какие-нибудь другие легенды о противоречиях между шаманами и ламами?
- Это как сейчас Коммунистическая партия и Демократическая партия. Человек с хорошей головой может хорошо работать в любой партии. Подобно этому раньше были и очень хорошие ламы. Например, был такой дархат по имени Шинэн-гэлун
|
|
Шинэн-гэлун
|
Шинэн гэлэн дархат хүн байсан. Тэр сайн ч бөө. Сайн ч лам байжээ. Бөө, лам хоёрын эрдмийг хоёуланг нь сайн эзэмшсэн, ламын болон бөөгийн талын бүх арга засал, ном тарни бүгдийг нь мэддэг байжээ. Чөдрийг нь хулгайлж авах гэсэн хүн морины нь чөдөр дээр гар нь зуурчихаад тэр чигээрээ чөдрийг нь дагаад мөлхөж хоносон гэдэг.
Нэг удаа тэр хонио алдаж гэнэ. Хүүхдүүд нь хонио хайх гэтэл Шинэн гэлэн мэргэлж үзээд:
- "Та нар одоо хайгаад яахав. Хоноод маргааш хай. Хангайн амьтан харагдвал битгий айгаарай" гэжээ. Хүүхдүүд нь хэлсэн ёсоор нь маргааш нь хонин дээрээ явж очвол хонийг нь тойроод сүрэг чоно байж байна гэнэ. Очоод үзвэл нөгөө чононууд хонинд нь ороогүй байжээ. Сайтар ажиглавал чононуудын шүлс нь гоожиж, ам нь зуурчихсан байжээ. Шинэн гэлэн тэр чононуудыг тийнхүү амыг нь зууруулж, тарнидсан юм байжээ. Ламынхаа ном чадлаар бол тийм чадалтай бөө байсан юм гэнэ.
|
Шинэн-гэлун был дархатом. Он был очень хорошим шаманом. И очень хорошим ламой. Он овладел знаниями — и шаманскими, и ламскими исключительно хорошо, знал все шаманские ритуалы, приемы исправления плохого, тарни и пр. Говорят, однажды человек, захотевший украсть путы, сунул туда руку, да так и ползал потом за путами всю ночь.
Однажды у него пропала овца. Дети пошли ее искать, но Шинэн-гэлун погадал и узнал:
- Зачем вам сейчас идти искать. Завтра идите. Только если увидите хангайских животных, не бойтесь.
Дети, как он сказал, пошли искать овцу завтра. Пришли туда, где была овца, смотрят, а ее окружила стая волков. Эти волки не притронулись к овце. Присмотрелись - у волков слюни текли изо рта, а зубы были стиснуты. Это Шинэн-гэлун, прочитав тарни, стиснул зубы волкам. Сильный был шаман, который и ламским учением мог такое делать.
|
|
Эрэний-онгон
|
| Дархатын нутагт Хөмрөх гэж онгод байсан. Баянзүрх нутгийн Эрээний онгод гэж хүн аймаар хүчтэй том онгод байсан. Тэр үедээ нэг бөө үзэлд орж, хүнээр бол хүний маханд орчихоод тэр хавийн хүмүүсийг хорлоод байж гэнэ. Тэгэхлээр нь тэр онгодыг цөлөх гэж Дархатын хонхорт тэмээгээр чулуу ачиж аваачаад тэр онгодыг дарж устгажээ. Одоо тэнд тийм их эрээн чулуу бий л дээ. Бөө тийрэнг эзлэн аваачиж, залж байсан гэдэг. Бөөгийн талаараа бол тийм чадалтай байжээ.
|
На территории дархатов был такой онгон Хумрух. В Баяндзурхе был огромный сильный онгон, которого все боялись, по имени Эрэний-онгон (онгон Пестрого). В то время один шаман вошел в транс и в человеческом обличье страшно вредил людям. Тогда было решено удалить тот онгон. На верблюдах камень притащили в местность Дархатын-хонхор и завалили этот онгон. Сейчас там такой большой пестрый камень стоит (Эрээн чулуу). Это шаман овладел злым духом и использовал его. Вот какой шаманской силой обладал.
|
|
Цаган-дзайран
|
| - Дархатын нутагт Цагаан зайран гээд долоо хувилдаг бөө байсан гэнэ. Тэр үед туйлширчихсан юм. Сунчиг удган ламыг, удганы ганц хүү Самбуу бөөг үзэн яддаг байжээ. Эрдэмтэй сайн хүн бол лам, бөө аль алинийг нь хийж чадна. Шинэн гэдэг нь нэр нь. Гэлэн гэдэг нь цол нь юм.
|
В дархатских землях, говорят, был такой шаман, который семь раз мог совершать превращения. Звали его Цаган-дзайран. В то время [они] разделились очень резко. Сумчиг-удган ненавидела лам, ее единственный сын Самбуу ненавидел шаманов. Искусный человек, обладающий знаниями, может быть и хорошим ламой, и хорошим шаманом. Шинэн - это было его имя. Гэлун - звание.
|
|
Шаманские поединки
|
| Бөө нар хоорондоо бас тэмцэлтэй байсан. Одоогийнхоор бол албан тушаал булаацалддаг шиг юм. Хэн нь хэнийгээ дийлэхээ, хүч чадлаа онгод сахиусаараа тэмцэлдэж үздэг байсан гэнэ. Бөөгийнхөө шидээр очиж тэмцэлдэнэ. Гэхдээ хоорондоо зодолдохгүй шүү дээ. Харин хоорондоо онгодоо зодолдуулна. Тэр онгод нь яадаг байсан юм бэ гэхлээр зүгээр нэг далдуур хорлол шиг юм. Нэг хүн нь үхээд юм уу, хонь мал үхэх биш тэр шидэрхэж байгаа хоёр бөө бодит байдал дээр нэг нь ямар нэгэн хүчирхэг амьтан болоод нөгөөдөх нь асар их гал болдог ч юм уу, аянга цахилгаан ч болдог юм уу. Ийм хэлбэрээр хоорондоо тэмцэлдэн байлдаж байсан. Энэ мэт маш олон домог байдаг.
|
Шаманы тоже между собой конфликтовали. Как сейчас чиновники борются за служебное положение. Соревновались, кто кого победит, чьи сахиусы-онгоны перевесят. Боролись шаманской волшебной силой. Но не дрались. А онгонов своих заставляли драться. Что делали эти онгоны? Не вредили незаметно, так что вдруг умрет кто-то или скот у него погибнет, нет. Один из воюющих шаманов превращался в какое-нибудь сильное животное, другой - в огонь, гром и молнию. Так они боролись друг с другом. Про это много есть легенд.
|
|
Шаман, собиравший можжевельник
|
| Би өөрөө бөө удмын хүн л дээ. Миний буурал аав бөө хүн байсан бөгөөд 1984 онд нас барсан. Өвөө маань тэнгэрээс арц, чихэр буулгадаг байсан. . Бид багадаа тэрнийг нь түүж идэж өссөн. Бөөлж байгаад л хэнгэргээ тосоод л тооно руу харанхуй болтол тосоод буцаагаад хойш нь шидэхэд чинь саахар, цас, арц гэрт ороод л унадаг. Онгодоор тайгын арцыг түүж авчраад тооноор оруулж, хэнгэргэндээ тосч аваад, шидэж, хойморт унагадаг байсан. Чи саахар хаанаас хулгайлж авсан бэ үеийн нөхөд нь инээж өвөөд хэлдэг байсан.
|
Я вообще-то родился в шаманском роду. Мой дедушка был шаманом, умер в 1984 году. Мой дедушка заставлял можжевельник, конфеты сыпаться с небес. Мы в детве их собирали и ели. Он камлал, подносил бубен к тоно, пока не становилось темно, а когда отбрасывал его, в юрту сыпался сахар, снег, можжевельник. Это он заставлял онгонов собирать можжевельник в лесу, вбрасывать его через тоно. Он ловил все это на бубен и сбрасывал в хоймор. Его друзья смеялись над ним: - Откуда это ты украл сахар?
|
|
Как Дашдаваа-удган нашла табакерку
|
Бөө хүний ганц даадаггүй зүйл нь эрдэнийн чулуу, цагаан мөнгө хоёрыг даадаггүй байсан гэнэ. Манай нутагт Дашдаваа гэж удган байсан. Хүн хөөргөө хаячихаад хайгаад олохгүй болохоороо Дашдаваа удганаас асууж гэнэ. Тэр бөөлж байгаад буугаад ирсэн чинь хөөрөг нь байхгүй байна гэнэ.
- "Яасан бэ?" гэсэн чинь:
- "Хөөргийг чинь даахгүй юм байна. Яасан ч гэсэн чинь тэр чинь маш сайн эрдэнийн чулуу байна. Хажууд нь хадаг уяатай байгаа. Чи очоод олж аваарай" гэжээ.
Маргааш нь бөөгийн хэлсэн тэр газар нь морьтой яваад очсон чинь том голын бургаснаас цэнхэр хадаг уяатай байж байна гэнэ. Түүний ёроолд хулгана хөөргийг нь өнхрүүлж өнхрүүлж, савнаас нь гаргаад орхичихсон юм шиг байжээ. Учир нь бөө хүн эрдэнийн чулуу, цалин цагаан мөнгө хоёрыг даадаггүй юм гэнэ.
|
Что шаман не может, так это поднимать (даах) драгоценные камни, белое серебро. В наших местах была такая шаманка Дашдаваа-удган. Один человек потерял табакерку, не мог найти и обратился к Дашдаваа. Она стала камлать, закончила, а табакерки нет.
- Ну где же?
- Не могу поднять твою табакерку. Уж очень хороший драгоценный камень. Там, в стороне есть привязанный хадак. Пойди туда и возьми.
Назавтра тот человек поскакал в то место, которое указала шаманка. Там на кусте у большой реки был привязан голубой хадак. А в корнях лежала его табакерка, будто мышка прикатила ее и оставила. Это все потому что шаманы не могут поднимать драгоценные камни и белое серебро.
|
|
"Дала табак"
|
| Дашдаваа удган 35 настайдаа нас барсан. Дашдаваа удганы нөхөр нь Дархатын хонхороос хойшоо хил дээр явж байгаад тамхи нь дуусжээ. Тэр их энгийн хараал хэлдэг хүн байжээ. Зүгээр л амаараа хараадаг болохоос хүн хорлож хараадаггүй хүн байж дээ. Тамхи дуусчихлаа гэж баахан хараал урсгаж байгаад унтаад өгчээ. Өглөө босоод харвал дэрэн дээр нь бүтэн улаан тамхи байжээ. Тэрийг Дашдаваа удган нөхрөө тамхигүй болсныг мэдээд Дархатын хонхороос тамхийг нь онгодын хүчээр авчирч өгсөн байжээ.
|
Дашдаваа-удган умерла в 35 лет. Ее муж однажды был на севере от местности Дархатын-хонхор, на границе, и у него кончился табак. Он обычно говорил очень простые ругательные слова. Просто ругался, а не причинял людям зла проклятиями. Вот он сказал всякие ругательные слова из-за того, что кончился табак, и лег спать. Утром проснулся, смотрит, а на его подушке лежит целая пачка красного табаку. Это Дашдаваа-удган, узнав, что у мужа кончился табак, на онгонах доставила ему табак из Дархатын-хонхор.
|
|
Соболий мех
|
| Тэгээд мөн Дашдаваа удган булганы үснээс нь зулгааж аваад даавуунд боогоод нөхрийнхөө өвөрт нь хийдэг байсан гэнэ. Булганы үс хэдэн ширхэгийг хийснээр нь тэр өдөр нөхөр нь төдөн булга агнах нь гэж мэддэг байсан гэнэ. Тэгээд л явахад нөгөө үснийхээ тоогоор булга агнаж ирдэг байжээ.
|
Дашдаваа-удган вырывала собольи волоски и, завернув в материю, клала за пазуху мужу. Сколько волосков она клала, столько соболей и получиться убить, знал муж. Столько соболей он и убивал на охоте.
|
|
Типы шаманов
|
- Хараалчаас бөө нь илүү хүчтэй гэсэн үг үү?
- Хүчээрээ бол оргилдоо хүрсэн үедээ харын бөө нь ч шарын бөө нь ч ялгаагүй хүчтэй байдаг. Тийм чадал эзэмшиж чадсан зайран удганыг явган бөө, морьтой бөө гэж хуваан ярьдаг л даа.
Морьтой бөө гэдэг бол бараг дэлхий тойрон онгодоо аялуулж чаддаг.хүчтэй Явган бөө бол зөвхөн амиа аргалсан, гэр дотроо тойрдог тийм онгодтой бөөг хэлдэг байсан.
Бөө гэдэг чинь бас чиглэл чиглэлээрээ өөр. Хараалч бөө, хүнд дандаа сайн зүйл хийдэг бөө. Эсвэл муу, сайн юмыг хоёуланг нь үйлддэг бөө. Хүний дур хүслийг татдаг ховсч бөө гэж байдаг.
|
- Значит, шаман сильнее харалча?
- В самые сильные моменты черный шаман и желтый шаман - оба были очень мощными. Таких шаманов называли двояко: пеший шаман и шаман на коне.
Шаман на коне имел такую силу, что мог заставить своего онгона обойти землю почти целиком. Пешим шаманом называли такого шамана, который устраивал все недалеко от дома, в своей местности.
Шаманы есть разных направлений. Шаман-харалч и шаман, который приносит людям только добро. Или такой, который делает и добро, и зло. Такой, который мог привлечь желания человека, "гипнотизер".
|
|
Джимбэ-дзайран
|
Өлийн Жимбээ гэж зайран байжээ. Өлийн голд амьдардаг Жимбээ зайран аянд явж байгаад нэг айлд бууж морджээ. Тэгээд зэлний нь хажуугаар өнгөрч яваад үхэр сааж байсан хоёр охиныг харвал нөгөө хоёр охин нь нүүрээ таглаад Жимбээ зайранг шоолоод инээж хөхрөлдөж байна гэнэ. Жимбээ зайран тэдний хажууд нь очиж буугаад:
"Миний хоёр охин надад гэзэгнээсээ нэг нэг сэв өгөөч" гэжээ. Тэгтэл нэг ухаантай сэргэлэн охин нь сарлагны хижим гэдэг нэртэй үсийг өөрийнхөө үс гээд өгчихөж гэнэ. Нөгөөх нь санаандгүй өөрийнхөө үсийг аваад өгч гэнэ. Өлийн гол гэдэг нь маш хол газар байдаг юм. Бараг 60-70км.
Тэгсэн Жимбээ зайран гэртээ очиж хоночихоод байж байтал маргааш орой нь зэлүүд газар эмэгтэй хүн дуулаад байж гэнэ. Тэнд ерөөсөө хүн очдоггүй зэлүүд газар байв. Тэгэд эмгэн нь:
- "Чи бас ямар амьтан чадчихав даа" гээд гадаа гарч харвал сарлаг хөөсөн эмэгтэй хүн байдгаараа дуулсаар ирж явна гэнэ. Өвгөн:
- "Энэ чинь юу вэ. Хэн явж байна. Юу гэж дуулаад байна" гэсэн чинь:
"Өл л тэнгис гэдэг чинь
Өдөрчийн зайтай хол газар
Өлийн Жимбээн зайран чинь
Минийх биз дээ" гээд сарлаг охин хоёр Жимбээ зайранг булаалдсаар Өлийн жимээр ирж байсан гэдэг. Тэгсэн яасан бэ гэхлээр нөгөө өгсөн нэг нэг үсээр нь Жимбээн зайран ховстсон байсан юм байжээ..
Манай энд зүрхээ буудуулаад амьд гарсан зайран ч байдаг.
|
Был такой дзайран, которого звали Джимбэ из Улийн-гол. Джимбэ-дзайран, который жил на Улийн-гол, как-то путешествовал и остановился в одной юрте. Когда он отправился дальше, то проходя мимо коновязи увидел двух девочек, доивших коров. Они закрыли ладонями лица и смеялись над Джимбэ-дзайраном. Он сошел с коня рядом с ними и сказал:
- Мои хорошие девочки, дайте мне по одному волоску из своих косичек. Одна девочка была умная. Она отдала ему волос сарлака, как будто это ее. Другая отдала свой волосок. Улийн-гол находилась очень далеко. Почти 60–70 км оттуда. Джимбэ-дзайран вернулся домой. Назавтра вечером там в безлюдном месте какая-то женщина стала петь. Туда вообще никто никогда не ходил. Тогда его старуха сказала:
- Ну, кого ты еще наказал?
Она посмотрела и увидела, что идет девушка, поет и гонит сарлака.
- Кто это? Что это она поет? - спросил старик.
А девушка пела:
Ули это океан,
Находится на расстоянии дня пути,
Ульский Джимбэ-дзайран
Он же мой, мой,
- каждая из них старалась забрать Джимбэ. Они пришли по тропе по реке Ули. Это Джимбэ их околдовал по одному волоску.
У нас здесь был такой дзайран, который остался жив после того, как получил пулю в сердце.
|
26.08.2007
г. Мурэн, Хубсугульский аймак
Ринчиндаваа
Ламы и шаманы
|
- Урьд цагт лам, бөө хоёр хоорондоо тэрсэлддэг байсан гэсэн. Энэ ямар учиртай юм бэ?
- Чадалтай сайн лам бол сайн бөөгөөс дутахгүй. Бөө ч, лам ч аль аль нь хүчтэй чадалтай байж болно. Чадлаасаа л хамаарна. Бөө, лам хоёрын хооронд зөрчил байсан. Даян дээрх болон Хөвсгөл нуурын зүүн биеийн бөө бол шарын бөө байдаг. Хөвсгөл нуурын баруун талдаа бол бөө, лам тус тусдаа байдаг. Гэхдээ аль аль нь хүнийг л сайн сайхан байлгахын төлөө зорилго нь ижил, очих цэг нь адил. Харин зам нь өөр өөр байдаг.
- Бөө, лам хоёр тэрсэлдсэн тухай түүх, домог та мэдэх үү?
- Хоёр бөөгийн хоорондох тэмцэл шиг тийм их хүчтэй лам, бөө хоёр тэмцэж байгаагүй. "Бөөгийн ховс буюу жатга гурван жилийнх. ламын ховс буюу жатга /жат гэдэг нь хараал/ насан туршийнх" гэсэн үг байдаг. Лам хүний ховс бол их алсуур, их олон жилийн дараагаар хүч нь мэдэгддэг. Бөө бол яах ийхийн зуургүй шууд дор нь хүчээ үзүүлдэг. Бодит байдал дээр хүний нүдэнд ил үзэгдэх ид шид лам хүнд байхгүй юм шиг хэрнээ алсуур лам хүн их чадалтай. Бөө бол харин хүчээ шууд үзүүлдэг. Амьтан болж хувираад дор нь чадлаа харуулдаг юм.
|
- Вы говорили, что раньше ламы и шаманы враждовали друг с другом. Почему?
- Сильный лама не уступает хорошему шаману. И ламы и шаманы могут быть сильными. Все зависит от их силы. Между ламами и шаманами были противоречия. Есть такие желтые шаманы, они живут у Даян-Дэрхи и на восточном берегу Хубсугула. А на западном берегу Хубсугула ламы и шаманы существуют отдельно. Но цель у них одна - чтобы людям было как можно лучше. Пути же у них разные.
- Вы знаете истории или легенды о том, как враждовали ламы и шаманы?
- Такой вражды, как между одним шаманом и другим шаманом, между ламой и шаманом не было. Есть такая поговорка: "Проклятье (ховс или жатга) шамана - на три года. Проклятье ламы на всю жизнь". Проклятье ламы очень долгое, проявляется только через много лет. Шаман же не откладывает далеко, силу свою выказывает сразу. У ламы вроде бы нет такой силы, чтобы сразу на глазах у людей показать какое-нибудь чудо, но он обладает большой силой, которая проявляется спустя время. А шаман проявляет свою силу сразу. Превращается в какое-нибудь животное и показывает ее.
|
|
Дандийн-Дамба-дзайран. Предание о тувинском и дархатском шаманах
|
- Бөө нар хоорондоо тэрсэлдсэн тухай ямар түүх, домог байдаг вэ? Амь насыг нь хороосон ч гэдэг юмуу...
- Тийм яриа, аман домог их бий. Би нэгийг ярьж өгье.
Дандийн Дамба гэж дархат зайран байсан юм. Энэ зайран өөрөө анчин хүн байсан. Нэг удаа ан хийж явсан чинь зэрлэг цаа буга явж байж гэнэ. Дандийн Дамба зайрантай хамт гурав дөрвөн зайран хамт явж байсан юм гэнэ. Тэд нөгөө цагаан цааг буудаад агнасан гэнэ. Тэгээд хажууд нь яваад очсон чинь зэрлэг цаа буга биш харин тува-гийн сэтэртэй цаа байсан гэнэ. Тэгээд яах ч аргагүй. Хүний сэтэртэй цаа алсан юм чинь. Ингээд тэд хоёр гурван өдөр нуугдаж, зугтаж гэнэ. Тэндээс холдоод, хүн гүйцэж ирэхгүй газар явжээ. Хойшоо хил давж холдчихоод тэгээд хоноглоод байж байсан чинь араас нь тува удган давхиж очсон гэнэ. Тэр нь цааны эзэн байсан гэнэ. .
Тэр үед дархат, тува хоёрын хооронд яадаг байсан бэ гэхээр. Дархат чинь болохоор нутгийн уугуул иргэн. Тува чинь гаднаас манайд оргож ирсэн хүмүүс байв. Тийм учраас дархатууд нь тува нартаа жаахан эрэлхүү байсан гэнэ. Тийм болохоор тува удган тэдэн дээр очоод:
- "Та нар миний цааг танихгүй. Зэрлэг цаа гэж санаад, сэтэртэй цааг минь алсан байна. Би удган хүн байгаа юм. Та нар миний цааг төлж өг. Унаж яваа цаанаасаа өг" гэжээ. Тэгэхээр нь тэд:
- "Муу туужин. Бид нар тэрийг чинь алаагүй" гэж урдаас нь хэлсэн гэнэ. Тэгэхээр нь нөгөө удган гутлынхаа түрүүг бариад:
- "Алив, Та наад хутгаа өгөөч" гэжээ. Тэгсэн чинь тэд сандарч байгаад хутганыхаа дархатаар хос гэдэг хуйг алсан цаан дээрээ нь хаячихсан байсан юмсанжээ. Удган хутгыг хуйнд нь хийж таруулжээ. Тэгээд тэд нэгэнт удганд баригдчихсан юм чинь:
- "Чиний муу туужин цааг алсан ч яадаг юм. Бид төлөхгүй" гэжээ.
Тэгээд тэр удган цаагаа төлүүлэх гэж гурав хоног тэнд байжээ. Гурав хоногт нь ерөөсөө дархат зайран нар удганыг дээрэлхээд цааг нь төлж өгөхгүй хөөгөөд буцааж гэнэ.
- "Чаддаг юм бол чи биднийг идээрэй. Чаддаггүй юм бол бид чамайг иднэ" гэжээ. Нөгөө удган цааг нь төлж өгөхгүй болохоор нь гурав хоноод гэр лүүгээ яваад өгсөн гэнэ.
Тэгээд удалгүй нөгөө дөрвөн зайран хөдөө явж байтал дөрвүүлэнгийнх нь бие муудсан гэнэ. Тэр бөө нар бөөгийнхээ хэц хэнгэрэг, хэрэгслээ гэртээ орхиод ирсэн болохоор авчирахаар нутаг руугаа буцжээ. Тэгээд замдаа гурав нь нас барсан гэнэ.
Тэгээд үлдсэн Дандийн Дамба зайрны бие ч маш муу гэртээ хүрч ирсэн гэнэ. Тэгээд гэртээ ирээд биеэ аврах гэж өөрөө бөөлөөд ч сэхэж ч чадахгүй, үхэж чадахгүй гурван жил бие нь маш муу байх болжээ.
Тэр үед нутгийн нь маасгар хочит Авир гэдэг тэнэмэл хүн явдаг байсан гэнэ. Тэр хүн Дандийн Дамба зайрны гэрт ирэхэд зайран:
- "Би онгодоо тахих гэж байна. Чи миний онгодын тахилгад ирэх үү. Би тэртээ тэргүй нас барах гэж байгаа. Тэрнээс өмнө онгодоо тахих гэж байгаа юм" гэж хэлж гэнэ. Тэгэхээр нь маасгар Авир:
- "Тэгэлгүй яахав. Би таны тахилгад ирье" гэж зөвшөөрсөн гэнэ. Маасгар Авирыг зөвшөөрсний дараа зайран:
- "Чи надад нэг тус бол" гэжээ. Маасгар Авир ч:
- Тэгэлгүй яахав. Зайран ах минь! Би танд ямар тус болох вэ?" гэж асуужээ. Зайран:
- "Би өнөө орой бөөлж байгаад дохихоор чи намайг буудаж өг" гэжээ.
- "Та юу гэж байгаа юм бэ? Хүн буудна гэж юу гэсэн үг вэ" гэж уурлахад нь зайран:
- "Би гурван жилийн өмнө анд явж байгаад тувагийн удганд хорлуулсан юм. Тэр бөөгийн хувцсанд байдаг хонхинуур гэдэг мушгиа төмөр миний зүрхний голд орчихсон байгаа юм. Тэр зүрхний голд орсон хонгинуурыг онгодын шидээр авах тул онгодоор биеэ бэхэлж байгаад бууны сумаар гаргахаас өөр ямар ч аргагүй" гэжээ.
Тэр үед дөрвөн сумтай цахиур буу гэж байв. Сум нь хүний хуруу орохоор чинээ бүдүүн. Сумтай бууг хананд түшүүлээд тавьчихсан байна гэнэ.
- "Тэр буугаар намайг буудаж өг" гэж зайран гуйж гэнэ. Маасгар Авир:
- "Би ямар гэм хийсэн болохоор надаар өөрийгөө алуулах гэж байгаа юм. Өөрөө үхэж чадахгүй болохоор надаар алуулах гэлээ" гэж ихэд уурлаж гэнэ. Тэгээд уурласан чинь зайран:
- "Худлаа, худлаа! Тоглосон юм. Чи ханиад хүрдэг үү?. Би чамд угаалга хийж өгөх үү?". Чиний биеийн байдал тийм ч сайн биш байгаа юм байна. Өнөөдөр би амьд байж байхдаа чамд бөөгийн угаалга хийж өгье" гэжээ. Тэгэхээр нь маасгар Авир:
- "За, Тэгье. Угаалга хийлгэе. Зайран намайг бууд гэж тоглож хэлсэн юм байна" гэж бодоод онгодын тахилгад нь орохоор болжээ.
Орой нь Дамдийн Дамба зайран онгодоо тахихдаа гэртээ болон гадаа идээ засчихсан, эмгэндээ захисан гэнэ.
- "Би гэртээ эхэлж бөөлөөд гадаа гарч бөөлнө. Гадаа бөөлж байхад маасгар Авир намайг буудах гэнэ. Тэгэхээр нь буудуулахгүй түүнийг барьж байгаарай. Миний биеийг хамгаалдаг онгод ороод ирэхээр Авирыг тавьчихаарай. Намайг буудаг. Би тэгэж хүн болно" гэжээ.
Ингэж захичихаад орой нь онгодоо тахижээ. Тэгээд гэртээ бөөлж байгаад дараа нь шөнө гадаа идээ будааны хажууд бөөлж байсан чинь нөгөө маасгар Авир чинь:
- "Энэ муу Дамдин зайран үхэж үхэж чадахгүй. Босож босож чадахгүй. Гурван жил ингэж хэвтээд байхдаа яадаг юм. Энийг би одоо амраагаад өгье. Буудаад хаядаг хэрэг" гэж хэлэн дайрч, мэдрэл нь муудсан байв гэнэ. Тахилгад ирсэн хүмүүс Маасгарыг арай ядан барьж аваад буудуулахгүй байсан гэнэ. Харин Маасгар Авир л:
- "Буудаж ална" гэж дайраад л байжээ.
Тэгсэн чинь нөгөө муу биетэй зайран чинь зүв зүгээр болчихсон бөөлөөд байв гэнэ. Эхнэр нь харж байсан чинь зайрангийн биеийг нь хамгаалж байдаг онгод нь гарч ирээд тосоод авч гэнэ. Өөр онгодууд нь биеэс нь гараад явж гэнэ. Тэгэхлээр нь Дамдийн Дамба зайрангийн эхнэр нөгөө хүмүүсийг:
- "Наадах аа, Тавь тавь. Яавал яаг" гэжээ.
Тэгээд маасгар Авирыг барьж байсан хүмүүс тавьчихаж гэнэ. Тэгсэн чинь тэр эсгий үүдийг сөхөж гэрт ороод хананд түшээтэй байсан бууг нь шүүрч аваад бууныхаа хөлийг газарт хатгаад, зайранг араас нь хараалаад буудсан гэнэ. Зайран хэнгэргээ ганц дэлдээд үхэдхийн унаж гэнэ. Хүмүүс ч:
- "Чи хүн алчихлаа" гээд сандарч гэнэ. Бууны дуунаар ч элий балай болсон маасгар Авир сэргээд:
- "Би хүн алчихав уу. Яав ийв" гээд сүйд болж гэнэ. Хүмүүс сандарч учраа олохгүй үймж байтал гэнэт хэнгэргийн чимээ дуулджээ. Тэгэхлээр нь үүдээр шагайн харцгаатал зайран онгодоо тахиад бөөлөөд байж байсан гэнэ. Зайранд буудаг онгод нь орж ирээд бөөлөөд байж байна гэнэ. Тэгээд тахилга дууссаны дараа хүмүүс зайрангийн хувцсыг нь тайлаад харсан чинь далны ойролцоогоос зүрх рүү нь нэвт гарсан сум сорви болон эдгэрсэн байсан гэнэ. Харин бөөгийн хувцас нь буун сумны цоорхойтой болсон байв.
Тэгээд дараа нь онгодын идээ будаагаа идэх гэж байтал зайран:
- "За муу Маасгар минь, Чи миний амийг аварлаа. Ийм хорлол байсан юм" гээд нэг төмөр үзүүлжээ. Тэр нь хуруун чинээ мушгиа төмөр байжээ. Зайран маасгар Авирт угаалга хийж байхдаа онгодынхоо шидээр өөрийгөө буудуулах аргаа хийчихсэн байсан юм байжээ.
Тэгээд түүнээс хойш зайрангийн бие нь эв эрүүл болоод хүч чадалтай болсон гэнэ. Гурван жил тувагийн удганыг Дамдийн Дамба зайран хариу хорлож чадахгүй байжээ. Учир нь үхэээрийн дэв нь ойртсон байсан болохоор чадахгүй байсан гэнэ. Үхэл нь ойртсон бөөд чадалтай онгод орж чадахаа больдог юм гэнэ.
Дандийн Дамба зайран тэгээд бие нь сайн болсон хойноо тувагийн удганыг эргүүлээд аянгаар ниргүүлж алсан байгаа юм. Тэгээд зайран 75-76 хүрээд насаа наслаад нас барсан. Энэ бол болсон явдал л даа.
Маасгар Авирын үр хүүхдүүд одоо Мөрөнгийн төвд байна. Тэр Баянзүрх сумын хүн байсан.
- Тэр хүн бадарчин байсан уу?
- Бадарчин биш. Айл айлаар явж байдаг тэнэмэл тэнэмээр хүн байсан. Айл айлд очиж ажил хийж өгөөд л. Есөн зайрангийн домгоос би зөвхөн Дамба зайрангийн зөвхөн ганц явдлыг ярьлаа.
Манай хойд эцэг тэр болсон явдлыг нүдээрээ харсан гэдэг юм.
|
- Какие есть легенды или истории о том, как враждовали ламы и шаманы? Кто-нибудь кого-нибудь погубил или еще что-нибудь…
- Таких историй много. Расскажу одну.
Был такой дархатский дзайран Дандийн-Дамба. Этот дзайран был охотником. Один раз он охотился и встретил северного оленя (зэрлэг цаа буга). А вместе с Дандийн-Дамба-дзайраном было еще несколько дзайранов - 3 или 4. Они убили того белого северного оленя. Подошли к нему, а это был не дикий олень, а олень тувинцев, посвященный духам (сэтэртэй). Делать нечего. Убили оленя, посвященного духам, принадлежавшего каким-то людям. Два-три дня они прятались, бегали. Ушли оттуда так, чтобы их не догнали. Перешли через границу на севере, устроились на ночлег. Вдруг туда прискакала тувинская шаманка. Она была хозяйка оленя.
В то время между дархатами и тувинцами было такое… Дархаты - коренное население. Тувинцы бежали к нам из-за границы. Поэтому дархаты вели себя по отношению к тувинцам высокомерно. Так вот, тувинская шаманка подошла к ним и говорит:
- Вы не поняли, что это мой олень. Вы подумали, что это дикий олень и убили моего оленя, посвященного духам. Я - шаманка. Заплатите мне за оленя.
А те ей отвечают:
- Да ты, старая карга (муу туужин)! Мы его не убивали!
Тогда шаманка дотронулась до голенища своего сапога и говорит:
- Ну-ка, дайте-ка мне этот нож!
А они, испугавшись, оказывается, забыли около оленя ножны от своего ножа, которые по-дархатски называются "хос". Шаманка вложила нож в ножны, и тот подошел. Так они попались в руки шаманки.
- Что с того, старая карга, что мы убили твоего оленя! Не будем платить.
Три дня провела там шаманка, требуя, чтобы они заплатили за оленя. Три дня дзайраны издевались над шаманкой. Не заплатили за ее оленя и выгнали.
- Если сможешь, сожри нас. А не сможешь, мы тебя съедим!
Так как они не заплатили за оленя, она через три дня вернулась домой.
Через некоторое время те 4 дзайрана отправились в степь, и все четверо заболели. Эти шаманы все свои шаманские бубны и разные принадлежности оставили дома, поэтому они отправились домой за ними. По дороге трое из них умерли.
Остался один Дандийн-Дамба-дзайран. Он в очень плохом состоянии вернулся домой. Стал он камлать, чтобы себя вылечить, но никак не мог. Три года он не мог выгнать из себя болезнь, не мог и умереть. В то время там был один бродяга Авир по прозвищу Масгар. Как-то он зашел к Дандийн-Дамба-дзайрану. Дзайран сказал:
- Я собираюсь совершить обряд поклонения онгону. Хочешь прийти на поклонение моему онгону? Я все равно умру. Перед этим хочу поклониться онгону.
Масгар-Авир сказал на это:
- Конечно. Я приду на поклонение.
После того как он согласился, дзайран сказал:
- Помоги мне.
Масгар Авир:
- Конечно, помогу, дядюшка дзайран! Как мне помочь вам?
- Я буду сегодня камлать, когда я дам тебе знак, ты выстрели в меня.
- Что вы говорите? Как я могу выстрелить в человека? - рассердился тот.
- Три года назад я ходил на охоту, и одна тувинская шаманка нанесла мне смертельный вред. Скрученная железка под названием бубенчик (хонгинуур), принадлежность одежды шамана, вошла в середину моего сердца. Этот бубенчик из середины сердца можно вытащить с помощью чудесной силы онгона. Нужно укрепить свое тело с помощью онгона и выбить ее пулей от ружья. Другого способа нет.
В то время были кремневые ружья с 4 пулями. Пули с палец толщиной. Заряженное ружье было прислонено к стене.
- Выстрели из этого ружья в меня! - попросил дзайран. Масгар-Авир сказал:
- Что я плохого сделал, что вы требуете, чтобы я убил вас? Сами не можете умереть и хотите, чтобы я вас убил! - так он сердился. Тогда дзайран сказал:
- Неправда, неправда! Я пошутил! Ты простужаешься? Давай я тебе сделаю омовение (угаалга). Твое здоровье не такое уж хорошее. Пока я жив, я сегодня сделаю тебе шаманское омовение.
Масгар-Авир подумал: "Ну, хорошо. Сделаю омовение. Видно, дзайран пошутил, когда просил выстрелить в него". И он согласился присутствовать на ритуале почитания онгона.
Вечером Дандийн-Дамба-дзайран устроил обряд почитания онгона. Он в юрте и на улице приготовил угощение и наказал своей старухе:
- Сначала я буду камлать в юрте, потом на улице. Когда буду камлать на улице, Масгар-Авир будет стараться в меня выстрелить. Ты не позволяй ему стрелять, схвати его и держи. Когда в меня войдет мой защитник онгон, отпусти Авира. Пусть он выстрелит в меня. Тогда я поправлюсь.
Так он наказал и вечером приступил к обряду почитания онгона. Сначала он камлал в юрте, потом уже в темноте вышел на улицу и стал камлать около угощения. Тогда Масгар-Авир сказал:
- Бедный Дамдин-дзайран! И умереть не может, и подняться не может. Три года лежит. Освобожу-ка я его от этого. Сейчас в него выстрелю.
Он впал в беспамятство и стал нападать на дзайрана. Люди, пришедшие на обряд почитания, схватили Масгара и с трудом удержали от выстрела. А Масгар-Авир все рвался:
- Сейчас выстрелю!
Вдруг этот больной дзайран стал совершенно здоров и продолжал камлать, как ни в чем не бывало. Жена увидела, что онгон, который его защищал, появился и встретил его. Другие онгоны вышли из его тела. Тогда жена Дандийн-Дамба-дзайрана сказала тем людям:
- Оставьте Масгара. Пусть делает, что хочет.
Люди отпустили Масгар-Авира. Тогда он поднял войлочные двери юрты, схватил ружье, прислоненное к стене, установил треногу ружья на землю, стал проклинать дзайрана и выстрелил. Дзайран стукнул один раз в бубен и упал замертво. Люди испугались и стали говорить:
- Ты убил человека!
Масгар-Авир, который был в каком-то забытьи, а от звука выстрела, пришел в себя, пришел в смятение:
- Я убил человека? Как это?
Люди пришли в волнение, стали кричать. Вдруг послышался звук бубна. Они взглянули в юрту, а там дзайран камлал в знак поклонения онгону. То есть в дзайрана вошел онгон, который являлся к нему, и он камлал себе. После окончания обряда, люди сняли с дзайрана одежду, смотрят, а на спине около лопатки - заживший шрам от пули, прострелившей сердце навылет. А в одежде шамана дырка от пули.
Потом уже когда стали угощаться едой онгона, дзайран сказал:
- Ну, бедный мой Масгар! Ты спас меня. Вот какой вред был на меня наслан, - и он показал железку в палец толщиной и скрученную.
Дело в том, что когда дзайран делал Масгар-Авиру омовение, он с помощью чудесной силы онгона подмешал средство, которое заставило Масгар-Авира выстрелить в него.
После этого здоровье дзайрана поправилось, и он вошел в свою силу. Три года Дандийн-Дамба-дзайран не мог справиться с проклятьем тувинской шаманки. Он не мог, потому что приблизились ступеньки его смерти. Говорят, что в тело шамана, к которому приблизилась смерть, сильные онгоны перестают входить в него.
После того как Дандийн-Дамба-дзайран выздоровел, он убил тувинскую шаманку, ниспустив на нее гром и молнию. Дзайран умер, когда ему уже было 75–76 лет. Все это было в действительности. А потомки Масгар-Авира живут в Мурэне. Он был уроженцем сомона Баяндзурх.
- Он был бадарчином?
- Нет, не бадарчином. Он был человек, который жил то в одном айле, то в другом. Работал то там, то сям. Я рассказал только одну историю о Дамба-дзайране из легенд о девяти дзайранах. Мой приемный отец это видел своими глазами.
|
|
Семь летающих шаманов
|
| Дархатын нисдэг долоон бөө гэж байсан. 60 цэргээр сэлмээр цавчуулаад үхээгүй. 60 цэргээр сумыг нь дуустал буудуулаад үхээгүй. 60 шар тэргээр түлээ авчирч шатаалгаад үхээгүй нэг зайран байсан. Цавчуулаад үхээгүй. Буудаад дийлээгүй. Дараа нь шатаагаад дийлээгүй. Маш гайхамшигтай бөөгийн тухай домог байдаг.
|
У дархатов было семь летающих шаманов. Бал такой дзайран, которого 60 солдат били саблями, но он не умер. 60 солдат стреляли в него до последнего патрона, но не убили. 60 бревен натаскали и жгли его в огне, но сжечь не смогли. Есть такая легенда об удивительном шамане, которого рубили - не разрубили, стреляли - не расстреляли, жгли - не сожгли.
|
|
Типы шаманов
|
- Саяын ярьсан домгийг хэнээс сонссон бэ?
- Би бол бөөгийн удамтай. Манай бөөгийн удам одоо ч тасраагүй байна. Манай өвөө энэ тухай их ярьдаг байсан. Өвөө маань 1985 оны 8-р сард нас барсан. Арц, чихэр буулгадаг ид шидтэй бөө байсан. Тэр хүн нисдэг бөөгийн тухай их ярьдаг байсан.
- Өмсгөлөө өмсөөгүй үед бөө хүчгүй гэж үнэн үү?
- Явган бөө гэдэг бол өмсгөлгүй бөөлдөг. Хэнгэргээр биш хуураар тоглож бөөлдөг бөөг явган бөө гэдэг. Замд явж байгаа хүнд хэнгэргийн дуу нь агаараар салхиар дамжин дуулддаг. Тэрийг морьтой бөө гэнэ.
- Бөөг ингэж ангилах нь таны санаа юмуу эсвэл өвөөгөөсөө сонссон юмуу?
- Сонсолгүй яахав. Манай өвөө нас барахаасаа өмнө хэлдэг байсан. Надаас хойш тйим бөөг шүтээрэй. Тийм бөө миний онгодыг засч чадахгүй шүү гэдэг байсан. Тэр бөөг л шүтээрэй гэх мэт захидаг байсан.
- "Даян дээрхийн" тухай та мэдэх үү?
- Энэ хүн л сайн мэднэ. Би сайн мэдэхгүй.
|
- От кого вы слышали эту легенду?
- Я сам из рода шаманов. Наш род до сих пор не прерывался. Мой дедушка про это много рассказывал. Дедушка в августе 1985 года умер. Он умел вызывать с неба падение арца и сахара. Вот он много рассказывал о летающем шамане.
- А правда, что шаман не имеет шаманской силы, если он не одет в шаманские одежды?
- Пеший шаман (явган бөө) камлает без одеяния. Пешим шаманом называют таких шаманов, которые не используют бубна, а играют на музыкальном инструменте хур. Звук же бубна слышан далеко по ветру, по воздуху человеку, который в пути. Таких шаманов называют шаманом-наездником (морьтой бөө).
- Это вы сами так различаете шаманов, или слышали от дедушки?
- Конечно, слышал. Дедушка говорил перед своей смертью: "После меня поклоняйтесь такому вот шаману. Такой шаман не сможет изменить моего онгона (засч чадахгүй). Его почитайте". Так он говорил.
- О Даян-Дэрхи знаете?
- Вот он знает. Я хорошо не знаю.
|
|
Шаманские превращения
|
- Та урьд нь ярьж байсан. Бөө амьтан болж хувирдаг гэсэн? Ямар ямар амьтан болж хувирч чадах вэ?
- Тухайн бөөгийн онгодоос болно. Орж ирж байгаа онгод нь тухайн газрын савдаг эсвэл сайн зайрин, удганы сүнс байдаг. Тухайн савдаг нь чухам баавгайн савдаг бол баавгай л болж хувирна. Шувуун савдаг бол шувуу л болно. Хонь, бүргэд болж хувирч ч байдаг.
- Чоно болж хувирч чадах уу?
- Чадна. Жишээ нь: Манай өвөг аав маань хар халзан буур болж хувирдаг тийм чадалтай Гүнгэ зайран гэж хүн байсан. Энэ хүн буур болж хувирдаг хүн байсан.
Балжинням зайран гэдэг чинь миний буурал аав. Ээжийн төрсөн аав.
- Амьтан болохдоо гуйж болдог юмуу. Сүнс, онгодоо дуудаг юм уу юм уу?
- Бөө бүхэн амьтан болж чадахгүй. Чадах цөөхөн бөө л чадна. Шагдар зайран гэж энэ зураг нь байна. Буурал өвөө энэ хоёр нэг эцэгтэй. Шинэн гэлэн нагац ах нь байсан гэдэг. Цагаан гэдэг дандаа хар юм хийдэг болохоор нутгийнхан нь цагаан гэж нэрлэдэг байсан. Энэ хүн бол долоо хувилж чаддаг хүн байсан. Хүн төрлөөсөө долоон өөр маягаар хувилдаг. Хүнд тэгэж харагдаж чаддаг.
|
- Вы говорили, что шаманы превращаются в животных? В каких животных?
- Это зависит от онгона конкретного шамана. Онгон, который приходит, - это местный савдаг, или душа сильного дзайрана, или удган. Если конкретный савдаг - медвежий савдаг, то шаман превращается в медведя. Если савдаг - птица, то в птицу. Бывает, превращается и в барана, и в орла.
- А в волка может?
- Может. Например, мой дедушка был Гунгэ-дзайран, он умел превращаться в черного верблюда-самца с отметиной на лбу. Этот человек превращался в верблюда. Балжиням-дзайран - это мой дедушка. Родной отец матери.
- Когда превращаются в животное, просят, чтобы им стать? Или призывают душу, онгон?
- Не каждый шаман может стать животным. Очень немногие умеют это делать. Вот портрет Шагдар-дзайрана. Мой дедушка и он - сыновья одного отца. Его дядя по матери - Шинэн-гэлэн. Односельчане прозвали его Цаган, потому что он всегда делал черное, а говорил, что это - белое (цагаан). Вот он мог семь раз превратиться. Принять 7 разных видов кроме человеческого вида. Он умел являться людям в таком виде.
|
|
Сын Баглан-удган шаман Арилдий
|
Баглаан удганы хүү Арилдий гэдэг зайран 25 настайдаа нас барсан. Тэр бол бүргэд болж хувилдаг байсан гэдэг. Бүргэд болоод байж байхад нь хятадын шинжээчид тэр бүргэдийг олон бүргэд дундаас ноцтой бүргэд энэ байна гэж таниад Эрхий мэргэн харваачаар харвуулж, Баянзүрхийн нутагт алж байсан гэдэг юм. Баглай удганы хүүг алж чадахгүй. Бүргэд болохоор нь далавчийг нь тийнхүү тас буудаж бариад, хүн болгож хувилгаад шоронд хорьж байсан гэдэг. Тэр зайранг Вангийн хүрээнд алсан юм гэнэлээ.
Тэр хүү нь маш их хулгай хийдэг хүн байжээ. Тэгээд түүнийг барьж аваад алж чадахгүй болохоороо эхийг нь бас барьж аваад хүүгээ алах аргаа зааж өг. Эсвэл ингээд хориод байна гэсэн гэнэ. Тэгээд удган хүүгээ алах арга зааж өгч, алуулж байсан юм гэсэн.
|
Сын шаманки Баглан дзайран Арилдий умер, когда ему было 25 лет. Он умел превращаться в орла. Когда он превратился в орла, китайские гадатели поняли, что этот орел среди других орлов самый опасный. Они заставили Эрхий-мэргэна выстрелить в него из лука, и потом убили его на территории Баяндзурх.
Сына шаманки Баглан не могли убить. Поэтому, когда он превратился в орла, прострелили ему крылья, поймали, превратили в человека, посадили его в тюрьму. Говорят, этого дзайрана убили в Вангийн-хурэ. Этот молодой человек много воровал. Его поймали, а убить не могли. Тогда поймали его мать и сказали ей: "Скажи, как можно убить твоего сына! Или мы будем держать тебя в тюрьме!" Тогда шаманка научила их, как можно убить ее сына. Они и убили его. Так рассказывают.
|
|
Поединок шаманов-оборотней
|
- Та өөрөө бөө хүн үү?
- Би бөө бишээ. Бөө судлаач хүн.
- Бөө нар хоорондоо амьтан болж тэмцэлдэж байсан уу?
- Ерөөсөө л тэдний тэмцэлддэг арга нь амьтан болох л байсан.
|
- А вы сами - шаман?
- Я не шаман. Я изучаю шаманов.
- А шаманы боролись друг с другом, превратившись в животных?
- Да их способ сражаться и был такой - в образе животных.
|
|
Лопоухий Мэнд (Дэлдэн Мэнд) и 16-летний тувинский шаман
|
Дархатын дэлдэн Мэнд гэж их чадалтай зайран бөө байсан. Тэр нэг удаа тувагийн 16 настай бөө хүүхэдтэй:
- "Хоёулаа шидээ үзэлцье" гэжээ. Тэгээд:
- "Хоёулаа Эвэдийн даваан дээр тэдэн сарын, тэр өдрийн, төдөн цагт уулзúя" гэж болзжээ. Тэр болзсон газар, өдрөө дэлдэн Мэнд баавгай болоод нэлээд явсан гэнэ. Тэгтэл тувагийн хүү тэнд очоогүй. Болзсон газраа байсангүй. За, Тэгээд тэр хүү ирсэнгүй гээд дэлдэн Мэнд буцаж гэнэ.
Тэгээд дараа нь тэр хоёр дахиад уулзсан гэнэ. Тэгсэн чинь тувагийн хүү:
- "Ах та! Эртээр мөн ч гэнэн байна лээ шүү гэжээ. Дэлдэн Мэнд:
- "Чи яагаад болзоондоо ирсэнгүй вэ? гэхэд
- Би очсон, очсон. Та ч мөн гэнэн байна лээ шүү. Та нэг том хүрэн баавгай болоод миний дээр гишгэчих гээд л яваад байсан. Тэгээд намайг олж харж чадахгүй байсан" гэв.
- "Чи тэгээд ямар юм болсон байсан юм" гэхэд нь:
- "Би адууны хомоол болоод хэвтэж байсан. Муу юм санавал таны суга руу нэвт харвахад амархан бэлэн байсан шүү" гэжээ.
Тэгэхлээр тэр тувагийн 16 настай хүүхэд бөө дэлдэн Мэндээс чадлаар илүү байсан байгаа юм даа. Тэгэж л шидээ үзэлцэж байсан гэдэг.
|
Был такой очень сильный шаман - дархатский Лопоухий Мэнд. Однажды он сказал юному 16-летнему тувинскому шаману:
- Давай померяемся силой!
- Встретимся на перевале Эвэдийн-дава такого-то числа во столько-то часов, - так они договорились.
На место встречи Лопоухий Мэнд пришел, превратившись в медведя. А тувинский парень не пришел. На месте встречи его не было. Лопоухий Мэнд вернулся, раз тот парень не пришел.
Потом они снова встретились. Тувинский парень говорит:
- Дядюшка! Ну, вы и простак!
- А ты почему не пришел на встречу? - спросил Лопоухий Мэнд.
- Я пришел! А вы такой доверчивый. Вы пришли, превратившись в большого бурого медведя. Все ходили-ходили, чуть было не наступили на меня. А меня увидеть не смогли.
- А ты во что превратился?
- Я стал кругляком конского помета. Если бы хотел причинить вам вред, я мог спокойно прострелить вам подмышку.
Значит, этот тувинский 16-летний шаман был сильнее Лопоухого Мэнда. Вот так они мерялись чудесной своей силой.
|
|
Судагийн-хайрхан, Амаджий-удган
|
Агарын хайрханы охин, эрхэт дархат ястай Судагийн ээж Амаажий гэдэг удган байжээ. Тэр нэг ламтай шидээ үзэлцсэн гэнэ.
Тэр лам хэлээ сугалж, алган дээрээ тавиад годгонуулж гэнэ. Тэгээд чи шидээ үзүүл гэжээ. Амаажий удган мөчөөгөө өгөлгүй гэдсээ зүсээд сэмжээ дэлгэж, гэдсээ хөвж гаргасан гэнэ. Тэгээд хөвж гаргасан гэдсээ ламд үзүүлээд буцаагаад гэдсээ хийх гэж байхад нь нөгөө ялагдсан лам шарандаа шороо аваад гэдэс рүү нь цацчихаж гэнэ.
Амаажий удган гэдсээ үснийхээ сэвээр оёсон боловч тус болсонгүй. Тэгээд гэдсэнд нь шороо орсон болохоор бохирдоод дотроо буглаад тэр бөө үхэж гэнэ.
|
Была такая шаманка Амаджий-удган, мать дархатки Суда, дочь Агарын-хайрхана. Она однажды сразилась с одним ламой. Этот лама высунул язык, положил его на ладонь и поставил торчком. "Ну, теперь ты покажи, что ты умеешь?" Амаджий-удган мгновенно разрезала себе живот, разостлала нутряной жир и размотала кишки. Она показала размотанные кишки ламе и собралась засунуть их обратно. А лама разозлился, что проиграл, и со злости бросил ей в живот землю. Амаджий-удган зашила рану отрезанными волосами, но ничего не помогло. Из-за того, что в живот ей попала земля, от загрязнения рана стала гноиться, и шаманка померла.
|
|
Баглан-удган или Агарын-хайрхан
|
Тэр дээр өгүүлсэн Амаажий удганыг охин байхад нь Баглаан удган хадан агуйгаас олж аваад охиноо болгосон юм гэнэ. Дараа нь Баглаан удган нэг хүү төрүүлсэн нь Арилдий гэдэг. Тэр хүү Бүргэд бөө гэж хожим алдаршжээ. Баглаан удган тийнхүү нэг охиныг хаднаас олсон. Тэр Амаажий охин нь ламд хорлогдсон. Баглаан удганаас төрсөн ганц хүү нь чадалтай бөө болжээ. Баглаан удганы бөөгийн дуудлагад:
"Ашгүй охин заяаж
Учралаар хүү төрүүлж
Тэр хоёрыгоо алдаад
Гасалж ядарч яваа минь
Халаг халаг, яаг яаг" гэж байдаг.
Баглаан удганы хүү нь их хулгайч байсан гэнэ. Барих гэхээр л шувуу, бүргэд болж нисээд бүргэдтэй хамт агаарт цуг байдаг байсан гэнэ. Тэрийг нь хүмүүс мэддэг болж гэнэ. Арилдийг дарахаар хятадын шинжээч хүртэл авчирч байсан гэнэ. Тэгээд Арилдийг хайгаад хүмүүс явж байтал Чивхийн улаан хад гэдэг газар их олон бүргэд сууж байсан гэнэ. Тэгээд тэр хятадын шинжээч тэр олон бүргэдийг харж байснаа:
- "Цаанаасаа гурав дахь бүргэд бол жирийн бүргэд биш байна. Түүнийг харва!" гээд Эрхий мэргэн харваачаар харвуулжээ. Харин Эрхий мэргэн харваач алдаад бүргэдийн нэг далавчийг нь тас харважээ. Тэгээд Арилдий өрөөсөн далавчаа харвуулчаад хадан дээрээс газар буухдаа хүн болж буусан гэнэ. Тэгэхэд өрөөсөн гар нь хугарсан байжээ. Тэгээд тэр баригдаж, түүнийг цаазаар авах болсон гэнэ.
Тэр үед Вангийн хошууны шүүх цаазын газар түүнийг цаазлах гэж тухайн үеийн цаазаар авах олон аргыг хэргэлсэн боловч тэр үхсэнгүй гэнэ. Тэгэхлээр нь ээж Баглаан удганыг нь бас барьж хорьж гэнэ. Ээж нь:
- "Би ямар учраас энд хоригдож байгаа юм бэ?" гэхэд нь:
- "Та хүүгээ алах аргыг зааж өг. Эсвэл та хоёр хоёулаа хоригдож бай. Хоёуланг чинь ална" гэжээ. Тэгээд тэр хүүгээ алах аргыг зааж өгөөд хүүгээ алуулсан гэнэ.
Баглаа удган тэгээд Дархатын хотгороос Баянзүрхийн арын голд нутаглаад өшөөгөө авахаар шийджээ.
"Ганц хүүгийн минь амийг аварч чадаагүй
Чивхийн улаан хад чамайг
Элс шороо болсон байхыг чинь үзье.
Хөмрөг чинь хөмөрч
Хөрс чинь эргэг!"
гэж харааж, өдөр шөнөгүй аянгаар ниргүүлж, бүргэд сууж байсан Чивхийн улаан хадыг хөрсөөр нь эргүүлээд хаяжээ. Тэр хад нь 25 метр өндөр хад байсан гэдэг. Одоо очоод үзэх юм бол хэсэгхэн хиргисүүр шиг нурсан чулуу л байгаа.
Тэгээд Баглаан удган "Вангийн хошуунд нойтон сормуустай хүн үлдээхгүй" гэж хараажээ. Тэр хараалаар нь Вангийн хошуунд нь хэзээ ч эдгэрэхгүй халдварт өвчин гарч, тэр хошууныхныг тэр чигээр нь устгаж чадсан гэнэ. Вангийн хошуу тэгж устсан түүхтэй.
Тийнхүү өшөөгөө аваад Баглаан удган нас барж, Баянзүрхийн Агарын хайрхан гэж том онгод бий болсон гэдэг.
|
Когда эта Амаджий-удган была девочкой, Баглан-удган нашла ее в пещере в скалах и взяла ее на воспитание. Потом у Баглан-удган родился мальчик, он-то и был Арилдий. Он прославился позднее как Шаман-орел (Бургэд бөө). Так значит, Баглан-удган нашла одну девочку в скалах. И эта Амаджий умерла от вреда, [нанесенного] ламой. У Баглан-удган родился единственный сын, ставший могучим шаманом. В призываниях Баглан-удган говорится:
Судьба мне дала дочь на счастье,
По счастливому случаю я родила сына,
Их двоих я потеряла,
Теперь печалюсь и горюю.
Халаг-халаг
Сын Баглан-удган был вор. Когда его хотели поймать, он превращался в птицу орла и улетал вместе с орлами. Люди узнали об этом и, чтобы его схватить, пригласили даже китайского гадателя. Люди искали Арилдия и увидели, что на Красной скале Чивх сидит много орлов. Китайский гадатель посмотрел на орлов и говорит:
- Третий орел с той стороны - не простой орел. Стреляйте в него!
Стрелок Эрхий-мэргэн выстрелил в него. Но стрелок Эрхий-мэргэн не попал точно, а прострелил одно крыло орла. Вот когда Арилдий с одним прострелянным крылом стал спускаться со скалы, он спустился уже в образе человека. Одна рука у него была сломана. Его схватили и решили казнить.
Судебное ведомство Вангийн-хошуна использовало разные способы казни, но он никак не умирал. Тогда они схватили и его мать Баглан-удган.
- Почему вы меня посадили в тюрьму? - спросила Баглан-удган.
- Ну-ка, скажи, как убить твоего сына. Или же мы вас вдвоем будет держать в тюрьме. А потом вас вдвоем и убьем.
Она и научила их, как можно убить ее сына, и позволила убить сына.
Затем Баглан-удган перекочевала из Дархатской долины (Дархатын хотгор) на северные склоны Баяндзурха и решила отомстить за сына. Она сказала проклятье:
Не смогла ты спасти жизнь моего единственного сына,
Красная скала Чивх!
Пусть я увижу, как ты станешь песком-пылью!
Пусть опрокинуться твои внутренние земли!
Пусть перевернется твоя внешняя почва!
День и ночь она ниспускала гром и молнии и перевернула почву на Красной скале Чивх, на которой сидели орлы. Это был 25 метровый утес. Если сейчас посмотреть, то там осталось только немного камней, как на керегсуре.
Потом Баглан-удган сказала такое проклятье:
- Не оставлю в Вангийн-хошуне ни одного человека с мокрыми ресницами!
После этого в Вангийн-хошуне появилась неизлечимая заразная болезнь, которая всех жителей хошуна уничтожила. Это история о том, как был уничтожен Вангийн-хошун. После того, как она отомстила, Баглан-удган умерла и стала онгоном Агарын-хайрхан из Баяндзурха.
|
|
Убийство шамана
|
- Хүүгээ алуулах арга хэлсэн гэсэн. Ямар арга байсан бэ?
- Тодорхой биш.Тэр үед мэсэнд дийлддэггүй удган, зайран гэж байсан. Тэднийг нохойн сэмжээр ороогоод хүүхэд гаргаагүй эмэгтэй хүний өмдөөр цохиж алдаг байсан гэсэн хууч яриа байдаг.
Зөнөг хайрханыг тэгж алсан гэдэг юм.
|
- Вы сказали, что она научила, как можно убить сына. А какой это был способ?
- Точно неизвестно. В то время были такие удган и дзайраны, которых нельзя было разрубить мечом. Их убивали, обвязав собачьим нутряным жиром и ударив штанами нерожавшей женщины. Так рассказывали. Так убили Дзунуг-хайрхана.
|
|
Типы шаманов
|
Зөнөг хайрхан гэдэг бөө бол нисдэг долоон бөөгийн нэг нь юм. Энэ бол их том домог доо
Яагаад Зөнөг Хайрхан гэдэг юм бэ гэхлээр 30-аас дээш жил бөөлсөн хүнийг хайрхан гэж хэлдэг байжээ. Жирийн бөөгийн хэнгэрэг нь эхлээд бөөлөхдөө долоон булдруутай байдаг. Хайрхан бөөгийнх болохоороо есөн булдруутай болдог. Хэнхэргийн дээр булдаруу гэж байдаг юм.
- Уулыг бас хайрхан гэдэг үү?
- Өргөмжилсөн хүндэлсэн байдлаар уулыг тэгэж хэлдэг. Ер нь хайрхан бөө гэдэг бол тэр үед бөөгийн цол байсан байхгүй юу.
- Уул болгоныг хайрхан гэхгүй биз дээ?
- Үгүй ээ. Хамгийн их шүтээнтэй хүндэлдэг уулыг л хайрхан гэдэг.
|
Дзунуг-хайрхан был одним из семи летающих шаманов. Это длинная легенда. Почему его звали Дзунуг-хайрхан? Шамана, который камлал больше 30 лет, называли хайрхан. У бубна обычного шамана, когда он начинает камлать, есть семь шишек. А у шамана хайрхана становится девять шишек. На бубне есть такие шишки.
- А горы ведь тоже называют хайрхан?
- Горы так называют почтительно, а шаман хайрхан - это в то время был такой титул шамана.
- Но не каждую гору называют хайрхан?
- Нет. Только ту, которую очень почитают, называют хайрхан.
|
|
Шаман Дзунуг-хайрхан
|
- Зөнөг хайрхан бөөгийн тухай ярьж өгөөч.
- Товч ярьж өгье. Их урт л даа.
Зөнөг хайрхан гэдэг бөө байжээ. Хайрхан гэдэг алдарыг сүүлд өгсөн юм гэнэлээ. Зөнөг бөө бол тэр үедээ тийм ч сайн зайран биш. Ер нь тааруухан, дунд зэргийн зайран байсан гэнэ.
Дархатад Эвдийн хүрээ гэж байсан. Дараа нь Зөөлөнгийн хүрээ болсон. Эвдийн хүрээ гэж байхад нь тэнд их тахал өвчин гарсан гэнэ. Энэ нь ямар учиртай юм гэхлээр савдаг асар их хорлолтой болж, тэр хүрээг тэр чигт нь хөмөрчихсөн гэнэ.
Тэгээд Дархатын хонхорын бүх сайн бөө нар, бүх сайн лам нар нийлээд Дархатын хонхорыг аврах уу, алах уу" гэж ярилцаад бурханы номын хүч, бөөгийн хүчийг хавсруулан, хүчээ нэгтгэсэн гэнэ.
Нөгөө айхтар савдагийг дарсан чинь есөн том тийрэн бөө, лам нарын хүчинд баригдсан гэнэ. Тэд нар дандаа хорлолын савдагууд байсан ажээ.
Есөн том тийрэн савдагаас гадна ахлагч нь гэж 10 дах тийрэн бас байсан гэнэ. Тэрнийг нь бас барьж аваад хоёр том ширмэн тогоон дунд хийж бэхлээд газар дор булж устгажээ. Тэр нь одоо Ринчинлхүмбэ сумын нэгдүгээр багийн нутагт одоо хүртэл газар дор булаастай хэвээрээ байгаа. Чулуугаар дарсан байдаг.
Үлдсэн есийг нь ахлагчаас нь салгаад Цагаан-Нуураас хойшоо Тэнгисийн голд есөн том хар бул чулуугаар есөн газар аваачиж, булж дарсан гэнэ. Гэр шиг гэр шиг том чулуугаар даржээ
Тэр үед өнөөх Зөнөг бөө Тэнгисийн голд байжээ. Тэгээд Зөнөг бөө сонирхон, дарсан чулууг нэг нэгээр нь ухсан гэнэ. Нэг бул хар чулууг ухаж гаргахаар л хүзүү толгойгүй хүн. Аль эсвэл хүн танихааргүй хүний өрөөсөн тал гарч ирээд байсан гэнэ. Бас эрхтэн дутуу араатан, жигүүртэн амьтан гарч иржээ. Тийм юм гарч ирээд байхаар нь нэгийг нь гаргаж аваад амьтан тэжээдэг шиг өөрийнхөө хэлээр сургаж, удирджээ. Яг л нохой шиг сургаж, онгод болгон авсан гэнэ. Тэг, ир гэдэг хэлээ мэдүүлээд дараа дараачийн чулууг ухдаг байсан гэнэ.
Тэгсээр байгаад найман чулуу ухаж, найман онгод болгож чаджээ. Ес дэхь чулууг ухаагүй байгаа юм. Найман онгодоо өөрийн хэлийг мэддэг болгож сургаж авчихаад, сайн мууг хийлгэж сургажээ. Сайн муу юманд онгодоо явуулахад нь өөрөөс нь өөр зайран хэл нэвтрэхгүй болсон гэнэ.
Тэгээд Зөнөг бөөгийн хараалд бусад бөө нар нь хариу хийж чадахгүй болжээ. Онгодтой нь өөр хүн харьцаж чадахгүй. Хэлийг нь мэдэхгүй байж гэнэ. Тэгээд Зөнөг зайран сайн зайран гээд тодроод иржээ.
Ес дэхь нүхийг нь хавар ухах ёстой гээд өвөлжүүлээд хавар ухжээ. Хавар ухаад үзсэн чинь амьд хүүхэд гараад ирсэн гэнэ.
Зөнөг зайран авгайгүй хүн байжээ. Тэр Тэнгисийн голд нэг эмгэнийд орогнож байсан юм. Нөгөө айлын авгайдаа нөгөө хүүхдийг тэжээлгэжээ. Тэгэхдээ:
- "Энэнд сүү өгч болохгүй. Хүний иддэг хоолоор тэжээхгүй. Зөвхөн гөрөөсийн цусаар хооллоно" гэжээ. Өөрөө анчин хүн байсан болохоор гөрөөсний цусыг хангалттай бэлтгэж өгдөг байсан гэнэ. Тэгэхэд тэр хүүхэд нэг хонохдоо гурав хоносон шиг. Гурав хонохдоо 10 хоносон шиг өсөж байсан гэнэ.
Зөнөг бөө хүүхдийнхээ идэх цусыг бэлдэж тавьчихаад өглөө үүрээр мордоод үдшийн бүрийд ирдэг байжээ. Тэр бөө ганц морьтой гэнэ. Тэр ганц бие авгайг эхнэрээ болгох санаатай байжээ. Харин тэр авгай нь их хартай хүн байсан байгаа юм. Өдөр бүр ингэж яваад эзгүй байгаа болохоор өөр газар бас авгайтай юм байна. Тэгээд тэр авгайнхаа хүүхдийг надад авчирч тэжээлгэж байна гэж боджээ. Тэгээд энэ хүүхдэд яагаад заавал цус өгөөд байхдаа яадаг юм. Сүү өгөөд үзье нэг өдөр боджээ.
Тэгээд Зөнөг бөөг ирэхээс нь өмнө хүүд сүү өгчихсөн гэнэ. Гэтэл тэр хүү гэрийн хойморт цагаан будан татуулаад алга болчихжээ. Тэгээд тэр авгай Зөнөг бөөг аль зүгээс ирэх бол гэж гэрийн гадаа тандаж байжээ. Тэгсэн гэрийнхээ баруун хойд талаас үдшийн бүрийд уяан дээрээ бууж гэнэ.
Зөнөг бөөг мориноосоо буухаар нь эхнэр айсандаа ч юмуу, гэрийн хойд талаар тойрч, морин дээр очжээ. Морь нь холоос ирж үү. Ойроос ирж үү. Хэр зэрэг зовж вэ гэдгийг үзэхээр очжээ. Тэгсэн чинь моринийх гөлмөн дор нь юм дуугараад байна гэнэ. Гөлмийг нь сөхөөд харсан чинь хоёр гуурс мориных нь суга руу нь орсон байна гэнэ. Тэгэхээр нь тэр авгай Зөнөг бөөг нөгөө авгай руу нь явуулахгүй шийдэн морины хоёр гуурсыг тасдаад хаясан. гэнэ. Тэгээд гэр лүүгээ орох гээд явж байтал Зөнөг бөө урдаас нь гараад иржээ. Тэгээд тэр:
- "Хүүхэд минь хаачив" гэжээ. Тэгсэн яалтгүй ч бүх үнэнээ хэлжээ. Тэгэхлээр нөгөө бөө:
- "Би чамаас явлаа" гээд морь руугаа явжээ. Тэгсэн мориныхоо уяа руу хүрээгүй байхад морь нь үхчихсэн байсан гэнэ.
Тэр үед Дархатын хотгорт Хоролмойн дайн гэж болж байжээ. Тэнгэр уулнаас ирсэн Шинжааны дээрэмчид байжээ. Тэд нар яг тэр үед Тэнгисийг дээрэмдэхээр очиж байсан нь таарч гэнэ. Тэр Зөнөг бөөг хүүхэдгүй болсон. Морьгүй болсон байхад нь Хоролмойн цэргүүд наад талаас нь яваад очиж гэнэ. Тэгтэл тэд хүрч ирээд:
- "Амбан шар, агт морь хэд байна? Танай энэ нутгийг дээрэмдэхээр ирлээ" гэжээ. Тэгэхлээр нь Зөнөг бөө:
- "Манай энд амбан шар, агт морь байхгүй. Хол байгаа. Надад бол бийгээс бие. Бэлчихээс бөөс байна" гэжээ. Тэгэхээр нь:
- "Чи яасан цэцэн цэлмэг үгтэй хүн бэ? Чамайг ална" гэжээ.
Тэгэхлээр Хоролмойн цэргүүдийг тоолсон чинь 60 цэрэг байна гэнэ. Тэгэхлээр нь Зөнөг бөө:
"Жаргалд минь аваачих 60 цэрэг иржээ. Намайг ал" гэсэн байгаа юм. Тэгэхлээр нь тэд:
- "Хоёр өвдгөө тулаад тонгойгоод зогс" гэжээ. Тэгээд тонгойгоод зогсохоор нь нөгөө 60 цэрэг хүзүүгээр нь толгойг нь цавчсан гэнэ. Бүгдээрээ цавчаад байсан сэлэм нь майтан майтан оргиод майтийгаад байсан гэнэ. Тэгээд бүр арьс нь ч шалбарахгүй байсан ажээ. Тэхээр нь:
- "Яасан сүрхий үхдэггүй юм. Чамайг буудаж ална" гэжээ. Тэгээд:
- "Босоод зогс" гэжээ. Босоод зогсохоор нь нөгөө 60 цэрэг чинь дайрч очоод цахиур буугаар буудаад алсан гэж боджээ. Зөнөг бөөг тэр 60 цэрэг 60-уулаа сумаа дуустал буудаад байхад унаагүй гэнэ. Тэгсэн чинь:
- "Яасан үхдэггүй юм. Чамайг тэр уулан дээр аваачиж шатааж ална" гэжээ. Тэхээр нь:
- "Би настай хүн. Хүүхдүүд минь хэрэгтэй бол үүнийгээ ав. Тэр уулан дээр гарахад миний биед хүнд байна" гээд дээлийнхээ бүсийг авахад тугалган бууны сум нирхийтэл асгарч байсан гэдэг. Тэгээд тэр өвгөнийг аваад Шивээний хар гэдэг уулан дээр аваачжээ. Тэгээд тэнд очоод тэр 60 цэргээр нэг нэг шарын мод / Гурван м орчим 120 мод мод гэсэн үг/ бэлтгүүлжээ. Тэгээд Зөнөг бөөг газар дээр суулгаж байгаад тал талаас нь урц шиг 120 модоор битүү хүрээлүүлжээ. Тэгээд дөрвөн талаас нь галджээ. Тэгэхэд хуурай мод чинь шатаад хүн ойртохын аргагүй, байж суухын аргагүй их гал дөл асчээ. Тэгсэн чинь 60 цэрэг бөөг одоо л үхлээ гэж бодоод унтаад өгчээ. Тэгсэн нойрон дунд нь хүн хашгираад байна гэнэ. Сэрээд харсан чинь нөгөө Зөнөг бөө:
- "Хүүхдүүд минь ээ! Галаа нэмээрэй. Хүйтэн байна шүү" гэжээ. Тэр бөө улаан цогон дээр нь завилаад, ханцуйндаа гараа хийгээд, сахал нь цантчихсан сууж байсан гэсэн. Тэгэхээр нь нөгөө хүнийг чинь гаргаад:
- "Таныг яаж алах вэ?" гэж түүнээс асуужээ. Эсвэл та үхэх аргаа зааж өг. Эсвэл бидэнтэй дээрэм хийхээр хамт яв" гэжээ. Тэгээд тэд нартай хамт дээрэм хийхээр цаашаа явжээ. Тэгээд явж явж байгаад устай газар тааралджээ. Тэр нь Шишгэдийн гол гэнэ. Одоо амбан шар, агт морь тэнд л байгаа. Газраар харин явж болохгүй. Усаар явна" гэхэд:
- "Тэгээд усаар яаж явах вэ?" гэж Зөнөг бөөгөөс тэд асуужээ. Зөнөг бөө:
- "Хүн бүхэн нэг нэг бүдүүн, хуурай мод бэлдээд аваад ир. Тэгээд тэр бүдүүн модон дээрээ суугаад хүн, мал харагдвал хурдан ир гэж даллаад яваад байгаарай. Хурдан явна шүү" гэжээ. Тэгээд тэр 60 цэргийн тогооч нь нэг жирэмсэн эмэгтэй хүн явсан тул түүнийг үээгээд:
- "Та нар эхлээд очиж бай. Аягүй бол намайг зааж өгсөн гэнэ. Би араас чинь очúё" гэжээ. Нөгөө ус нь урсаж очоод нэг их өндөр хүрхэрээ давдаг байхгүй юу. Тэхээр нь нөгөөдүүл нь сандраад хурдан гэж байна хурдан гэж байна гээд явсаар тэр бүх цэргийг хүрхэрээ давуулж алсан гэнэ. Тэгээд гэрч болгон, жирэмсэн ганц эмэгтэйг авч үлдсэн нь тэр ажээ.
Тэр эмэгтэйн удам нь Дархатын хотгорт Хоролмойн тээхэн гэж нэг бүлэг овог одоо ч бий.
Тэгээд Зөнөг бөө:
- "Би одоо хүүхэдгүй боллоо. Морьгүй боллоо. Дайснаа дарлаа. Одоо нисдэг бөө болúё" гээд гурван өдөр, гурван шөнө бөөлжээ. Тэгээд л бөөлөөд л нисэх гэхээр гэрийнхээ тоононд тулаад ерөөсөө болж өгөхгүй байсан гэнэ. Тэгээд би яагаад нисч чадахгүй байна. Ингэж амьд байгаад үхье гэж боджээ. Нутгийн хүмүүс нь ч шидтэй, сайн зайран болчихлоо гээд их шүтдэг болжээ. Тэхээр нь нөгөө зайран чинь нутгийн хүмүүстээ:
- "Намайг алж өг" гэж гуйжээ. Тэгсэн нөгөөдөхийг чинь алж өгөх хүн олдохгүй байв.
Тэр үед монголд, дархатын хотгорт шар нохой ерөөсөө олддоггүй байсан ажээ.
- "Шар нохойгүй бол би үхэхгүй ёстой хүн" гээд Зөнөг бөө Тэнгисээр давж, оросын буриад руу явж, шар жингэр худалдаж авчээ. Тэгээд тэр нохойг авчраад нэг хүнээр алуулж, нохойн сэмжээр миний толгойг ороогоод өдрийн сайныг сонгож, хүүхэд гаргаагүй эмэгтэй хүний өмдийг олж ир гэж хэлжээ. Нутгийн хүмүүс нь том зайран хүн үхэх гэж байна гэхээр өмдөө өгөхгүй байжээ. Тэгэхээр нь зайран нэг хүнийг нэр зааж, шинэ өмд хийлгээд тушаан авчруулжээ. Тэгээд тушааж байгаад:
- "Миний толгойг энэ нохойны сэмжээр ороогоод энэ өмдөөр миний толгой руу гурав цохиорой" гэжээ. Намайг үхэхээр Тэнгисийн жаргийн бэлд аваачиж, уулын энгэрт тавиарай. Гурван жилийн дараа ирэхэд чинь миний аль нэг эрхтэн тэнд байж байх болно. Миний тэр эрхтэнг Хормойн Гурван сайханы наана Үзүүрийн озоор гэдэг асартай онгодод өргөөрэй" гэж хэлжээ. Тэгээд тэр хэлсэн ёсоор нь тэр газарт нь оршуулжээ. Гурван жилийн дараа хэлсэн газар дээр нь очиход нүхтэй ногоон хатуу юм хэвтэж байсан гэнэ. Өөр мэдэгдэх юм байхгүй байжээ. Нөгөө юмыг аваад үзтэл хүрэл төмөр хүний сүүжний яс байсан гэнэ. Түрүү нь Зөнөг бөөг цавчаад, шатаагаад, буудаад үхэхгүй байсан шалтгаан нь хүн төрлөөсөө хувилахдаа шууд хүрэл төмөр болчихдог байсан байжээ. Эргүүлээд хүн төрөлд шилжихэд нь хүрэл төмөр байсан учраас дэндүү удаад бүрэн хүн төрөлдөө шилжиж чадалгүй, өрөөсөн сүүж нь хүрэл хэвээрээ үлдсэн байжээ. Хүрэл сүүжээ даахгүй байсан тул тэр бөө нисэж чадахгүй байжээ. Эрдэнийн чулууг бөөгийн онгод даадаггүй юм гэнэ.
Тэгээд тэр хүрэл сүүжийг нь Цагаан-Нуур сумын Хормойн голд Үзүүр Оозоор гэдэг газар аваачиж тавьжээ. Одоо Цагаан-Нуур сумын нутагт тэр хүрэл сүүж байгаа. Тэр онгодыг 1953 он хүртэл хадгалж байсан гэсэн. Одоо ч гэсэн ухаж үзвэл дор нь байгаа. Онгодын доорх хөвдөд тэр сүүж байгаа.
- Онгод ямар хэлбэртэй байдаг вэ?
- Жижиг байшин дотор онгодын асарт амьтны дүрсээр онгодыг даавуунд бэхлээд хадгалсан байгаа. Онгодыг төлөөлж хүн дүрстэй хйидэг. Бөөлж байхад нь нүдэнд нь үзэгдсэн юмаа төсөөлөн, хангайд байдаг юмаар онгодоо хийдэг. Тэр асарт онгод чуулдаг, гэр нь болдог байгаа юм.
|
- Расскажите про Дзунуг-хайрхана.
- Расскажу коротко. Вообще то, это очень длинная легенда.
Был такой шаман Дзунуг-хайрхан. Звание хайрхан ему дали потом. Дзунуг был не таким уж сильным шаманом дзайраном. Средний дзайран был. В дархатских землях был монастырь Эвдийн-хурэ. Его потом стали называть Дзулунгийн-хурэ. Когда он еще был Эвдийн-хурэ, там началась большая эпидемия. Дело в том, что [тамошние] савдаги стали очень-очень вредными и целиком перевернули этот монастырь.
Тогда все лучшие шаманы и лучшие ламы Дархатской долины объединились и стали советоваться, спасти Дархатскую долину или позволить погубить ее. Они объединили силу буддийского учения и шаманской веры. Они подавили этих ужасных савдагов. Ламы и шаманы схватили девять огромных демонов (тийрэн). Это были все савдаги, наносящие вред. Кроме этих девяти огромных демонов-савдагов, был еще их глава, десятый демон. Его они тоже поймали, засунули между двух чугунных котлов и закопали в землю. Он сейчас так под землей и закопан на территории первого бага сомона Ринчинлхумбэ. Придавлен камнем. Оставшихся девять отделили от их предводителя, закопали и придавили девятью черными камнями на реке Тэнгэсийн-гол к северу от Цаган-нура. Такими большими камнями с юрту величиной.
А шаман Дзунуг в то время был на реке Тэнгэсийн-гол. Ему было интересно, и он подкапал землю под каждым из девяти камней. Подкопает под одним камнем, оттуда появится человек без шеи и головы. Или часть тела человека, такое, что нельзя узнать, что это человек. Животные без частей тела, птицы без чего-нибудь. Он забрал себе сначала одного и стал его обучать, как обучают животных. Как собак учат, так он учил и сделал своим онгоном. Научил подчиняться командам: делай так, приди сюда. А потом стал копать другие камни.
В конце концов, он выкопал из-под восьми камней этих существ и сделал себе восемь онгонов. А девятый камень не тронул. Восемь онгонов обучил своему языку, научил их делать хорошее и плохое. Когда он направлял своих онгонов на плохие или хорошие дела, те не понимали других дзайранов. Поэтому другие дзайраны не могли ответить на проклятия шамана Дзунуга. Никто другой не мог сообщаться с его онгонами. Не знали их язык. Вот этот Дзунуг-дзайран и прославился как сильный дзайран.
Девятую яму он решил выкопать весной, оставив ее на зиму. Весной стал копать, а оттуда вышел живой ребенок. Дзунуг-дзайран не имел жены. Он жил у одной женщины на Тэнгэсийн-гол. Он отдал этой женщине того ребенка на воспитание.
- Ему молока не давай. Не корми тем, чем людей кормят. Корми только кровью диких животных.
Он был охотник, поэтому кровь диких антилоп приносил сполна. Этот ребенок за один день вырастал, как за три дня. За три дня вырастал, как будто за 10.
Шаман Дзунуг принесет кровь для ребенка и утром на рассвете уйдет, а приходит только уже в сумерках. У этого шамана была одна лошадь. Он хотел эту одинокую женщину взять в жены. Но эта женщина была очень ревнивая. Так как он уходил на целый день, она решила, что у него где-то есть еще женщина, и ее ребенка он принес ей, чтобы она растила. Однажды она подумала: "Почему этому ребенку надо давать только кровь? Дам-ка я ему молока!" И перед тем, как шаману Дзунуг прийти, она дала ребенку молока. Мальчик и исчез, только в хойморе как будто белый туман появился. Женщина стала ждать за дверями юрты, откуда появится шаман Дзунуг. Он появился у привязи с северо-западной стороны в вечерних сумерках.
Когда шаман Дзунуг сошел с лошади, женщина, наверное, из-за страха, обошла юрту с севера и подошла к его лошади. Хотела посмотреть на лошадь - издалека он приехал, или изблизи, насколько устала лошадь. Вдруг слышит, из-под чепрака какие-то звуки раздаются. Она приподняла чепрак, а там два перышка воткнуты в подмышки лошади. Эта женщина, чтобы шаман Дзунуг не ходил к другой женщине, вырвала эти два перышка. И пошла в юрту. Шаман Дзунуг вышел ей навстречу и спрашивает:
- А где мой сын?
Делать ей было нечего, она и рассказала всю правду.
- Я ухожу от тебя, - сказал шаман и пошел к лошади. Но не дойдя до привязи, он увидел, что лошадь мертва.
В то время в Дархатскую долину пришли грабители под названием Хоролмойские. С Небесных гор пришли синьцзянские грабители. Как раз в это время они пришли грабить Тэнгис. Когда у шамана Дзунуг не стал сына, не стало лошади, эти Хоролмойские вояки пришли с юга. Они пришли и говорят:
- Сколько у тебя амбань-быков, сколько жеребцов-лошадей? Мы пришли грабить ваши места.
Шаман Дзунуг отвечает:
- Здесь у нас нет ни амбань-быков ни жеребков-лошадей. Далеко есть. У меня из того, что есть - тело мое, из тех, кто пасется - вши мои.
- Ух, какой ты умный! Мы тебя убьем!
Он посчитал Хоролмойских вояк, их было 60. Тогда шаман Дзунуг говорит:
- Пришли 60 солдат, которые меня отнесут к счастью. Ну, убивайте меня!
- Стань на колени и наклонись!
Он наклонился, и 60 солдат стали рубить его по шее. Все сабли, которыми они били, гнулись и шипели. А у него даже кожа не поцарапалась.
- Ух, какой ты молодец! Никак не умираешь! Мы тебя расстреляем! Поднимайся!
Тот поднялся. 60 солдат выстрелили в него из кремневых ружей. Они подумали, что убили его, но 60 солдат выпустили в него все свои патроны, а он не упал.
- Какой ты не поддающийся! Потащим тебя на ту гору и сожжем!
- Я пожилой человек, - сказал шаман Дзунуг. - Если нужно вам, ребята, возьмите, на гору мне нести это тяжело. - Он распустил пояс на дэли, и с него с шумом посыпались свинцовые пули. Они взяли старика и отвели на гору под названием Шивэний-хар. Каждый из 60 солдат принес по бревну (шарын мод; Чултэмсурэн объяснил: 120 бревен или досок около 3 м в длину). Посадили шамана Дзунуг на землю и обложили его 120 досками. И подожгли с четырех сторон. Сухое дерево занялось таким пламенем, что рядом стоять или сидеть человеку было невозможно. 60 солдат решили, что шаман сгорел, и легли спать. Вдруг сквозь сон слышат, что какой-то человек кричит. Они проснулись, смотрят, а это шаман Дзунуг кричит:
- Ребята! Прибавьте огня! Холодно!
Шаман сидел на углях, скрестив ноги, руки засунув в рукава, а на усах у него висел иней. Они вытащили его оттуда и сказали:
- Как же вас убить-то? Или научите, как вы можете умереть! Или идите с нами грабить!
И они пошли вместе грабить. Шли они, шли, и дошли до реки. Это была Шишгэдийн-гол.
- Вот там-то есть амбань-быки и жеребцы-лошади! Только по земле идти нельзя. Надо по воде, - сказал дзайран.
- А как же идти по воде? - спросили у шамана Дзунуга. Тот ответил:
- Пусть каждый человек приготовит по толстому сухому дереву. Пусть сядет на него и плывет. А если покажется человек или животное, пусть машет руками, мол, иди сюда! Только надо быстро плыть!
У 60 солдат была повариха, беременная женщина. Он приказал ей остаться, а тем сказал:
- Плывите вперед. Вдруг окажется, что меня узнают… Я пойду сзади.
Все поплыли. "Он сказал, что надо быстро", - говорили они. И когда им встретился водопад, они все попадали туда. А для того, чтобы у него был свидетель, он оставил ту беременную женщину. В Дархатской долине и сейчас есть один род Хоролмойн-тэхэн, это ее потомки.
Шаман Дзунуг сказал:
- У меня теперь не стало сына. Не стало лошади. Врагов я победил. Стану-ка я летающим шаманом!
Три дня и три ночи он камлал. Камлает-камлает, только соберется взлететь, как долетает до тоно в юрте и дальше не может.
- Почему у меня не получается летать? Лучше я умру заживо!
А его земляки стали его очень почитать, мол, сильный, могущественный дзайран. Тогда дзайран попросил своих земляков:
- Убейте меня!
Но ни одного человека, который бы согласился убить его, не нашлось.
В то время в Монголии в Дархатской долине не было ни одной рыжей собаки (шар нохой).
"Без рыжей собаки мне не умереть", - сказал Дзунуг, переплыл Тэнгис, пошел в русскую Бурятию и купил там рыжую собаку (жингэр). Он привел собаку и наказал одному человеку убить ее и сказал:
- Оберни мою голову нутряным жиром собаки, выбери хороший день и принеси штаны женщины, которая не рожала.
Односельчане не давали штанов, говоря, мол, это для смерти большого дзайрана. Тогда он приказал одному человеку сшить новые штаны и принести их.
- Оберните собачьим нутряным жиром мою голову и три раза ударьте этими штанами меня по голове! Когда я умру, отнесите меня к Тэнгису и оставьте у подножья горы. Придите через три года. Там будет лежать какая-то часть моего тела. Возьмите ее и поднесите онгону Удзурийн-Одзор, который стоит в домике в местности Хормойн-Гурван-сайхан.
Как он приказал, они отнесли его в то место. Через три года пошли туда, там лежало что-то зеленое с дыркой. Больше ничего примечательного. Люди взяли это что-то, это была бедренная кость железного человека. Оказывается, шаман Дзунуг не умирал, когда его рубили, стреляли и сжигали, потому что он, меняя свое человеческое обличье, сразу становился бронзовым. А когда он стал возвраться в человеческое тело, из бронзового в человеческое тело он обращался долго, сразу человеком стать не успел и кусок его скелета остался бронзовым. А летать он не мог, так как не мог поднять свои бронзовые кости.
Этот бронзовый скелет отнесли в местность Удзур-Одзор у реки Хормойн-гол в сомоне Цаган-нур. В сомоне Цаган-нур эти железные кости есть и сейчас. До 1953 г. там сохраняли тот онгон. А сейчас если раскопать, под онгоном лежат эти кости.
- Онгоны какой формы?
- В маленьком домике, в онгоновском павильончике в образе животного онгон завернут в материю и хранится там. Онгонов делают и в виде человека. Онгона делают в том виде, которое привидится при камлании, из того, что есть в природе хангая. В том домике онгоны собираются, это их домик.
|
|
Мальчик – Очирвани-бурхан
|
- Тэр алга болсон хүүхэд юу болсон бол?
- Тэр алга болсон хүүхэд чинь бас өөрөө домогтой. Өөрөөр хэлбэл монголд шарын шашныг эсэргүү гээд устгалаа шүү дээ. 1930 аад онд. Бөө ч мөн ялгаа байхгүй тэр үед хавчигдаад устсан шүү дээ. Хэрвээ тэр хүүг дан цусаар тэжээсэн бол одоо том шашны ноён болох ёстой байсан. Тэгээд энд шашин устахгүй ёстой байсан байхгүй юу.
- Тэр лам байх байсан уу?
- Лам ч байж болно. Бөө ч байж мэднэ. Шашин гэдэг чинь лам, бөө бүгд л шашин шүү дээ. Аль аль нь устахгүй байсан. Хүн болгосон л бол монголын шашныг авч явах хүн тэр л байсан байхгүй юу. Тэрийг устгасан учраас монголын шашин тэр үед мөхчихсөн юм. Тэр хүүхэд Очирваань бурханы сахиустай дүр байсан байгаа юм. Очирваань бурхан захихдаа:
- "Би ингээд эргээд энэ шашныг бөхлөх гэсэн юм. Намайг нэг хоролмой хүн аллаа. Одоо би 60 жил унтаад босч ирнэ. Дахиад төрнө" гэсэн. Тэгээд 1990 он гэдэг чинь 60 жил болчихож байгаа биз дээ 1990 оноос чинь монголын шашин чөлөөтэй болчихоо биз дээ. Лам ч, бөө ч монголын шашин. Өөрөөр хэлбэл тэр хүүхэд 60 жил унтаад одоо ямар нэгэн газар төрсөн байх аа гэсэн үг. Зөнөг хайрхан тийм түүхтэй. Энэ талаар хэдэн өдөр ч ярьж болно. Одоо оррй болжээ. Унтацгаая.
|
- А что стало с тем мальчиком, который исчез?
- Про того исчезнувшего мальчика есть своя легенда. В Монголии же уничтожили желтую религию, мол, она реакционная… В 1930-х годах. И шаманов в то время тоже так же притесняли и уничтожили. Если бы того мальчика одной кровью кормили, то он стал бы большим религиозным нойоном. И тогда бы религию здесь не уничтожили бы. Понятно?
- Он бы стал ламой?
- Может, и ламой. Может, и шаманом. Религия - это и шаманская, и ламская, все религия… Тогда бы ни та, ни другая не были бы уничтожены. Если бы его вырастили, то был бы человек, который стал предводителем монгольской религии. Его погубили, вот монгольская религия и погибла в то время. Тот мальчик был воплощением-сахиусом Очирвани-бурхана. Очирвани-бурхан наказывал:
- Я хотел вернуться и укрепить религию. Меня один хоролмойский человек убил. Теперь я буду 60 лет спать. Потом встану и снова рожусь.
60 лет прошло, и как раз настал 1990 год. С 1990 г. монгольская религия освободилась. И ламы и шаманы - вся монгольская религия. Другими словами, тот мальчик проспал 60 лет, а теперь где-то родился. История о Дзунуг-хайрхане такая вот. Можно и несколько дней рассказывать. Сейчас уже вечер. Давайте спать.
|
|
Поиски вора
|
- Бөө хүн хулгайг барихдаа очир гүйлгэдэг байсан гэдэг. Одоо хүний гавал гүйлгэдэг болсон гэж сонссон уу?
- Сонссон.Тэр гавал биш тодов гэж хүний толгойн орой. Жижигхэн тийм яс байгаа. Тэр нь хүн болгоны толгойд байж таарахгүй. Өөрөөр хэлбэл тэр хүний толгой нь дотроо устай. Шөнө харвал гал асч хүнд үзэгддэг.
- Заавал гэгээнтэн лам хүний тоб байх ёстой юу?
- Сайн бөө ч байж болно. Лам ч байж болно. Ямар ч байсан шидтэй сайн хүний толгой байх ёстой. Тэрнийг дархатаар тодов гүйлгэх гэдэг. Гавал гэдэг шиг.
- Гавал гүйлгэхийг лам хийж чадах уу. Бөө хийж чадах уу?
- Сайн лам бол ялгаа байхгүй хийж чадна. Бөө чадна. Гавал нь хөтлөөд явчихдаг. Дутуу асаасан чучил мод бариад явдаг юм. Бөө хорлолоо л хийдэг байсан.
- Лам хүн очирыг ч гүйлгэж чадах уу?
- Чадна. Бөө нар хулгайчийг олоход хийдэг байсан зүйл нь хорлолоор л хийдэг байсан.
|
- Говорят, когда шаманы ловили вора, они пускали очир бегать (очир гүйлгэх). А теперь будто бы пускают бегать человеческий череп, вы слышали такое?
- Слышал. Это не череп гавал, а верхушка черепа тодол. Такая маленькая косточка. Не у каждого человека она бывает. Другими словами, у того человека голова внутри имеет воду. Если посмотришь ночью, там виден огонь.
- Значит, должна быть только косточка "тоб" святого ламы?
- Может быть, и хорошего шамана. Может, и ламы. Во всяком случае, должна быть от головы сильного чудотворного человека. По-дархатски говорят "пустить бегать тодов" (тодов гүйлгэх). Типа слова "гавал".
- Пустить бегать гавал может лама или шаман?
- Хороший лама тоже может. Шаман может. Череп тащит за собой. Идет, держа в руках не до конца зажженную деревяшку. Так шаманы насылали вред (хорлол).
- Ламы могли и очир пустить бегать?
- Могли. Когда шаманы искали вора, они насылали вред.
|
|
Шаманские духи
Типы шаманов
|
- Чөтгөр нь бөөгийн онгод байж чадах уу?
- Болно. Ерөөсөө л чөтгөр гэдэг чинь ямар нэгэн юмны сүнс л байдаг байхгүй юу. Дараа төрлөө олохгүй Ямар нэгэн эд юмандаа юмуу биедээ хоргодсон. Дараагийн төрлөө олоогүй сүнсийг чөтгөр гэдэг.
Шашны номоор бөө, удган, зайран байсан хүн эргэж төрдөггүй гэж байгаа юм. Сүнс нь онгод болоод л явж байдаг. Эр бөөг зайран. Эм бөөг удган гэдэг. Хайрхан бөө гэвэл гучин жилээс дээш бөөлсөн бөөг хэдэг.
|
- Чутгур может быть онгоном шамана?
- Может. Чутгур - это же просто душа (сүнс) чего-нибудь. Которая не может найти следующее рождение. Спрятавшаяся во что-то или в тело. Душу, которая не нашла другого рождения, и называют чутгур. Согласно религии, шаманы бо, удган, дзайраны не рождаются вновь людьми. Их сунс становится онгоном. Мужчин шаманов называют дзайран, женщин - удган. Хайрханом называют шамана, который камлал больше 30 лет.
|
|
Шаманская скала Авгай
Шаманское дерево
|
| Төв аймагт Авгай хад гэж байдаг. Тэрийг хүмүүс их шүтдэг. Тэр нэлээн чадалтайхан сүнс дараагийнхаа төрлөө олж чадахгүй сүнс нь тэр хаданд шингэчихсэн байхгүй юу. Тийм учраас хүнд тустай. Хүмүүс тэрийг мэдээд хүслээ хэлэхэд тэрийг нь биелүүлж өгдөг. Сэлэнгэ аймгийн Шаамарын удган мод ч бас ялгаагүй тийм юм.
|
В Центральном аймаке есть скала, называется Авгай. Люди ее очень почитают. В эту гору вошла душа, которая не может найти следующее рождение, очень сильная душа. Поэтому она приносит людям пользу. Люди поняли это, говорят свои желания, она их выполняет. Шаманское дерево (удган мод) в Шамаре в Селенгинском аймаке - то же самое.
|
|
Алмас
Мам
Ад
Шулмас
Мангас
Буг
|
- Алмас гэж юу вэ?
- Алмасын тухай домог байдаг. Хүн хар гөрөөс юм. Гэхдээ одоо тайлагдаагүй. Одоо ч байгаа шүү дээ
- Мам гэж юу вэ?
- Монголын уран сайхны "Сэрэлт" гэдэг кинон дээр "Мам нь аваад явчихлаа" хэлж байгаагаар гардаг шүү дээ. Төвд хараалын үг.
- Ад гэж юу вэ?
- Ялгаа байхгүй чөтгөр. Хорлох гэж орж ирсэн юмыг л ад гэж байгаа юм. Яг чөтгөр гэж хэлж болохгүй. Лусаас, сэтэрээс, онгодоос өөр. Зургаадах мэдрэхүйн танигдахгүй, юу нь ч мэдэгдэхгүй, далдын нууцмал увидасыг л ад гэж байгаа юм.
- Шулмас, мангас гэж...
- Үлгэрийн дүр.
- Буг яаж хүнийг хорлодог бол?
- Буг нуугдаж байгаад хүмүүсийг хорлоно. Хөдөлгөөнгүй байшин, гэр, эд юмст буг байж болно. Амьтнаар жиших юм бол тохиолдлоор нохой хүнийг хазчихдаг биз дээ. Хүнд үл үзэгдэх газар байрласан чөтгөр л юм даа. Дайралдчих юм бол хүн хазчихдаг нохой шиг. Тэрнээс биш таарахгүй бол тэнэж яваад хүн хорлох гэж явдаггүй.
- Энэ нь буг. Энэ нь чөтгөр гэж ялгахад хэцүү юу?
- Бөө л ялгах байх. Энгийн хүн ялгахгүй шүү дээ.
- Та туйлын их үнэтэй цэнтэй юм ярьлаа. Таны шуудангийн хаяг байна уу? Тантай яаж харьцах вэ?
- Ринчинлхүмбэ сум. Нэгдүгээр баг. С.Ринчиндаваа гээд захидал бичиж болно.
- Зургаа авахуулж болох уу?
- Болноо. Хоёулаа хамт авахуулúя.
|
- А что такое алмас?
- Про алмасов есть легенды. Человек-дикий зверь. Но так и не раскрыто, что это. Есть и сейчас.
- А что такое мам?
- В монгольском кинофильме "Пробуждение" (? Сэрэлт) говорят: "Мам забрал". Это тибетское ругательное слово.
- Что такое ад?
- То же самое, что чутгур. То, что пришло, чтобы нанести вред, называют ад. Нельзя сказать "чутгур". Иное чем лус, сэтэр, онгон. Шестым органом чувств не познаваемое, непонятно, что такое, тайная сила, вот что называют ад.
- А шулмасы, мангасы…
- Сказочные персонажи.
- Как буг вредит людям?
- Буг прячутся и вредят людям. Буг находятся в неподвижных вещах - домах, юртах, предметах… Если сравнить с животными… собака может укусить человека. Если встретится человек, собака его укусит. Чутгуры находятся в местах, которые люди не видят. Если на него наткнуться, может причинить вред. А в другое время слоняется и никакого вреда специально людям не приносит.
- Трудно различить, это буг, это чутгур?
- Шаманы только, наверное, могут. Простые люди не могут.
- Вы рассказали очень много интересного. У вас есть почтовый адрес? Как можно с вами общаться?
- Сомон Ринчинлхумбэ. Первый баг. С. Ринчидаваа. Так можно писать письма.
- Можно с c вами сфотографироваться?
- Можно. Давай вдвоем.
|
27.08.2007
Булганский аймак
Пурэвсурэн
Знакомство
|
- Таны алдар? Нас сүүдэр хэд хүрч байна вэ?
- Намайг Пүрэвсүрэн гэдэг. 85 настай.
- Та энэ Булган аймагт төрсөн үү Хаанахын хүн бэ?
Булган аймгийн Сайхан суманд төрсөн.
- Халх уу, Дархат уу?
- Халх хүн
- Та өөрийнхөө талаар жаахан ярьж өгөөч. Дээр үед ямар ажил хийдэг байсан бэ?
- Би таван настай Хүрээн дээр сууж төвд ном үзсэн хүн.
- Та лам байсан гэсэн үг үү?
- Харин тийм ээ. Таван настай л лам болж, гурван жил төвд ном үзсэн. Тэгээд төвд үсэг сурч, төвд ном цээжилж эхэлсэн дээ. Банди байсан.
- Дараа нь юу хийж байв?
- Найман настай Вангийн хүрээний сургуульд орсон. Булган аймагт Вангийн хүрээний бага сургууль буюу тэр үед тэнхмийн сургууль гэж нэрлэдэг байсан юм.
- Хэдэн жил тэнд сурсан бэ?
- Тэр сургуульд 4-р анги, 7-р анги төгсөөд 1940 онд Багшийн сургуульд элссэн. Багшийн сургуулиа төгсөөд багш болсон.
- Юуны багш болсон бэ?
- Зүгээр л багш. Тэр үед тодорхой мэргэжлийн багш гэж байгаагүй. Бага ангийн л багш болсон доо.
- Тэгээд та бүх насаараа л багшийн ажил хийсэн юм уу?
- Одоо ингээд залгаад ярих гэж байнаа. Тэгээд хоёр жил багшлаад цэрэгт явсан. Дайны жил байлаа. 1944 онд цэрэгт яваад 1945 оны чөлөөлөх байлдаанд оролцсон. Замын-Үүдэд цэргийн алба хаасан. Тэр үед хязгаарын цэрэг гэж байсан юм. Тэнд би Штабын бичээч, номын багш, лектор...тийм л ажил хийж байсан. Тэгээд 1948 онд цэргээс халагдаад Булган аймагтаа хүрч ирсэн. Булган аймгийн Монгол Ардын Хувьсгалт Намын хороонд лектор байсан. Тэгээд Улаанбаатар хотод Намын дээд сургуульд суралцсан. Дараа нь Намын Дээд Сургууль төгсөөд Улсын төв музейд түүхийн тайлбарлагч хийж байсан.
-Улаанбаатарт уу?
- Тийм ээ. Тэр хоорондоо МУИС-ын Түүхийн ангийг оройгоор төгссөн.
- Тэгээд дараа нь?
- Булган аймгийн Намын Хороонд шилжиж ирсэн. Намын хорооны Үзэл сурталын хэлтсийн эрхлэгч, Намын байгууллагын хэлтэсийн эрхлэгч, Намын комиссын даргын ажил хийж байсан. Дан үзэл сурталын ажил хийсэн дээ. Тэгээд аймгийн Ахмадын хорооны дарга болсон.
- Таныг хуучны түүх, аман домог, үлгэр сайн мэддэг хүн гэж дууллаа.
- Би аман зохиол муухан шиг мэднэ дээ. Түүхийн талаар л бага зэрэг гадарлана.
- Монголын түүхийг үү?
- Тийм ээ.
- Үлгэр, домог та мэднэ дээ?
- Тэрийг болуул (бол Р.Ч), яахуу (яахав, яах вэ Р.Ч) мэдэхийг мэднэ. Гэхдээ тааруу даа. Харин тэр та нарын маргааш уулзах гэж байгаа улсууд чинь тэр домог, үлгэр сайн мэднэ. Би бол шалихгүй. Маргааш та нар Цэрмаа, энэ тэртэй уулзах юм гэлүү.
- Цэрмаа гуай үлгэр домог сайн мэдэх үү?
- Тэр сайн мэднэ.
- Монголын эртний түүх, одоогийн түүхийн алиныг илүү судалж байна?
- Ер нь тэгээд эртнээс эхлээд дундад зууны түүх, монголын түүхээ ялангуяа сүүлийн үед Булган аймгийнхаа түүхийг дагнаж оролдож байгаа.
- Та Булган аймгийнхаа түүхийг судлахдаа хүмүүсийн аман яриаг ашигладаг уу?
- Ашиглана аа. Голдуу ном ашиглана. Сүүлийн 25 жил би Булган аймгийн түүхийн талаар ном, товхимол, өгүүлэл бичсэн. Дан Булган аймгийн түүхийг л голлон судалсан.
|
- Как вас зовут?
- Пурэвсурэн. 85 лет.
- Вы родлись здесь, в Булганском аймаке? Или вы из других мест?
- Родился в Булганском аймаке, в сомоне Сайхан.
- Халх? Дархат?
- Халх.
- Расскажите о себе. Кем вы работали?
- В пять лет я стал жить в монастыре (хурэ) и изучать тибетские книги.
- Значит, вы были ламой?
- Вот именно. В пять лет стал ламой, три года изучал тибетские книги. Научился тибетской грамоте, стал учить тибетские книги наизусть. Был послушником (банди).
- А что потом?
- В восемь лет поступил в школу Вангийн-хурэ. В Булган аймаке в Вангийн-хурэ открылась младшая школа, называлась в то время тэнхмийн сургууль.
- Сколько лет там учились?
- Окончил 4, 7-й класс той школы и в 1940 г. поступил в Педагогическое училище. Окончил его и стал учителем.
- Вы были учителем какого предмета?
- Просто был учителем. В то время не было учителей по специальностям. Учитель младших классов.
- И вы всю жизнь были учителем?
- Вот я и хочу рассказать дальше. Два года учительствовал, а потом пошел в армию. Это были годы войны. В 1944 г. пошел в армию, в 1945 г. участвовал в освободительной войне. Служил в Дзамын-Уде. Тогда были пограничные войска. Там я был штабным писарем, учителем, лектором… и так далее. Потом в 1948 г. демобилезовался, приехал в свой Булганский аймак. Был лектором в комитете МНРП Булганского аймака. Потом учился в Улан-Баторе в Партийной школе. Потом окончил ее и работал в Государственном музее экскурсоводом.
- В Улан-Баторе?
- Да. Одновременно в МонГУ окончил исторический факультет, вечернее отделение.
- А потом?
- Перешел в партком Булганского аймака. Был зав. идеологическим отделом Парткома, зав. Организационным отделом, начальником парткомисси. Потом стал председателем комитета старейших работников аймака.
- Мы слышали, что вы хорошо знаете народные легенды, сказки, историю.
- Фольклор я знаю плоховато. Историю немного знаю.
- Монгольскую историю?
- Да.
- А сказки, легенды?
- Ну, это, немного знаю. Но не очень хорошо. Вот люди, с которыми вы завтра встретитесь, они хорошо знают сказки, легенды. Я-то не очень. Вы сказали, что завтра увидите Цэрмаа-гуая и других?
- Цэрмаа-гуай знает хорошо?
- Он знает много.
- Вы что знаете лучше - старую историю Монголии или современную?
- Я изучаю старую историю, средневековую, особенно в последнее время увлекаюсь историей Булганского аймака.
- Вы используете устные рассказы, когда занимаетесь историей Булганского аймака?
- Использую. Но в основном книги. За последние 25 лет я написал книги, сборники и статьи по истории Булганского аймака. Только о Булганском аймаке.
|
|
Булганские буряты
|
- Булган аймагт зөвхөн халхчууд амьдардаг уу?
- Хойд талаараа буриадууд байгаа. 2001 оны хүн амын тооллогоор бол 700-гаад буриад байгаагаа гэж бүртгэгдсэн. Зөвлөлт Орос оронд 1932 оны үед хамтралжуулах хөдөлгөөн өрнөх үеэр Закаменскаас буриадууд дүрвэж, наашаа манай Булган аймагт орж ирсэн юм.
- 1931-1932 онд уу?
- Тийм. Тэгээд 1937 онд хамгийн их хэлмэгдсэн нь буриадууд байсан.
- Яагаад зөвхөн буриадууд илүү хэлмэгдсэн юм бол оо?
- Тэднийг Зөвлөлт Орос Улсын нам, засаг төрөөс хамтралжуулах хөдөлгөөн өрнүүлэхэд зугатан, дүрвэж Монгол улсад орж ирсэн. Хувьсгалын эсэргүүчүүд хэмээн хэлмэгдүүлсэн.
- Тэр үед бас лам нар хэлмэгдсэн биз дээ?
- Тийм ээ. Тэр үед Булган аймгаас 1500-аад хүн баригдаж, хилс хэргээр хэлмэгдэхэд тэрний 300 орчим нь буриад хүн байсан.
- Бусад нь ямар үндэстэн ястан байсан бэ?
- Гол олонхи нь монголд үндэстэн хэлмэгдсэн. Буриад, халх хоёр л илүү хэлмэгдэсэн. Тэгээд ч Булган аймагт өөр бусад үндэстэн ястан ховор шүү дээ. Тэдгээр буриадууд бүгд цаазлуулсан. Хэдхээн хүн л буцаж ирсэн. Ерөөсөө монголын хэмжээгээр буриадууд их хэлмэгдсэн. Сэлэнгэ, Булган аймгийн хойд талаар нутагладаг буриадууд 1930-аад онд маш их хэлмэгдсэн.
|
- В Булганском аймаке живут только халхасцы?
- На севере есть буряты. По переписи 2001 года около 700 бурят. Когда в 1932 году в Советской России разворачивалось движение за коллективизацию, закаменские буряты бежали сюда, в наш Булганский аймак.
- В 1931–1932 годах?
- Да. И в 1937 году буряты пострадали больше остальных.
- Почему они подверглись репрессиям в большей степени?
- Их репрессировали как бежавших от коллективизации в Советском Союзе, как врагов.
- В то время ведь и ламы пострадали?
- Да. В Булганском аймаке было арестовано около 1500 человек. Из них около 300 были буряты.
- А остальные кто были?
- В основном монголы. Пострадали буряты да халхасцы. Да в Булганском аймаке других национальностей мало. Все те буряты были расстреляны. По монгольским меркам буряты пострадали сильно. Буряты, которые проживали на севере Булганского, Селенгинского аймаков в 1930-х годах страшно пострадали.
|
|
Булганский аймак
|
- Булган аймгийн нутаг дэвсгэрт сүм хийд олон байсан уу?
- Томоохон хүрээ хийд бол 15 орчим байсан. Нийтдээ бол 102, 103 гол жалгын дуган, хийд байсан. Том жижиг сүм дуган нийлээд 100 гаруй л юм байсан гэсэн. Том нь 15 байсан.
- 1937 оны өмнө Булган аймгийн хүн ам олон байсан уу?
- 1937 онд Булган аймаг Сэлэнгэ аймгаас тасарч байгуулагдсан юм шүү дээ. Хөвсгөл аймгаас дөрвөн сум Булган аймагт наашаа шилжиж ирсэн юм. Хойд талын буриад голдуу хүн амтай Тэшиг, Хутаг сум бас Булган аймагт шилжиж ирсэн. Ингэж Сэлэнгэ аймгийн харьяанд байсан ард түмэн Булган аймагт шилжиж ирсэн юм.
- Булган аймаг тэр үед хичнээн хүн амтай байсан бэ?
- Барагцаалбал шилжиж ирсэн сумын хүн амтайгаа нийлээд 42 мянга, 43 000 хүн амтай л байсан. Нэг сая нэг зуун мянган малтай байсан.
- Чухам ямар мал илүү байсан юм бол?
- Ер нь хонь, үхэр, адуу гурав л голлож байсан. Тэмээ багатай байсан.
|
- В Булганском аймаке было много монастырей?
- Больших - около 15. А всего 102–103 храмов и монастырей (дуган, хийд). Маленьких и больших (сүм дуган) было больше 100. Больших - 15.
- В 1937 году в Булганском аймаке было большое население?
- В 1937 г. Булганский аймак был только образован, отделен от Селенгинского аймака. В Булганский аймак вошли 4 сомона из Хубсугульского аймака. Присоединились северные сомоны Хутаг, Тэшиг, где в основном жили буряты. Так народ Селенгинского аймака перешел в Булганский.
- Сколько было людей всего?
- Вместе с переселенцами из других аймаков 41–43 тысячи. 1 млн 100 тысяч голов скота.
- Какой скот?
- Овцы, коровы, лошади, в основном. Верблюдов было мало.
|
|
Шаманы
|
- Лам ихтэй байсан гэсэн үү? Бөө нар байсан уу?
- Лам ихтэй байсан. Зөндөө байсан. Хойд талаараа ялангуяа энэ Тэшиг сум талаадаа буриад нар бөөтэй байсан.
- Бөө нарыг бас хэлмэгдүүлсэн үү?
- Нилээн хэдэн бөө удган хэлмэгдсэн юм байна лээ.
- Буриад, монгол бөө нар хоорондоо ялгаатай юу?
- За, Нарийн мэдэхгүй юм. Ер нь голдуу л буриад нар л бөөтэй. Ер нь бөөгийн шашин нь огт унтраагүй газар бол буриад нар л байгаа юм даа. Саяхан хүртэл, айхтар үед чинь бөө нар баригдаж, тавигдаж, шийтгүүлж байсан юм. Тийм явдал хэд хэд гарсан.
- Яаж шийтгэж байсан юм бол?
- Хоёр гурван хүн шоронд явсан. Заримыг нь болуул (бол Р.Ч) олон нийтийн өмнө бурууг нь хүлээлгээд одоо энэнээс хойш бөөлж болохгүй энэ тэр гэж байсан. Би бол хувьсгалт намын үзэл сурталын ажилтан байсан учир шашны эсрэг их тэмцдэг. Суртал ухуулга хийдэг хүн байсан.
- Тэр үед удган олон байсан уу?
- Байсан.
|
- Было много лам? А шаманов?
- Много. Очень много. По северу, особенно в сомоне Тэшиг было много шаманов.
- Шаманы тоже подверглись репрессиям?
- Говорили, что многие шаманы и шаманки были репрессированы.
- Бурятские и монгольские шаманы различаются?
- Хорошо не знаю. В основном шаманы были у бурят. Шаманство где не исчезло - так это бурятские земли. До последнего времени, в строгие времена бурятских шаманов арестовывали, отпускали, судили и т.д. Таких случаев было несколько.
- Как их судили?
- Два-три человека были посажены в тюрьму. Некоторых заставили перед народом признать свою вину, обещать не шаманить больше и пр. Я был работником революционной партии, поэтому боролся против религии. Вел пропаганду.
- В то время шаманок (удган) было много?
- Были.
|
|
Шаманское дерево
|
Бөөгийн удган мод гэж шүтдэг байсан. Одоо хүртэл тийм мод Тэшиг сумын нутагт байгаа.
- Удган мод гэж чухам ямар мод вэ?
- Онцгой ургасан. Тийм саглагар мод байсан юм.
- Яагаад удган мод гэж нэрлэсэн юм бол?
Бөөгийн шашинд бол онцгой ургасан ганц мод. Хачин сонин хэлбэртэй хад чулуу, уул ус, овоо тийм юмыг тахидаг ёстой шүү дээ. Шарын шашин дэлгэрэхээс урьд бөөгийн шашин ноёрхож байсан учраас газар дэлхийг тахидаг, шүтдэг байсан. Онгон шүтээнүүд уул болгонд байсан. Газар, уул болгон тахилга овоотой байсан. Шарын шашин дэлгэрч эхлээд бөөгийн шашин, бурхны шашин хоёр хоорондоо их тэмцэлдсэн.
Бөө нар удган мод шүтдэг. Онцгой ургасан саглагар модыг удган мод гэдэг.
|
Шаманские деревья почитали. До сих пор на территории Тэшиг-сомона есть такое дерево.
- Что такое шаманское дерево?
- Особенное дерево. Раскидистое.
- Почему оно называется шаманским деревом?
- В шаманской вере это особенное, выросшее отдельно дерево. Почитают ведь странные, особенные скалы, горы, реки, обо и прочее. Так как до желтой религии был распространен шаманизм, почитали природные вещи. Везде - в особых местах, на горах были обо. После начала распространения желтой веры шаманская вера и буддизм очень враждовали.
Шаманы почитают шаманские деревья (удган мод). Так называют выросшие отдельно раскидистые деревья.
|
|
Вражда шаманов и лам
|
- Бөө удган, лам хүн хоёр хэрхэн тэмцэлдсэн тухай түүх, домог та сонссон уу?
- Намайг дунд сургуульд байхад энэ Вангийн хүрээн дээр Харчуудын хороо, Лам нарын хүрээ гэж хоёр хэсэг байсан юм.
- Харчууд гэдэг чинь ядуучууд гэсэн үг үү?
- Харчууд бол лам биш. Харчуудын хороонд шөнөжин бөө бөөлдөг. Хэнгэрэг тачигнаад л байдаг байсан.
Энэ Булган уулыг лам нар тахидаг. Энд бас бөө нар тахидаг овоо байгаа. Лам нар бол бөөг үзэж чадахгүй. Тэдний эсрэг суртал ухуулга хийдэг байсан.
- Тэд нар тэгээд юу ярьж байсан юм бол?
- Бурханы шашнаа сурталчилна. Бөөгийн шашин бол зүгээр л хуурамч юм байгаа юм. Бөөгийн шашныг шүтдэг, тахидаг хүмүүс нас барахаараа голдуу чөтгөр, шулам болдог гэдэг гэж лам нар ярьдаг байсан. Зарим нэг газар бөөгийн онгон шүтээнийг устгаж, бөө нар уул овоо тахихыг нь хориглодог байсан.
- Бөө нарын овоо тахилгыг нураахад тэд эсэргүүцэл үзүүлдэг байсан болов уу?
- Сайн мэдэхгүй. Удаан хугацаагаар бөө, лам нар тэмцэлдэж, XYI зууны үед л шарын шашин хүчтэй дэлгэрч, шарын шашны хүрээ хийд олноор байгуулагдаад, шарын шашны үзэл сурталд ард түмэн автагдаад бөө нарыг нэг их тоохоо больсон юм л даа. Шашны зүгээс ч бөө нарыг их хавчдаг. Хязгаарладаг байсан. Ард түмний дунд шарын шашны суртал их хүчтэй байсан учраас бүх эрэгтэй хүүхдүүдийг бараг лам болгодог байжээ. Харин бөө болгохгүй. Монголд гурван эрэгтэй хүүхэдтэй айл бол нэгийг нь лам болгох ёстой. Нэг нь төрийн албанд цэрэг болгох ёстой. Нөгөө нэг нь голомтоо сахиж үлдэх ёстой. Монголд тийм ёс заншил Манжийн эрхшээлд байх үеэс эхэлсэн.
|
- Вы слышали истории о вражде лам и шаманов?
- Когда я учился в средней школе, в Вангийн-хурэ было две части - район мирян и ламское хурэ.
- Миряне (харчууд) - это бедняки?
- Миряне – это не ламы. У мирян всю ночь напролет камлали шаманы, гремели бубны. Вот эту гору Булган ламы почитают. Есть обо, которое почитают шаманы. Ламы ненавидят шаманов. Агитировали против них.
- Что они говорили?
- Пропогандировали свое буддийское учение. Говорили, что шаманское учение ложно. Что те, кто исповедует шаманизм, после смерти становится в основном чутгурами и шуламами. В некоторых местах уничтожали шаманских онгонов, запрещали почитать горы и обо.
- Когда уничтожали обо и места почитания шаманистов, они оказывали сопротивление?
- Хорошо не знаю. Шаманы и ламы долго боролись. В 16 в. желтая религия широко распространилась, было построено множество монастырей желтой религии, народ стал исповедовать ее, и шаманов перестали широко почитать. Шаманов религия очень притесняла. Ограничивала. Так как желтая религия была очень широко распространена, почти всех мальчиков делали ламами. А шаманами - нет. В Монголии семья с тремя сыновьями, одного должна была отдать в ламы. Одного - на службу в армию. Одного - охранять очаг. Такой обычай в Монголии появился со времен манчьжуров.
|
|
Шаманское обо
|
Манай энд одоо Бөөгийн овоо гэж байгаа. Энэ Булган уулын наад талд нэг толгой байгаа. Тэнд бөө удган хоёр байсан юм. Саяхан 1930-аад оны сүүл хүртэл байсан. Тэгээд тэр хоёр хоёулаа энд нас барсан юм. Тэр нас барсан газрыг нь Чөтгөр толгой гэж нэрлэсэн.
Бөөгийн гозгор гээд энтээ баруун талд нилээд өндөр, 1500, 1700-1800-аад метр өндөр уул байгаа. Тэнд орой болохоор бөөгийн хэц хэнгэрэг дуугараад бөөгийн дуудлага уншлага уншаад байдаг гэсэн домог яриа байдаг байсан. Бөөгийн гозгор гэдэг өндөрлөг газар.
|
У нас здесь есть Шаманское обо (Бөөгийн овоо). Перед вот этой горой Булган такой холм. Там жили шаман и шаманка. До конца 1930-х годов. Они оба здесь умерли. Место, где они умерли, назвали горой Чутгур (Чөтгөр толгой). На западе отсюда есть гора 1500, 1700–1800 метров высотой под названием Пик шамана (Бөөгийн гозгор). Вечером там слышится бубен шамана и шаманские призывания. Такая есть легенда. Бөөгийн гозгор - высокое место.
|
|
Шаманские онгоны
|
- Тэр уулыг тахихаар тэдний онгод тэнд байдаг юм болов уу?
- Онгод нь уу. Онгод нь хойд талын Тэшиг сумын хадтай талаар байдаг юм гэсэн. Бөө нарыг нас барахад нь өмсөж байсан хувцасыг нь аваачиж, тэнд оршуулдаг байсан юм гэнэ лээ.
-Тэр онгод нь заавал уулан дээр байрладаг байсан юм болов уу?
- Тийм л юм гэсэн. Заримыг нь аваачиж шатаадаг байсан юм гэсэн. Бөө нарыг хараал их хийдэг гэж болгоомжилдог байсан.
|
- Когда почитают их горы, там находятся их онгоны?
- Онгоны? Их онгоны находятся на севере, в долине со скалами на территории Тэшиг-сомона. Когда шаманы умирали, их вместе с одеждой, которую они носили, там хоронили, говорят.
- Онгоны обязательно помещались на горе?
- Говорят, что да. Некоторых, говорят, сжигали. Так как шаманы говорили много харалов, их опасались и сжигали.
|
|
Шаманский харал
|
- Бөө нар хэнийг хараадаг байсан юм бол?
- Өөрийнхөө дургүйг хүргэсэн хүнийг хараадаг. Мөн захиалгаар тэрэнд хараал хийгээд өгөөч гэхээр хараадаг байсан.
1970-аад оны эхээр Хөвсгөл аймгаас мал тууж явж байсан хэдэн хүн манай Булган аймгийн хойд талаар явсан байгаа юм. Тэгээд хойд талд нэг айлтай морь малын наймаа хийсэн юм шиг байгаа юм. Тэгээд буцахдаа тэр айлаараа дайрчээ. Тэгээд тэд морь малынхаа үнэ хөлс дээр тохиролцохгүй, бөөн хэл ам, хэрүүл болсон юм гэсэн. Тэгээд л тэд нарыг явсанаас хойш тэндэхийн гурван айлд гай зовлон учирчээ. Тэр айлын ес, арав орчим настай гурван хүүхэд нь хонь мал хариулаад явж байжээ. Тэгтэл гэнэт нэг чоно давхиж ирээд мал хариулж явсан нэг хүүхдийн хоолойг тас хазсан гэнэ. Тэгсэн тэр хүүхэд мал тууварынхантай хэрүүл хийсэн айлын хүүхэд байжээ. Түүнийг бөө нарын хараал хийснээс болсон гэж ярьдаг.
|
- Кому они говорили харалы?
- Тому, кого они не взлюбят. Или по заказу, кто-нибудь попросит проклясть кого-то, они и насылают харал.
В начале 1970-х годов несколько человек, перегонявших скот из Хубсугульского аймака, проходили по северу нашего Булганского аймака. И там, на севере сторговались с одним айлом насчет скота и лошадей. На обратном пути заехали в тот айл. Никак не могли сойтись насчет цены. Разгорелись споры и ругань. После их отъезда в тех трех айлах начались несчастья. Три ребенка по 9–10 лет пасли овец. Вдруг появился волк и прокусил горло одного мальчика. А это был сын той семьи, которая поспорила с этими перегонщиками. Говорят, что это случилось от шаманского харала.
|
|
Как шаманка подавила бешеного волка
|
- Бөө өөрөө чонын дүрд хувирсан гэсэн үг үү?
- Мэдэхгүй. Ямар ч л байсан түүнийг бөөгийн хараал гэдэг юм. Бөө өөрөө чоно болж ирээд хазсан юм уу үгүй юм уу мэдэхгүй.
Бас нэг айлд. Хойд хангай талаа даа л юм даа. Нэг өвөл их айхтар юм болжээ. Чоно галзуураад айл руу дайрчээ. Тэнд гурван айл байсны нэг нь удган гэнэ. Тэр удган бол шөнө болгон буудаг (бөөлдөг Р.Ч). Тэр гурван айлын хонь мал руу нь чоно дайрч ордог ч удганыд орж чаддагүй байжээ. Тэр чоно бүр айлын тооноор ордог гэнэ. Тэгээд тэр удган тоонон дээрээ мод хэрээслээд тавьжээ. Тэгтэл нөгөө чоно чинь тэр удганы тооноор нь орох гэж яваад дөрвөн хөл нь хэрээсэнд орчихсон гэнэ. Тэгээд чоныг цохиж алсан гэдэг.
|
- Шаман сам превратился в волка?
- Не знаю. Во всяком случае, говорят, что это был шаманский харал. А сам шаман превратился в волка и прокусил горло мальчику или нет, не знаю.
Была еще один айл. На севере, в Хангае. Одной зимой случилось страшное. Бешеный волк напал на людей. Из трех айлов, что там были, один был айл шаманки. Эта шаманка каждую ночь "спускалась" (камлала. - Р.Ч.). Из тех трех айлов волк на айл шаманки напасть никак не мог. Этот волк проникал в юрту даже через тоно. Тогда шаманка положила на тоно палки крестом. Волк попытался пролезть в юрту шаманки через тоно, а ноги у него попали в дырки между палок. Тогда она ударила его и убила.
|
|
Шаманы
|
| - Бөөг оршуулсан газар юм уу тэр бөөгийн онгод шүтээнийг тавьсан газарт дандаа л бөөгийн хэнгэрэг мэнгэрэг дуугараад, уншлага дуудлага нь сонсогдоод байдаг байсан л гэж ярьдаг байсан. Малчин ард хар ухаантай нь бөөг бас шүтдэг. Бөөг шүтэх нь байгаль орчныг хамгаалахад онцгой хэрэгтэй байсан гэж боддог. Уул овоог дархалж, дархан цаазтай газар болгодог нь бөөтэй холбоотой. Бөөгийн шашинтай үед усны эхний мод тайрч авбал лус, савдаг хилэгнэнэ. Уул овооны мод огтолж болохгүй гэдэг байлаа. Бөөгийн шашны үеийн хэллэг, зарим зан үйлийг шарын шашны лам нар авч хэрэглэсэн. Бөөгийн шашнаас нилээд юм зээлдэн авч, олон юмыг өөрийнхөө нэрэн дээр болгосон. Уул овоо тахихаас өгсүүлээд олон юмыг лам нар ашигласан. За, Миний мэдэх юм дууслаа.
|
В тех местах, где были похоронены шаманы, или там, где поставлены их онгоны, всегда слышались звуки бубна, шаманские призывания. Так рассказывали. Многие простые араты почитали и шаманов. Считалось, что почитание шаманов очень полезно для охраны природы. Обустраивание заповедников, установление заповедных горных обо свзано с шаманизмом. Когда был развит шаманизм, считалось, что если спилить дерево у истоков реки, лусы и савдаки разгневаются. Нельзя было валить деревья около горных обо. Некоторые выражения, ритуалы шаманов переняли ламы. Они многое заимствовали из шаманизма и перенесли в ламаизм. Начиная с почитания гор и обо. Это все, что я знаю.
|
|
Бурхан лусов и савдаков
|
- Лам нар уул тахихдаа лус савдагуудад залбирдаг юм болов уу?
- Залбирна. Уул овооны лус, савдагийн тусгай бурхан байдаг. Түүний нэр нь Лаваанжалба гэдэг. Луванжалба гэдэг. Тэр бурхан уулын савдагийг захирдаг гэдэг. Чулуу, уул, овоо, мод бүгд өөрийн эзэнтэй гэж бөө нар үздэг. Монголоор цалиг шүтлэг (Фетишизм Р.Ч) ч гэдэг. Анимизм шүтлэг.
|
- Когда ламы почитают лусов и савдаков, они молятся им?
- Молятся. Есть специальный бурхан лусов и савдаков гор и обо. Его имя Лаваанджалба. Луванджалба. Этот бурхан ведает горными савдаками. Шаманисты считают, что камни, горы, обо, деревья имеют своих хозяев. По-монгольски это называется цалиг шутлэг (фетишизм. - Р.Ч.). Анимизм.
|
|
Луйджинч Бадзар
|
- Лүйжинч хүнд хүмүүс ханддаг байсан уу?
- Ханддаг байсан
- Лүйжинч гэж чухам ямар хүн бэ?
- Лүйжинч гэдэг Чойжин бас бөөгийн талын л юм даа. Хөх гал асдаг. Морь мал тушдаг газар байдаг гээд л ярьдаг юм. Хүн оршуулдаг газар голдуу тэгдэг л гэдгийм.
Манай энд Базар тойн гэдэг лүйжинч лам байжээ. Тойн гэж бурхны лам хүнийг хэлж байгаа юм. Базар лүйжинч чөтгөрөөс ерөөсөө юмнаас айдаггүй хүн байжээ. Тэр хүүр оршуулдаг газруудаар явж, хээр очиж хонодог. Дамраа бариад лүйжин тавьдаг. Бөө шиг цамнадаг.
Нутгийн улсууд энэ лүйжинч юмнаас айдагүй юм гэнэлээ гэж ярьдаг байжээ. Тэгээд нэг удаа гурван дүрсгүй залуучууд Базар лүйжинч дээр очоод түүнийг унтаж байхад нь шовх урт уургаараа гурван талаас нь унтаж байхад нь хатгаж гэнэ. Тэгсэн нөгөө лүйжинч лам:
- "Наана чинь загатнаагүй. Жаахан дээхэн" гэсэн юм гэнэлээ. Тэгээд тэр гурван залуу:
- "Базар тойн гуай, Мөн үү дээ, мөн үү дээ" гэж муухай чарлажээ. Гэтэл Базар тойн:
- Мөн ч байж мэднэ шүү гэсэн гэдэг.
|
- Люди обращались к луйджинчам?
- Обращались.
- Кто были эти луйджинчи?
- Луйджинчи это были что-то вроде чойджинов. Синий огонь возжигали. Ноги у скота спутывали. Всякое такое про них говорили. В тех местах, где людей хоронят, такое происходило.
У нас здесь был такой луйджинч по имени Бадзар-тойн. Тойном называют служителей буддизма. Бадзар-луйджинч не боялся ни чутгуров, ничего. Он ночевал в местах, где хоронили людей. Делал луйджин, держа барабанчик. Как шаман, плясал. Местные люди говорили, что этот луйджинч не боится нечистой силы. Однажды три молодых человека, шутники, пошли к Бадзар-луйджинчу, и когда он спал, кольнули его с трех сторон длинными укрюками. Луйджинч сказал:
- Не тут чешется. Повыше.
Тогда эти трое молодых людей закричали страшными голосами:
- Бадзар-тойн-гуай, здесь, здесь?
- Вроде, здесь, - ответил тот.
|
|
"Старуха Тогтох, победившая чутгура"
|
Бас нэг юунаас ч айдагүй Тогтох гэдэг чавганц байж гэнэ. Айлуудаар орой болохоор л чөтгөр яваад айлгаад байдаг байж гэнэ.Тогтох чавганц гал түлж, хуу домбонд цайгаа халааж байж гэнэ. Тэр айлуудыг чөтгөр эргэж байна гээд л хүмүүс айгаад байж гэнэ дээ. Тэгсэн нэг өдөр Тогтох чавганцыг гал түлээд цайгаа халааж байхад нь чөтгөр хавтасаар нь шагайгаад:
- "Тогтох оо. Наадах чинь хуу юу? Буу юу? гэж асууж гэнэ. Чавганч:
- "Буу ч байж магадгүй" гээд бор давс атгаад гал руугаа хийсэн чинь тэсрээд л гал манас хийсэн гэдэг. Тэрнээс хойш айлуудаар чөтгөр явахаа байсан гэдэг.
|
Была еще такая старуха Тогтох-чавганц, которая тоже ничего не боялась. Ночью там чутгуры ходили по айлам и пугали людей. Тогтох-чавганц зажгла огонь и кипятила чай в медном чайнике (хуу домбо). Люди боялись, мол, чутгур ходит по айлам. Вот однажды Тогтох-чавганц кипятит свой чай, а чутгур заглянул к ней через створки двери и говорит:
- Тогтох, это что – медь (хуу)? Или ружье? (буу).
Старуха ответила:
- Может, и ружье.
Она взяла соль и бросила в огонь. Соль заискрилась, вспыхнула. С тех пор чутгур перестал появляться.
|
|
Диспут о чутгурах
|
- Та чөтгөрийн талаар өөр юм мэдэх үү?
- Би аймгийн Намын Хороонд лектор болчихоод Намын хорооны айхтар амьтан хөдөлмөрчдөд лекц уншдаг байлаа. Тэгээд нэг удаа хөдөөгийн суманд очиж, малчдад лекц уншсан юмаа. Тэгээд л чөтгөр байхгүй, энэ тэр гээд л ярьдаг байлаа даа. Надаас нэг дунд сургуулийн химийн багш асуусан юм.
- "Шөнө чөтгөрийн гал гээд хөх юм гараад байх юм. Тэр юу юм бэ. Дээр нь ус хийвэл унтрах болов уу?" гэж асууж байна. Тэгэхлээр нь би:
- "Би сайн мэдэхгүй. Үзээгүй. Баригддаггүй, унтардагүй, ийш тийшээ сүлжиж гүйгээд байдаг гэрэл байдаг юм гэнэ лээ. Тэр фосфор л байгаа байх" гэж хэлсэн юм. Тэгсэн тэр багш дахиад асууж байна. Ухаандаа намайг л мохоох гээд байгаа юм шүү дээ.
- "Гал дээр ус хийчихээр унтарчихдаг. Тэр яагаад тэгж байгаа юм. Чөтгөрийн гал дээр ус хийхэд унтардаггүй нь ямар учиртай юм бэ?" гэж байна. Би тэр талаар мэддэггүй байжээ. Сүүлд нь нэг эрдэмтэн багш хүнээс асуусан л даа. Гал дээр ус хийхээр яагаад унтардаг тухай намын хорооны лектор мэдэхгүй байна гээд дооглож байсан байх. Тэхнээ нүүрсний хүчил, хүчилтөрөгч хоёр нэгдсэнээс л гал унтардаг юм байна. Сүүлд нь би нөгөө хөдөөний хүмүүс дээр очиж дахин тайлбарлаж өгч байсан юм даа.
|
- Что вы знаете еще о чутгурах?
- Я стал лектором в аймачном парткоме и читал лекции трудящимся, такой бравый партийный парень. Однажды в сомоне читал лекции аратам. Объяснял, что, мол, чутгуров нет и т.д. Один учитель химии в средней школе меня спрашивает:
"Ночью появляется такой синий огонь. Его называет огнем чутгуров. Что это такое?"
"Я хорошо не знаю. Не видел. Говорят, что есть такой огонь, который нельзя поймать, затушить, он бегает зигзагом. Наверное, это фосфор".
"Когда на огонь выльешь воду, он гаснет", - спрашивает снова этот учитель. Это он хотел меня посадить в лужу. – "А почему же чутгурский огонь не гаснет, если на него выльешь воду?"
Я ничего об этом не знал. Потом уже спросил у одного ученого. Наверное, они посмеялись, мол, лектор партийного комитета не знает, почему огонь гаснет, если на него налить воды. Огонь гаснет оттого, что соединяются углекислый газ и кислород. Потом я объяснил это тем скотоводам.
|
|
Разоблачение шаманов
|
1985 онд манай аймгийн хойт талын Тэшиг суманд буриад нарын дотор бөө сэргэлээ. Хоёр гурван хүн бөө болж, бөөлж, амьтан хүнээс өргөл барьц аваад байна гэсэн яриа гарч, Намын Хороонд мэдээлэл ирлээ. Намын Хорооноос намайг, Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах хэлтэсийн нэг төлөөлөгч ажилтан бид хоёрыг томилж, тэр бөөг илчилж, олны өмнө худал хуурмаг юм гэдгийг нь илчил гэж явуулсан юм. Тэр бөө бол Насан гэдэг нэртэй хүн байсан. Сумын төвийн хүмүүсийг цуглуулж байгаад өөрөөр нь яриулсан. Хөвсгөл аймгийн наад талын Тариалан, Эрдэнэ-Булган сумаар нилээн нөлөөтэй хүн байсан.Тэгээд л тэр бөө буруугаа хүлээгээд, дахиж ингэхгүй гэж үүрэг амлалт авсан юм. Тэгээд нэг хэсэг чимээгүй болсон. Тэгсэн дахиад л бас мэр сэр юм гарсан. Хөвсгөлийн Тариалан сум руу тэр бөө шилжсэн. Бас л маш нууцаар бөөлөөд байсан.
- Тэр бөө хүнээс өргөл барьц авсандаа болоод бөөлж байсан юм болов уу?
- Бөөлж өгөөд өргөл барьц авч байсан. Өргөл барьц авсан болохоор ч тэгж байсан байх. Шашин дахиж дэлгэрүүллээ гээд зэмлүүлж байсан.
|
В 1985 году в сомоне Тэшиг на север нашего аймака вновь появились бурятские шаманы. Два–три человека стали шаманами, стали камлать, собирать с людей дары. Такое сообщение пришло в комитет партии. От комитета партии направили меня и одного представителя отдела госбезопасности. Нам дали задание выявить этих шаманов и разоблачить их перед народом. Того шамана звали Насан. Мы собрали население центра сомона и заставили его рассказать о себе. Он был довольно известным человеком в сомонах Тариалан, Эрдэнэ-Булган на юге Хубсугульского аймака. В общем, этот шаман признал свою вину и обещал прекратить свою шаманскую деятельность. Некоторое время было тихо. Потом вновь стали доноситься слухи о шаманах. Он переехал в сомон Тариалан. И тайно камлал.
- Может, тот шаман камлал, потому что получал подношения?
- Он получал подношение, потому что камлал. Ну, а получив подарки, камлал тоже, наверное. Его ругали, что он возрождает религию.
|
|
Луйджинч
|
- Лүйжинч гэдэг хүн гол нь юу хийдэг юм бэ?
- Лүйжинч хүн буг, чөтгөртэй газар очиж, буг чөтгөрийг дардаг л "мэргэжлийн" хүн юм даа.
- Лүйжинч хүн лам биш байж болох уу ?
- Болохгүй. Лам л хүн.
|
- Что делает луйчджинч?
- Луйджинч идет в место, где есть духи (буг) и чутгуры и там их подавляет. Такая у него "специальность".
- Может луйджинчем быть не лама?
- Нет, только лама.
|
|
Буг
Чутгур
|
- Буг гэж юу вэ? Буг, чөтгөр хоёр адилхан уу? Ялгаатай юу?
- Ялгаатай гэж би боддог. Чөтгөр гэж хүний сүнс чөтгөр болж хувирдаг. Газар усны, уул овооны эзнийг би буг гэж би боддог.
|
- Что такое буг? Буг и чутгур одинаковые? Разные?
- Я думаю, они различаются. Чутгур - это человеческая душа превращается в чутгура. А хозяев рек, обо, местностей, гор называют буг, так я думаю.
|
|
Мам
Алмас
|
- Мам гэж юу вэ? Та сонссон уу?
- Мам гэдэг бол эмэгтэй хүн нас бараад муу төрөлд төрөхөөрөө мам болдог. Мам гэж айхтар хоёр урт дэлэн хөхтэй. Их сэгсгэр үстэй. Тас хар царайтай. Улаан нүдтэй тийм амьтан байдаг гэж ярьдаг байсан.
- Мам хүнд ямар хор нөлөө үзүүлэх вэ?
- Мам бол шалигдуу зантай. Эр хүнтэй ойртож нөхөрлөх гэж эр хүнийг оролддог байсан юм болов уу.
- Тэр мам гэгч эр хүнийг хулгайлаад авч явдаг байсан юм уу?
- Бас тийм явдал тохиолдож байсан гэдэг. Одоо энэ цасны хүн, уулын хүн (Алмас Р.Ч) гэж яриад байна шүү дээ. Тэрийг л энэ мамархуу гэж ярьдаг яриа байсан.
- Мам зөвхөн толгой хэсгээрээ үстэй юм уу? Эсвэл бүх биеэрээ үстэй юм уу?
- Бүх биеэрээ үстэй. Дандаа нүцгэн явдаг. Толгойны үс нь бүр жигтэйхэн их. Тэр бол цасны хүн гэж яриад байгаа домог яриа л юм болов уу гэж би бодож байна. Цасны хүний тухай их уншсан.
- Алмас гэж чухам юу вэ?
- Алмас гэдэг эрэгтэй хүнийг хулгайлж авч яваад, ууланд очоод ханилан суугаад, хүүхэд гаргасан гэсэн домог дуулж байсан.
- Та энэ домгоо санаж байна уу
- Тийм л битүү хатуу юм сонссоноос биш ярьсан хүний нэр овог, аль нутгийн, хэн гэгч хүн байсан гэдгийг мэдэхгүй.
- Та тэр тухай хаанаас сонссон юм бэ?
- Номноос л уншиж байсан байх. Би Улсын Төв Музейд түүхийн үзмэрийн тайлбарлагч байсан. Тэгэхэд Ж.Дамдин гэдэг хүн алмас эрж сурдаг хүн байсан юм. Равжир гээд манай аймгийн хүн. Тэр дараагаар нь бас тэр алмасыг эрдэг байсан. Тэр хүмүүс л алмасыг эрж сурахаар ийш тийшээ явдаг байсан. Ирээд л бөөн юм ярьдаг. Тэр талаар бичсэн ном, сонинд гарсан өгүүлэл, энэ тэрд бичсэн юмнаас л тийм алмасын тухай уншсан хэрэг. Тэд нартай би цуг ажиллаж байсан юм.
- Эндэхийн хүмүүс дээр үед мам, алмас байдаг гэдэгт итгэж байсан уу?
- Итгэдэг нь хаашаа юм. Зүгээр. Тиймэрхүү л яриа байдаг байсан. Нарийн сайн мэдэхгүй. Тэгээд хөөш, Монголчууд бол муухай ааш зантай, муухай царайтай хүмүүсийг мам гэж хараадаг байсан юм.
|
- Что такое мам? Вы слышали о таких существах?
- Мам - это когда женщина умирает и получает плохое перерождение, она становится мам. У мам огромные длинные груди. Развивающиеся волосы. Черное лицо. Красные глаза. Так говорили.
- Какой вред может мам нанести людям?
- Мамы немного распутные. Они, вроде, старались сойтись с мужчинами.
- Эти мамы могли умыкнуть мужчину?
-Такие случаи тоже бывали. Сейчас говорят, снежний человек, горный человек… (алмас. - Р.Ч.). Это что-то вроде мам.
- У мам только на голове волосы? Или на всем теле?
- По всему телу волосы. Всегда голые. На голове волосы ужасные. Это про них рассказывают легенды о снежнем человеке, так я думаю. Я много читал про снежного человека.
- А что такое алмас?
- Про алмасов я слышал легенды, что она крадет мужчин, уносит их в горы, живет там с ними и рожает детей.
- Помните эту легенду?
- Слышал такое, но кто и где мне рассказал, не знаю.
- А откуда вы слышали эту легенду?
- Из книг, наверное. Я был экскурсоводом в историческом отделе в Государственном центральном музее. Тогда некий Ж.Дамдин искал алмасов. В нашем аймаке был человек по имени Равжир. Он тоже стал искать алмасов. Эти двое ездили туда-сюда в поисках алмасов. Приезжали и рассказывали всякую всячину. Я читал из газет и книг, что они писали. Я работал с ними.
- Здешние люди раньше верили, что алмасы и мамы существуют?
- Верили – не верили… Просто были такие разговоры. Хорошо не знаю. Вот еще что. Монголы ругали людей с плохим харктером или некрасивых, называя их мамами.
|
|
Ад чутгур
|
- Ад, чөтгөр гэж сонсож байсан уу?
- Ад гэж хүн дээр хэлбэл олон янзын ааштай. Ер нь их цовоо сэргэлэн. Яаж ч мэдэхээр, дуулдаг, хөөмийддөг олон төрлийн авúяастай, олныг гайхуулж бишрүүлдэг хүнийг адтай хүн гэдэг. Ад чөтгөртэй ч холбоотой.
|
- А про ад и чутгуров сылашали?
- Когда говорят про людей, что он ад, это значит, у него не твердый характер, он смышленый, быстрый. Про людей, талантливых, например, поющих, знающих гороловой пенгие (хөөмий), привлекающих интерес людей, говорят, что у него есть ад. Ад связан и с чутгур.
|
|
Ворон
|
- Муу шувууны тухай сонсож байсан уу? Ямар шувуу муу вэ?
- Хэрээг муу шувуу гэж ярьдагийм. Муу мэдээ тараадаг. Сэг, хүүр иддэг. Хүүрэн дээр эргэлддэг. Хэрээг гуаглахаар хүмүүс дургүйцдэг. Эсрэг нь маани, тарни уншдаг. Хэрээ олон төрөл шүү дээ. Хон хэрээ гэдэг нь их өндөрт нисдэг. Миний сонссоноор бол 10 мянган метрийн өндөрт нисэж байхдаа газар дээр байгаа оготныг хүртэл хардаг гэдэг.
Манай Шинжлэх Ухааны Академаас 1980-аад оны сүүлчээр хон хэрээ барьж өгсөн хүнд 20 мянган төгрөгний шагнал өгнө гэж зарласан. Амьдаар нь барьж, аваачиж өгвөл эсвэл хон хэрээг барилаа гэсэн мэдээлэл өгвөл мөнгө өгнө, очиж авна гэсэн. Тэгээд манай эндшээ энүүхэн хойхно Дөрвөлжийн давааны орчим Тэлүгийн даваа гэж байгаа. Тэлүгийн даваа эндээс 18 км газар байгаа. Эндээс хоёр хүн хадаг, мараль (самбай) авч модонд дэлгэж тор хийж тавиад хоёр хон хэрээ барьсан. Тэгээд Шинжлэх Ухааны Академ руу мэдэгдсэн гэсэн. Тэгээд тэр хоёр хэрээг авч явсан боловч замдаа л үхсэн байх. Тэгж дуулдсан. Миний ярих юм дууслаа. Мэдэх юм байвал хариулúя.
|
- А про муу шувуун что-нибудь слышали? Какие птицы плохие?
- Говорят, что ворон - плохая птица. Разносит дурные вести. Питается падалью, трупами. Летает над трупами. Люди не любят, когда ворон кричит. Читают мани и тарни, чтобы обезопаситься. Воронов много видов. Хон-хэрээ (ворон) летают высоко. Как я слышал, он летает на 10 тыс. м высоты и видит маленькую мышку внизу. Наша Академия наук в 1980-е годы объявила, что наградит 20 тыс. тугриками того, кто поймает и принесет хон-хэрээ. Или живым надо было принести или сообщить, что поймали. Тогда наши ученые поехали бы и забрали птицу. У нас тут недалеко есть перевал Тэлугийн-дава, недалеко от Дурвулджин-дава. От нас 18 км до Тэлугийн-дава. Наши двое сделали силки из марли и хадаков и поймали двух хон-хэрээ. Сообщили в АН. Поехали отвозить этих двух воронов, он они, вроде, по дороге подохли. Так я слышал. Все что я мог роассказать, рассказал. Могу ответить на вопросы, если знаю.
|
|
Харалч
|
- Урьд нь та хараалчдад итгэдэг байсан уу?
- Итгэнэ. Айхтар сэжиглэдэг. Хараалыг бас хар хэл гэж ярьдаг шүү дээ.
- Хараалч хүн бөөгөөс юугаараа ялгаатай юм бол оо?
- Бөө биш хараалч хүн цөөхөн байсан байх. Голдуу бөө. Цөөвтөр бөө биш хараалч хүн байсан. Лам нар дотор ч хараалч хүн байсан л байх. Хараалын судар ном, энэ тэр байдаг л юм.
- Хараал хариулдаг судар байх уу?
- Тийм ээ. Хараал хийдэг судар. Хараал хариулдаг судар гэж байдаг байсан.
- Хараал хийдэг хүн хэлэндээ хөө түрхдэг байсан гэсэн үү?
- Хараал хийдэг хүн учир хар хэлтэй гэдэг байгаа биз.
- За, Танд баярлалаа. Тантай дахин учирч уулзаж болох уу?
- Болноо. Би дургүйцэхгүй ээ. Энэ хар хайрцаг дотор мартагдсан юм олон гараад ирлээ.
|
- Вы раньше верили харалчем?
Верил. Очень боялся. Про харал еще говорят " черный язык".
- Чем отличается харалч от шамана?
- Кажется, харалчей не-шаманов было мало. В основном они были шаманами. Наверное, и среди лам были харалчи. Есть сутры харалчов.
- А есть сутры против харалов?
- Есть. Есть сутры харалов, есть противохаральные.
- Говорят, человек, который говорил харал, мазал язык сажей?
- У него язык черным бывает, так как он говорит харалы.
- Спасибо. Можно с вами еще раз встретиться?
- Можно. Я не против. В этом черном ящике многое вспомнилось.
|
27.08.2007
Булганский аймак
Д. Цэрмаа
Знакомство
|
Д.Цэрмаа гуай Булган аймгийн төвд суудаг. 80 орчим настай. Уг удам нь буриад. Эрэгтэй. Дунд сургуулийн багш, захиралын алба хашиж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Ардын аман зохиол цуглуулагч, сонирхон судлагч хүн байлаа.
- Цэрмаа гуай нас сүүдэр хэд хүрч байна? Хаана төрсөн бэ?
- Нас 80 хүрч явна. Улаан-Үд хотын ойролцоо буриадад төрсөн. Хоёр гуравхан настай байхдаа Монгол нутагт ирсэн.
- Та ямар ажил хийж явав даа?
- Би ерөөсөө 40 жил багшийн ажил хийсэн. 32 жил дунд сургуулийн захирал байлаа. Дөрвөн жил төрийн алба хашсан. 44 жил улсад ажилласан.
- Ямар хичээл зааж байв даа?
- Дандаа захирал байсан тул нэг ч хичээл заагаагүй шүү.
- Энэ нутагтаа л ажиллаж байсан уу?
- Булган аймгийн төвд дөрвөн дунд сургууль байдаг юм. Би тэр дөрвөн сургуулийн дөрвүүлэнгийнх нь захирал байсан шүү. Бас Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд 10 жил захирал байсан. Долоон жилийн, найман жилийн, арван жилийн дунд сургуулийн захирал байлаа.
- Танайхан хойт буриадаас монголд ирсэний дараа ямар хэлээр ярьж байв?
- Буриадаараа л ярьдаг байсан.
- Та Улаан-Үдээс чухам хаана нь төрсөн юм бэ?
- Улаан-Үд хотоос зүүн тийш Хоринск гэдэг газар төрсөн юм гэсэн. Арман (?)гэж сайхан газар бий. Би тэнд таван ч удаа очоод байна.
|
Д. Цэрмаа-гуай живет в центре Булганского аймака. Ему около 80 лет. По происхождению бурят. Мужчина. Работал учителем, директором средней школы, сейчас на пенсии. Интересуется фольклором, собиратель и исследователь устного творчества.
- Цэрма-гуай, сколько вам лет? Где вы родились?
- Мне уже 80. Родился недалеко от Улан-Удэ, в Бурятии. Когда мне было 2-3 года, мы переехали в Монголию.
- Кем вы работали?
- Я 40 лет работал учителем, 32 года был директором средней школы, 4 года был на государственной службе. 44 отдал служению государству.
- Что вы преподавали?
- Я все время был директором и не преподавал.
- Все время здесь работали?
- В столице Булганского аймака 4 школы. Я в каждой из них был директором. И в сомоне Хишиг-Ундур Булганского аймака 10 лет работал директором школы. Был директором семилетки, восьмилетки, десятилетки.
- Когда вы переселились из Бурятии в Монголию, на каком языке вы говорили?
- По-бурятски.
- Где конкретно около Улан-Удэ вы родились?
- Говорили, что на востоке от Улан-Удэ в местности под названием Хоринск. Там есть прекрасное место Арман (?). Я уже 5 раз там был.
|
|
Шаманы монгольские и бурятские
|
- Хойд буриад, Монгол Улсын буриадуудын соёл ялгаатай юу?
- Хойд буриадууд маань их оросжсон. Харин хөдөө нутагтаа буриадууд хуучнаараа байна лээ. Хотод амьдардаг буриадууд бүр буриад хэлээ мартсан, дан орос хэлээр ярьж байна. Тэндэхийн буриадууд бөө мөргөлийн шүтлэгтэй. Харин монголчууд буддын шүтлэг нь илүү.Бөө мөргөлийн хувьд үндсэндээ адил. Харин зарим зан үйл нь ялгаатай.
- Ямар ялгаатай гэж?
- Буриад бөө бөөлж буухдаа өмсдөг хувцас нь монгол бөөгөөс арай ондоо. Монгол бөө бол төмөр холбоготой байдаг. Түүнийгээ бүх биедээ зүүдэг. Холбого гэдэг нэг ёсны хонх л юм даа. Бөөг дэвхэрч цовхорч байхад нь дуугарч, сүр оруулдаг. Ийм холбого буриад бөөд байхгүй.
|
- Культура монгольских и северных бурят отличается?
- Северные буряты сильно обрусели. Правда, в худоне буряты остались бурятами. Те, что живут в городе, забыли бурятский язык, говорят только по-русски. Тамошние буряты шаманисты. У монголов больше распространен буддизм. Шаманизм у них в целом одинаковый. Только некоторые ритуалы различаются.
- Какие?
- У бурятского шамана, когда он камлает, одежда другая. У монгольского шамана есть железные бубенчики (холбого). Он их носит на всем теле. Бубенчик это такой колокольчик. Когда шаман прыгает и крутится, он звенит и придает ему величия. Таких бубенчиков у бурятского шамана нет.
|
|
Шаманские онгоны
|
Онгодоо аль ч бөө дууддаг. Буриад бөө нар бол Байгал далайн Рыт гэдэг хошуун дээр цугладаг. Тэнд маш том хад чулуунууд байдаг. Хаанаас хэн гэгч тийм том чулууг авчирсан нь тодорхойгүй. Хүн өргөж даахын аргагүй том чулуу. Яаж тэнд тэр чулууг авчирсан нь гайхал төрүүлдэг. Трактор, танкаар авчрахын ч аргагүй том чулуу. Уулан дээр тийм том чулууг гаргаж тавихын аргагүй байтал тийм чулуу байдаг нь их сонин. Тэнд бөө нар цуглаж, онгодоо дуудаж, нэг ёсны бөө нарын зөвлөгөө болдог. Тэнд бөө нар цуглаж, бөөлж, онгодоо дуудаж байхад нь зүүн талаас нь баруун тийш, Байгал далайн зүүн талаас Эрхүү хот руу нисэж яваа онгоц хар аяндаа унадаг гэсэн.
Бөө нар хүний цусаар онгодоо тахиж байдаг гэсэн. Тийнхүү онгоц унаж осолдохыг шинжлэх ухаан бол тэр газрын дээгүүр нисэхэд соронзон орон, хазайлт байна гэж үздэг. Хүмүүс бол бөөгийн хүчтэй онгодтой холбож үздэг гэсэн. Аль нь үнэн юм бүү мэд дээ.
|
Онгонов призывают все шаманы. Бурятские шаманы собираются на мысе Рыт (Рытый) на Байкале. Там много скал и камней. Непонятно, кто и откуда туда наносил таких камней. Такие огромные валуны, которые человеку не поднять. Удивительно, как их туда наносили. Их даже на тракторе, на танке нелья перевезти. Очень интересно, как можно было наносить таких камней, тогда как их невозможно и поднять в горы. Вот там собираются шаманы, призывают своих онгонов, там происходит своего рода их совещание. Говорят, когда шаманы там собираются и камлают, призывают своих онгонов, самолеты, которые летят с востока Байкала в Иркутск, так и падают. Рассказывают, что шаманы почитают своих онгонов, поднося им кровь. Падение самолетов наука объясняет тем, что в том месте есть магнитное притяжение, перекос. А люди считают, что это связано с онгонами шаманов. Кто знает, что из этого верно.
|
|
Силы шаманов
|
- Бөөг зөөлөн сайн онгодтой бөө, хатуу харгис онгодтой бөө гэж хувааж үзэж болох уу?
- Бөөгийн чадал хоёр талтай. Нэг хэсэг нь элдэв муу юмнаас хүнийг хамгаална. Нэг хэсэг нь хүнд тохиолдсон гай зовлонг арилгаж, хүнд муу юм хийсэн хүнийг эргүүлэн харааж, хүнд тусалдаг юм. Ямар ч бөө сайн юм хийх, муу юм буюу хараал зэргийг хийж чадна. Харин жинхэнэ бөөгийн гол зарчим бол хүнийг харааж, хүнд муу юм хийхийг хатуу цээрлэдэг.
- Зайлшгүй хараал хийх шаардлага бөө хүнд гардаг уу? Хараал хийхдээ муу сүнсэнд тэд ханддаг болов уу?
- Тийм зайлшгүй явдал гарч болно. Муу сүнсэнд хандах явдал байлгүй яах вэ.
|
- Можно делить шаманов на тех, у кого мягкий, спокойный онгон и у кого - гневный, жестокий?
- У силы шаманов есть две стороны. Одна часть защищает людей от плохого. Другая - борется с несчастьями, которые случаются у людей, помогают им, насылая харал на того, кто причинил несчастье, и так наказывая его. Любой шаман может делать и хорошее и плохое, например, наслать харал. Но главный принцип шамана - не причинять человеку вреда харалом или дурными делами.
- А бывает так, что шаману нужно обязательно наслать харал? Они что, тогда обращаются к дурным душам (сүнс)?
- Такие случаи могут быть. Бывает, и обращаются к дурным душам.
|
|
Шаманы монгольские и бурятские
|
- Онгод, сүнс дуудах нь буриад монгол бөө, халх монгол бөө нар ялгаатай болов уу?
- Ялгаатай. Өөр өөрийн сүнс онгодоо дууддаг. Монгол бөө нар 99 тэнгэрийг шүтэж, онгодыг нь дууддаг. Эзэн богд Чингис хааныхаа онгодыг шүтэж, дуудаж, тахидаг. Харин буриад бөө нар хэдэн тэнгэрийн онгодыг дууддагийг би мэдэхгүй. Өөр өөрийн оногдсон онгодыг дууддаг.
Харин буддын шашинд бол онгод биш хүчтэй тарнийн хүчээр хүнд тусалдаг. Бөө нар хараал хийдэг. Энэ бүхэнд би сүүлийн үед итгээд байгаа юм.
|
- Бурятские и монгольские шаманы одинаково или по-разному призывают онгоны, души?
- По-разному. Они призывают каждый свои онгоны и духов (сүнс). Монгольские шаманы почитают 99 божеств тэнгэров и призывают онгонов. Они призывают онгон владыки богдо Чингис-хана, поклоняются ему, приносят жертвы. А вот сколько небесных онгонов призывают бурятские шаманы, я не знаю. Каждый призывает своих онгонов. А в буддизме помогают людям не с помощью онгонов, а с помощью сильных заклинаний (тарни). Шаманы могут насылать харалы. Я в это в последнее время верю.
|
|
Хорошая и плохая энергия
|
Японы эрдэмтэд ус сайн, муу энерги дамжуулдаг тухай сонирхолтой туршилт хийсэн тухай би хэвлэлээс уншсан. Тэд гурван стаканд (шилэн аяга Р.Ч) ус, буудайны үр хийжээ. Тэгээд нэгдэх устай, буудайны үр хийсэн аяганд хандан: - "Чи их сайн ус. Энэ аяганд байгаа буудайны үр ургана" гэж шивнэн хэлжээ.
Хоёрдахь устай аяганд хандан: "Чи их муу ус. Чам дотор буудайны үр яасан ч ургахгүй" хэмээн бас хэлжээ.
Гуравдахь устай аягыг үл тоож, ямар ч үг тоож хэлсэнгүй орхижээ. Харин туршилтын үр дүнд гуравдахь аяганы ус ууршиж, буудайны үр гашилж муудсан байсан гэдэг. Үг, тарни гэдэг ийм хүчтэй.
Монгол буддын лам нар ч гэсэн аяганд ус хийж, хүчтэй тарни уншаад усаа үлээж, өвчтэй хүүхдэд халбагаар тэр уснаасаа багаар амсуулж, уулгадаг. Тэр усандаа хөвөн дүрж, өвчтэй хүүхийн биеийг арчиж, эдгээж чадаж байдаг. Тэгээд тэр тарни үлээсэн усаа мөнгөн бумбанд хийдэг. Тэр уснаас нь ион ялгардаг юм.
|
Я прочитал, что японские ученые провели интересные опыты, исследующие, проводит ли вода хорошую и плохую энергию. Они наполнили три стакана водой и зерном. И над одним стаканом с водой и зерном стали шептать: "Ты - хорошая вода. Зерна, которые в этом стакане, прорастут". Над вторым стаканом прошептали: "Ты - плохая вода. Твои зерна ни за что не прорастут". Над третьим стаканом ничего не говорили. В результате опыта, вода в третьем стакане испортилась, и зерна в нем скисли. Слова, тарни имеют огромную силу. Монгольские буддийские ламы тоже наливали в чаши воду, читали над ними сильные тарни, дули на воду и давали пить понемногу, по ложечке больным детям. Макали в такую воду вату и протирали тело больного ребенка. Дети выздоравливали. Воду, над которой прочитали тарни, наливали в серебряный кувшин. Из той воды извлекаются ионы.
|
|
Силы шаманов
|
- Бөөгийн онгоны хүч чадал тухайн газар оронтой холбоотой юу?
- Байж болно. Байгал далайн Рыт гэдэг газар бөөлөхөд онгод нь илүү хүчтэй байдаг гэсэн.
Манай энд Булган аймгийн Тэшиг суманд Дагва зайран гэж байсан юм. Түүний хэлдэг бөөгийн дуудлага надад бичгээр бий. Одоо би цээжээр хэлж чадахгүй байна. Тэр Дагва зайрны бөөлөхийг би багадаа олон удаа харж байсан. Энэ бөөгийн тухай би кино зохиол бичсэн.
|
- Сила онгона шамана связана с особым местом?
- Может быть, связана. Если камлать в местности Рыт на Байкале, говорят, онгоны действуют сильнее. У нас в Булганском аймаке в сомоне Тэшиг был такой дзайран Дагва. У меня есть запись его шаманских призываний. По памяти я сейчас сказать не могу. Я много раз в детстве видел, как камлает Дагва-дзайран. Я написал киносценарий про этого шамана.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Даян Дээрх гэдэг чинь ямар учиртай газар вэ?
Даян Дээрх гэдэг газар Хөвсгөл аймагт байдаг юм. Бөө нарын эх авдаг газар.
- Буриад, дархат зэрэг бүх бөө тэндээс онгодынхоо хүчийг авдаг уу? Тэнд чухам юу байдаг юм бэ?
- Би Даян Дээрх дээр дөрвөн настай байхдаа, хожим 20 гаруй настай байхдаа очсон. Намайг морин дээр сундлаад аваад явсан юм. Их бороотой өдөр байж билээ. Тэр үед малгай гэж байсангүй. Надад алчуур зангидсан байлаа. Даян Дээрхэд мөргөхөд толгойн алчуур маань унаад байсан юмдаг. Харин сүүлд хорин нас гарсан хойноо Даян Дээрхэд очиход хоёр гурван шон л үлдсэн. Сүм, дуган юу ч үгүй болсон байсан.
|
- А что за местность Даян-Дэрхи?
- Даян-Дэрхи находится в Хубсугульском аймаке. Место, где берут свое начало шаманы.
- И бурятские и дархатские шаманы берут силу своих онгонов там? А что там есть такого?
- Я был на Даян-Дэрхи, когда мне было 4 года, а потом в 20 лет. Меня посадил сзади на лошадь и отвезли. Был очень дождливый день. Тогда шапок не было. Мне завязали платок. Когда я кланялся Даян-Дэрхи, платок все время падал. А уже в 20 лет, когда я был на Даян-Дэрхи, там оставалось только несколько столбов. Не стало ни храма (сүм), ни дугана.
|
|
Вражда шаманов и лам
|
- Буддын лам нар, бөө зайран нар хоорондоо хэр тэмцэлдэж, зөрчилддөг байсан юм бэ?
- Зөрчил, тэмцэл байсан. Тэгэхдээ хоёр биедээ ууссан. Харын зүгийн бөө нар бөөлөхдөө:
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
Гал могой ташууртай
Галзуу чонон хүлэгтэй гэх мэт дуудлагын үгтэй бөгөөд
Тоймог толгойг үздэггүй гээд л бөөлдөг байсан. Тоймог толгой гэдэг нь үсээ хусуулсан, лам хүнийг хэлж байгаа юм. Тэгсэн мөртлөө хожмын бөөгийн дуудлаганд:
Махагалын дүртэй
Манзшурын юутай ч билээ гээд л буддын шашны догшид бурхадын нэрийг дуудлагандаа оруулан, бөөлдөг байсан. Ухаандаа бөө нар буддын шашинд ая тал засаж, бас уусаж орсны жишээ нь энэ л дээ.
|
- Насколько сильна были вражда между буддийскими ламами и шаманами и дайзаранми?
- Вражда была. Но они растворились друг в друге. Шаманы черной стороны призывали так:
Делающие пищей мясо людей,
Имеющие сердцем бронзовые камни,
Держащие плеткой огненных змей,
Сидящие верхом на бешеных волках и т.д.
Еще камлая, произносили: "Ненавидим бритые головы" (?). Бритая голова, значит, ламы, которые бреют волосы на голове. Несмотря на это в поздних призываниях есть такие слова:
Имеющий вид Махакалы,
Имеющий что-то, забыл, Манджушри.
Это пример того, как шаманы воспринимали буддизм и соединялись с ним.
|
|
Лама и сангасва
|
- Бөө, лам хоёр хүчээ хэрхэн үзсэн тухай хууч яриа байдаг байх даа?
- Байдаг юм. Би нэг хууч яриа ярьж өгье.
Монгол Улсын Хэнтий аймагт дээр үед Төвдөөс нэг төвд лам ирж амьдрах болжээ. Хүмүүс түүнийг сангасваа гэдэг байжээ. Сангасваа гэдэг нь мяндаг тушаал байх. Би мэдэхгүй юм. Тэгээд нэг өдөр тэр сангасваа монголын нэг том лам, хамботай муудалцжээ. Сангасваа улааны шашны лам учир эхнэртэй, нэг хүүтэй юм гэнэ. Монгол хүүхдүүд сангасваа, хамбо хоёрыг муудалцсаныг мэдээд сангасваагийн хүүхдийг чулуугаар шидэж хөөгөөд байж гэнэ. Гэтэл чулуу сангасваагийн хүүхдийн дагзанд тусаж, тэр хүүхэд нас баржээ. Хүүхдээ үхүүлсэн сангасваа их гомдож, хамбо ламд хараал хийж гэнэ. Хамбо лам хараалыг хариулж, ингэж тэмцэлдсээр байгаад хоёулаа үхсэн гэнэ. Түүнээс хойш тэр хоёрын нутаглаж байсан газар айл буухаа байж, мал сүрэг ч билчихээ бүр больсон гэнэ.
1950-иад оны үеэр Орос улсын жишээгээр Монголд нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж, хамтрал, нэгдэл байгуулагдаж, өвс хадлангаа нийтийн хүчээр авдаг болжээ. Энэ үед Улаанбаатарт Хөдөө Аж Ахуйн дээд сургууль төгссөн, зоо-техникч мэргэжилтэй, Дашдорж гэдэг залуухан эр, нэгдлийн даргаар томилогдон тэр нутагт иржээ. Тэгээд хадлан авах цаг болоход Дашдорж дарга хөдөөгүүр "ГАЗ-67" машинтай явж, хадлан хадах газар үзэж гэнэ. Зоо-технигч мэргэжилтэй хүн тул хадлан, өвсийг хаанаас, хэзээ авахыг хамгийн сайн мэдэж байна гэнэ. Тэгээд нөгөө хамбо лам, сангасваа хоёрын бие биенээ харж, хараал хийлцэн нас барсан газар очтол айл байхгүй, мал ч байхгүй жигтэй сайхан арвин өвстэй газар байна гэнэ. Тэгээд тэндээс буцаж ирээд нэгдлийн зөвлөлийн хурал зарлан хуралдуулж, нөгөө газраас хадлан авах тухай танилцуулжээ. Тэгтэл нэгдлийн зөвлөлийн гишүүдийн нэг нь ч дуугарсангүй гэнэ. Харин нэгдлийн орлогч дарга:
- "Дарга аа, Тэр газарт чинь айл нутаглагдаггүй, мал ч байлгадаггүй айхтар догшин газар байгаа юм. Хадлан авч болохгүй" гэжээ. Нэгдлийн дарга уурлаж: - "Тийм явдал байх ёсгүй. Би өөрөө хадлангийн бригадыг удирдан, тэр газар очно" гэжээ. Хөгшид настан явах дургүй байсан тул хоёр ачааны машинд дан залуучуудыг суулгаж, тармуур, хадуураа ачин явж, нөгөө газраа очин, буудалжээ.
Тэд майхнаа бариад, цайгаа чанаж суутал тэрүүхэн урд нь нэг чоно явж байна гэнэ. Нэгдлийн дарга залуучуудаар буугаа авчруулаад, машинаа өөрөө барьж, чоно байсан газар хүрч очиж гэнэ. Тэгээд буугаа сумлан буудтал нөгөө чоно чинь чоно биш нэг их том азарга болж харагдаж гэнэ. Тэгээд тэр азаргыг нэгдлийн дарга буудаж гэнэ. Тэр буудуулсан азарга газарт уналгүй, үхэлгүй алга болжээ. Тэр оройдоо Дашдорж даргын бие гэнэт муудаж, ухаангүй сумын эмнэлэгт хүргэгдэн очиж гэнэ. Тэр ухаангүй, "Чоно, азарга" хэмээн дэмийрэхээс өөр үг хэлж чадахгүй бие нь их муудсан тул Улаанбаатарт эмнэлэгт авчирсан гэнэ. Тэгээд хоёр сар гаруй эмнэлэгт хэвтэж, арай гайгүй болоод эмнэлэгээс гарч гэнэ. Тэгээд нэг удаа явж байтал тэр нутгийн нь таньдаг хүн тааралдаж гэнэ. Тэр хүн:
- "Таны бие гайгүй юу? Таныг догшин газар ан хийгээд бие нь муудаад явсан гэж дуулсан" гэжээ. Дашдорж болсон явдлыг нэг бүрчлэн ярьсанд тэр хүн:
- "Та хэн ч бууж нутагладаггүй, догшин газар очиж, тэндээс хорлогдсон байна" гээд түүх, учрыг нь тайлбарлаж өгчээ. Тэгээд Дашдорж тэр хүнээс:
-"Хаана, юу хийж байгааг нь асуухад Гандан хийдэд лам болсон гэжээ. Тэгэхлээр нь Дашдорж дарга тэр хүнийг дагаж, Гандан хийдэд очоод лам болсон гэдэг. Дашдорж лам одоо Улаанбаатарт байгаа.
Лам, сангасваа хоёрын сүнс аль нь чоно, азарга болж харагдсан юм бүү мэд. Ямар ч байсан онгод нь л чоно, азарга байх.
|
- Наверное, есть какие-то рассказы о том, как мерялись силой шаман и лама?
- Есть. Расскажу вам такую историю.
В Хэнтэйский аймак Монголии давно как-то приехал тибетский лама и стал там жить. Люди его называли сангасва (тантрист). Сангасва - это, наверное, какой-то пост или титул. Я не знаю. Однажды этот сангасва поссорился с одним монгольским ламой высокого ранга, хамбой. Сангасва был ламой красного направления (красношапочник), поэтому у него были жена и сын. Монгольские дети, узнав, что сангасва поссорился с хамбой, стали кидать в сына сангасвы камнями. Один камень попал в затылок, и малчик умер. Сангасва, у которого умер сын, очень рассердился и наслал на хамбо харал. Хамбо-лама ответил также харалом. Так они бились, и оба умерли. После этого люди перестали селиться на месте, где они жили, и пасти скот. В 1950-х годах началось такое движение – по примеру русских стали общими силами косить траву и готовить корма. Туда председателем объединения приехал молодой человек по имени Дашдорж, окончивший в Улан-Баторе Сельскохозяйственный институт. Когда наступило время косить траву, Дашдорж-дарга сел на "Газ-67" и стал искать хорошие травы. Он был по специальности зоотехником, поэтому хорошо знал, где и какие травы надо косить. Видит, там, где наслали друг на друга харал хамбо-лама и сангасва и оба умерли, нет никаких айлов, никакой скот не пасется, а трава прекрасная. Он вернулся, собрал собрание совета объединения и рассказал, что на тех землях надо вести косьбу. Никто из совета объединения не сказал ему ни слова. Только заместитель председателя сказал:
- Председатель! В тех местах у нас никто не селится, скот не пасется, это очень грозное, страшное место. Там нельзя косить.
Председатель объединения рассердился:
- Так нельзя! Я сам буду руководить бригадой заготовщиков сена! Будем косить там!
Никто из пожилых людей не согласился ехать туда на заготовки кормов. Поэтому на два грузовика погрузили молодых людей, косы и серпы и отправились в то место. Они поставили палатку (майхан) и стали варить чай. Вдруг видят, недалеко появился волк. Председатель объединения попросил молодых людей принести ему ружье, сел за руль сам и поехал туда, где были волки. Зарядил ружье и выстрелил, а волк оказался вовсе не волком, а большим жеребцом. Тогда председатель выстрелил в жеребца. Тот на землю не упал, не умер, а убежал. Вечером неожиданно Дашдорж-дарга почувствовал себя плохо, его почти бесчувственного отвезли в сомонную больницу. В бреду он произносил только "Волк, жребец" и больше ничего. Ему было так плохо, что его отправили в Улан-Батор в больницу. Больше двух месяцев он провел в больнице, ему стало лучше, и он вышел из больницы. Ему встретился его односельчанин:
- Как вы себя чувствуете? Я слышал, вы заболели после охоты в грозном (догшин) месте.
Дашдорж рассказал все, как было.
- Это все случилось из-за того, что вы были в грозном месте, где никто не селится.
- А вы что здесь делаете? - спросил Дашдорж.
- Я лама в Гандане.
Тогда Дашдорж пошел за тем человеком и стал ламой в Гандане. В Улан-Баторе и сейчас живет такой лама Дашдорж.
Душа которого из этих двух - сангсвы и ламы стала волком, а которого - жеребцом, неизвестно. Так или иначе, это были их онгоны - волк и жеребец.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Та түрүүн Даян Дээрхээс онгодоо бөө нар авдаг гэсэн. Яаж авдаг юм бол?
- Даян Дээрх дээр цагаан, өөхөн чулуугаар хийсэн томоо чулуун хөшөөн чулуу байдаг юм. Тэр чулуунд онгод шингэсэн байдаг. Тийм ч учраас бөөгийн дуудлаганд "Хөшөө чулуу хүлэгтэй" гэж гардаг юм.
|
- Вы сказали, что шаманы берут своих онгонов на Даян-Дэрхи. Как они их берут?
- На Даян-Дэрхи есть большая каменная стела из белого камня. В этом камне помещаются онгоны. Поэтому в шаманских призываниях говорится "Имеющие ездовым животным каменную стелу".
|
|
Одеяние и аксессуары шамана
|
- Бөө нар онгодтой яаж харьцдаг юм бэ?
- Бөө нар оргой өмсдөг. Оргой гэж бөөгийн хувцас.
- Монгол, буриад бөө адилхан оргой өмсөх үү?
- Аль алины нь хувцасыг оргой гэдэг. Бөө хүнд хэц, хэнгэрэг, цохиур гэж байдаг. Хар цацагтай юм нүүр рүүгээ унжуулсныг нь оройвч гэдэг. Бөө нар дохиураараа онгодоо хаана, аль уул, хад, хавцалд байгааг мэдэж, дууддаг.
|
- Как общаются шаманы с онгонами?
- Шаманы надевают шаманский шлем (оргой). Оргой это принадлежность одежды шамана.
- И монгольские и бурятские шаманы надевают шлем оргой?
- И те и другие, у всех это зовется оргой. У шамана есть бубен, барабан, колотушка. То, что спадает ему на лицо с черными кисточками, называется чепец (оройвч). Шаманы узнают колотушкой где, на какой горе, скале, ущелье находится онгон, и призывают его.
|
|
Помощник шамана
|
Бөөлж байхдаа хажуудаа үйлчилж байгаа хүнээр (хэлмэрч Р.Ч) дамжуулан, онгодын хэлсэн үгийг бусдад хэлдэг.
- Тэр бөөд тусалж байгаа хүн нь бичгээр дамжуулж бусдад хэлэх үү?
- Цээжээр л хүмүүст дамжуулж хэлдэг юм.
|
Когда шаман камлает, он передает слова онгона через человека, который находится рядом (переводчика. – Р.Ч.).
- Человек, котрый помогает шаману, передает сказанное им письменно?
- Нет, по памяти.
|
|
Зооморфные онгоны
|
Бөө хүнд чонон, шувуун, бух онгод байдаг. Буриадуудад Бух ноён гэсэн онгод байдаг юм.
- Бөө хүн өөрөө амьтан болж хувирч чадах уу?
- Онгод нь л янз бүрийн амьтны дүрээр хувирч харагдаж болно. Түүнээс биш бөө удган өөрийн биеэр амьтан болон хувирахгүй. Улаанбаатарт нэг дархат, сайн бөө бий. Би та нарт хаягийг нь бичиж өгье. Би чинь монгол үсэг бичгээрэй л бичдэг хүн шүү. Та нар заавал уулзаарай.
- Танд байгаа бөөгийн дуудлагыг бичиж, зургийг нь авч болох уу?
- Болно.
|
У шаманов есть онгоны в виде волка, птицы и разного другого. У бурят есть онгон под названием Бух-ноён.
- Шаман может сам превратиться в животное?
- Его онгон может превратиться в животное и в таком виде являться людям. А шаманы и шаманки сами в животных не превращаются. В Улан-Баторе есть один хороший шаман, дархат. Я дам вам его адрес. Я пишу только монгольским письмом. Вы обязательно с ним встретьтесь.
- Можно переписать шаманские призывания, которые у вас есть, или снять их копию?
- Можно.
|
|
Харалч и харал
|
- Хараалыг тусгай бөө хүн хэлэх үү? Ямар ч мэддэг хүн л хэлдэг үү?
- Хараалын тарни мэддэг л бол энгийн хар хүн ч хийж болно.
Ом базар даарий суухаа гэх мэт тарнийг хэдэн сая уншихаар тэр тарнийн эрчим тэр хүнд шингэдэг.
"Дүйваа санва лайжүн ба
Дэвшин шэгва гүнжи сан
Доржэ нинбо дүйва еи
Дэнид жумдан шаддүн сол"
Хэмээх "Сандуйн жүд" номны хураангуй тарнийг уншаад, нас барсан хүний гараас улаан утсаар оосорлон, энэ тарнийг уншихад зуны аагим халуунд үхсэн хүний хүүр хөөж мууддаггүй гэдэг.
Би Эрнст Мулдашеевийн номыг уншсан. Тэнд сүнсний тухай их тодорхой бичсэн байна лээ.
- Хараалч хүний хэл хар байдаг уу?
- Хараалч хүн хэлнийхээ үзүүрийг хар хөөгөөр будсан байдаг гэсэн. Тунараа, тунраа (үхрийн эвэр) гэдэг нэртэй үхрийн эврийг хараалч хүн бариад, хараах хүнийхээ зүг рүү тэр тунараагаараа дохин, ном шившлэг амандаа уншиж байдаг. Тунарааг ямар ч үхрийн эврээр хийж болдог. Манай нутгийн Даваа гэлэнд байсан тунарааг их том үхрийн эврээр хийсэн байхыг би үзэж байсан.
- Бөө хүнээс гадна энгийн хар хүн ч хүнд нөлөөлж байгаагийн учир юу юм бэ?
- Тарнийн л хүч дээ. Тэрхүү хүчтэй тарниа олон уншсан, удирдагч багштай байдаг юм.
- Лам хүн хараал хийх үү?
- Хийж болно. Ер нь муу хүн л бусдад хараал хийдэг юм.
- Хар ном гэж юуг хэлж байгаа юм бэ?
- Хараалыг л хэлж байгаа юм гэж ярьдаг. Ямар үзсэн биш дээ.
|
- А харалы говорят специальные люди, шаманы? Или могут просто люди, которые их знают?
- Если простой человек знает тарни харалов, то он может их произнести. Если много миллионов раз прочитать тарни типа "Ом бадзар дарий суха…", то сила тарни входит в человека.
Дуйва санва лайджун ба
Дэвшин шэгва гунджи сан
Дорджэ нинбо дуйва еи
Дэнид джумлан шаддун сол.
Если это краткое заклинание тарни из книги "Сандуйн джуд" прочитать, привязав к руке умершего красную нить, то и в летний зной тело умершего долго не разлагается. Так говорят.
Я прочитал книгу Эрнеста Мулдашева. Там очень подробно написано про душу сунс.
- У харалча язык бывает черным?
- Говорят, харалчи красят сажей кончик языка. Харалч, держа рог быка тунра, тычет им в сторону того, на кого он насылает харал, и говорит заклинания. Тунра можно сделать из рога любой коровы. Тунра, который был у нашего односельчанина Даваа-гэлэна, был сделан из огромного рога коровы. Я его видел.
- Почему на человека может повлиять не только шаман, но и простой человек?
- Из-за силы заклинания тарни. Нужен учитель, который много читал эти тарни.
- А лама может наслать харал?
- Может. Вообще, дурной человек насылает харалы.
- Что такое черные книги?
- Говорят, что это книги харалов. Впрочем, я не видел.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Даян Дээрх гэдэг нь тэгэхлээр хүний нэр үү? Эсвэл өөр юмны нэр болж байна уу?
- Хөрөг чулууны нэр юм.
- Даян Дээрх хүн байсан уу?
- Мэдэхгүй.
|
- А Даян-Дэрхи - это имя человека? Или чего-то другого?
- Это название человека в камне (портрета-камня).
- Даян-Дэрхи был человек?
- Не знаю.
|
|
Гомбо по прозвищу Крючок
|
- Хараалч хүн ном шившлэгийн хүчээр хулгайч хүнийг барьж чадах уу?
- Сум гүйлгэх гэдэг аргаар хулгайчийг барьдаг юм гэсэн. Хүрлээр хийсэн ийм сум байдаг юм гээд Д.Цэрмаа гуай бидэнд зурж өгөв.
Булганы хүрээн дээр чагтан Гомбо гэдэг сайн хулгайч байсан гэдэг. Тэр хүнийг хулгай хийгээд байхаар нь барих гээд нэг сайн номтой лам сум гүйлгэжээ. Сум гүйлгэдэг шиг бас очир гүйлгэх гэж байдаг юм гэсэн. Очир гэж лам хүний гартаа хонхтойгоо барьдаг шашны хэрэгсэл л дээ. Очир гүйлгэхэд нохойд ерөөсөө хазуулаагүй, ямар нэг шарх сорвигүй хүн очрыг юмуу даа барьдаг гэсэн. Тэгээд тэр сум юмуу очир нь хөтлөөд явчихдаг, гар нь хулгайч байгаа газар очоод чичирдэг гэдэг юм билээ. Тийм байдлаар очир гүйлгэтэл явсаар байгаад дуган дотор очжээ. Гэтэл нөгөө чагтан Гомбо гэдэг хулгайч чинь дуганы вандан доогуур ороод хэвтчихсэн. Дуганын балингаас идээд хэд хонож байсныг нь тэгж барьж авсан юм гэнэлээ.
- Дагзны яс юмуу хүний гавлын ясаар бас гүйлгэж хулгайч барьдаг гэж та сонссон уу?
- Мэдэхгүй. Харин Төвдийн Гүмбүм хийдэд Зонхов бурхны гавлын ясанд цагаан будаа хийхээр үржээд байдаг гэж дуулсан юм байна.
- Яах гэж тэгдэг юм бол?
- Зонхов бурхны буян хишиг тийнхүү үржиж, бусдад тэр буяныг тарааж байгаа нь тэр юм гэсэн.
|
- Может харалч поймать вора с помощью заклинания шившлэг?
- Говорят, может поймать вора с помощью способа "Пустить бегать стрелу". Вот бывает такая стрела, сделанная из бронзы. (Рисует).
В Булганском хурэ был один хороший вор, которого звали Гомбо по прозвищу Крючок (Чагтан Гомбо). Его решили изловить. Один очень хороший лама заставил бегать стрелу (сум гүйлгэх). Точно так, как пускают бегать стрелу, пускают бегать и очир. Очир - это ритуальный предмет, который ламы используют вместе с колокольчиком. Когда пускают бегать очир, то его дают в руки человеку, которого никогда не кусала собака, который никогда не имел никаких ран или болячек. И тогда очир или стрела ведут этого человека за собой, а попав туда, где находится вор, начинают дрожать. Так заствили они бегать очир, и он привел человека в дуган. А тот Крючок Гомбо, оказывается, находился в дугане, лежал под сиденьями. Несколько дней он там лежал и питался балинами (ритуальными пирамидками из теста). Вот его и поймали.
- А вы слышали, что вора можно поймать, держа затылочную кость или череп?
- Не знаю. Слышал, что в Тибете в монастыре Гумбум в череп Цзонхавы кладут зерна риса, и их количество начинает увеличиваться.
- Почему?
- Так увеличиваются благодеяния Цзонхавы, и распространяются среди людей.
|
28.08.2007
г. Булган, Булганский аймак
Д. Дагва
Знакомство
|
- Та хаана төрсөн бэ. Хаана ажиллаж байв?
Би Булган аймгийн Хангал суманд төрсөн. Баян-Агт суманд ажиллаж байлаа. МУИС-ийн Хүн эмнэлгийн салбарыг төгссөн. "Монгол Улсын хөнгөн үйлдвэрийн салбарын ажилчдын эрүүл мэндийн байдал" сэдвээр анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан.
- Таныг эмчээр ажиллаж байхад голдуу ямар өвчнөөр хүмүүс өвдөж байв?
- Хоол боловсруулах эрхтний өвчин голлож байсан шүү.
|
- Где вы родились? Где работали?
- Я родился в сомоне Хангал Булганского аймака. Работал в сомоне Баян-Агт. Закончил медицинский факультет МонГУ. Защитил докторскую диссертацию на тему "Здоровье работников легкой промышленности МНР".
- Когда вы работали врачом, чем в основном болели люди?
- В основном это были болезни органов пищеварения.
|
|
Шаманы и ламы, репрессии
|
- Танаас гадна бөө, лам нар өвчин эдгээж байв уу?
- Намайг эмчээр ажиллаж байсан 1950-иад оны үед бөө байхгүй болсон байв. Ганц нэг лам, ардын уламжлалт эмнэлгээр өвчин анагааж байсан тал бий.
- Яагаад бөө байхгүй байсан юм бэ?
- 1930-аад оноос эхлээд бөө нар баригдаад явчихсан байлаа.
- Лам нар?
- Лам нар бас адилхан. Баригдаж яваад олонхи нь буудуулсан юм. Харин одоо ч ардын уламжлалт эмнэлэгийн ухаан хэвээр байна.
|
- Кроме вас лечили людей ламы и шаманы?
- В 1950-е годы, когда я работал врачом, шаманов уже не стало. Были редкие случаи, когда кого-то лечил лама или человек, знавший народную медицину.
- Почему шаманов не было?
- Начиная с 1930-х годов, их переловили и пересажали.
- А ламы?
- И лам тоже. Большинство было схвачено и расстреляно. Но сегодня традиционная медицина жива.
|
|
Чутгуры, болезни от них
|
- Чөтгөр гэж байдаг уу?
- Чөтгөр байсан. Одоо ч байна.
- Хүнд чөтгөр яаж нөлөөлдөг юм бэ?
- Чөтгөр хүний нүдэнд үл харагддаг.
- Тэгвэл чөтгөр яаж хүнд нөлөөлдөг юм бэ?
- Хүнийг сэтгэлээр унагах зэргээр сэтгэлзүйн нөлөөг үзүүлдэг.
- Чөтгөрт хорлогдсон хүнийг яаж эмнэх вэ?
- Зурхайч, үзмэрч нар л мэднэ дээ.
|
- Чутгуры есть?
- Чутгуры были. И сейчас есть.
- Как чутгур влияет на человека?
- Чутгуры людям на глаза не показываются.
- Тогда как они воздействуют на человека?
- Они действуют психологически (сэтгэлээр), вводят человека в печаль и пр.
- Как можно вылечить человека, которому причиил вред чутгур?
- Это умеют разные астрологи, гадатели (зурхайч, үзмэрч).
|
|
Зурхайч
Удзмэрч
Луйджинч
|
- Зурхайч, үзмэрчийн ялгааг хэлж өгөөч?
- Зурхайч бол одон орон судлагч. Тооны ухаан сайн мэднэ. Үзмэрч, зурхайч хоёр бол оюун ухаан нь их хөгжсөн хүн.
- Лүйжинч гэдэг ямар хүн бэ?
- Нас барсан хүний хойноос ном уншдаг. Хэнгэрэг барьсан лам хүн. Гэхдээ бөө биш.
- Яах гэж үхсэн хүний хойноос ном уншдэг хэрэг вэ?
- Үлдсэн хүмүүс нь амар амгалан байг гэж ном уншдаг. Үхсэн хүний сүнсийг сайн төрөл олгуулах гэж лүйжинч ном уншдаг.
|
- А какое различие между астрологами (зурхайч) и гадателями (узмэрч)?
- Астрологи изучают звездное небо. Хорошо знают математику. И у удзмэрчей и у дзурхайчей очень развиты умственные способности.
- А кто такие луйджинчи?
- Те, которые читают молитвы (ном) вслед умершему. Лама с барабанчиком. Но не шаман.
- Зачем вслед умершим читать молитвы?
- Чтобы оставшиеся люди жили благополучно. Чтобы помочь душе (сунс) умершего найти хорошее рождение. Для этого луйджинчи читают молитвы.
|
|
Душа (сунс)
|
- Сүнс гэж байна уу?
- Сүнс гэж байна. Шинжлэх ухаан ч сүнс байдаг гэж нотолж байна. Агаарт нэмэх, хасах цэнэгээр сүнс байна гэж би боддог. Бөө нар сүнсний тухай сайн мэднэ.
|
- А душа (сунс) существует?
- Душа есть. Наука подтверждает, что душа есть. Я думаю, что душа есть, так как в воздухе бывают положительный и отрицательный заряды (?). Про душу хорошо знают шаманы.
|
|
Даян-Дэрхи
|
Монголын бөө нарын шашны төв нь Хөвсгөл аймгийн Даян дээрх юм. Эзэн Чингис хааны шашин нь бөө байсан гэдэг.
- Даян дээрх гэдэг хүний нэр үү? Газрын нэр үү?
- Газрын нэр.
- Одоо хүртэл Чингис хааныг нутаглуулсан газар олдоогүй байна. Олдоод ч хэрэггүй биз. Чингис хааны үед монголчууд монгол мориор дэлхийг эзэмшсэн.
|
Центр монгольских шаманов – это Даян-Дэрхи в Хубсугульском аймаке. Религией Чингис-хана был, говорят, шаманизм.
- Даян-Дэрхи – это имя человека или местности?
- Местности. До сих пор места, где захоронили Чингис-хана, не нашли. Да и не нужно, наверное. Во времена Чингис-хана монголы монгольской лошадкой завоевали весь мир.
|
|
Как упустили Гитлера
|
| Аугаа их орны дайны үед Гитлер Москва хотод хорин хоёрхон км ойртож ирсэн гэдэг. Москваг бүрэн эзэлнэ гэж бодоод цэргүүдээ шагнах одон, цэргүүдээ дайлах бүх юмаа авчирсан гэнэ. Гэтэл баатарлаг улаан армийн цэргүүд Гитлерийг хөөн тулалджээ. Гитлерийг хойноос нь хөөтөл хоёр салаа төмөр зам байна гэнэ. Алинаар нь Гитлер зугатаасныг улаан армийн цэргүүд мэдсэнгүй. Тэгээд Гитлерийг алдаж гэнэ. Ийм аман хууч яриаг монголчууд тэр үед ярьдаг байсан.
|
Во времена Великой отечественной войны Гитлер приблизился к Москве на 22 км. Он хотел полностью овладеть Москвой и привез туда ордена, которыми собирался награждать военных, угощенье для них. Однако героические воины Красной армии стали сражаться и прогнали Гитлера. Стали они гнать Гитлера, а там было две железнодорожные ветки. По которой Гитлер убежал, солдаты не знали. Так они упустили Гитлера. Так монголы рассказывали в то время.
|
|
Помощь монголов СССР в отечественной войне
|
| - Аугаа эх орны дайны үед монголчууд Зөвлөлтийн ард түмэнд хурдан монгол морьдоо сэтгэл харамгүй бэлэг болгон өгч байсан. Нийт ард түмэн фронтод тулалдаж байгаа Зөвлөлтийн улаан армид ихээхэн хэмжээний мөнгө, бэлэг хуримтлуулж өгсөн. Тэр хуримтлуулсан мөнгөөр монголын ард түмний нэрэмжит танкийн болон нисэх онгоцны эскадриль байгуулсан. Монголын ард түмний бэлгийг фронтод маршал Хорлоогийн Чойбалсан, Юмжаагийн Цэдэнбал, Улсын Бага Хурлын орлогч дарга Гончигийн Бумцэнд нарын ахалсан төлөөлөгчид хүргэж өгч байсан. Дайн дууссаны дараа ч монголын ард түмэн Зөвлөлтийн ард түмэнд морь, хонь, үхэр олныг бэлэглэж тусалсан.
|
- Во время Великой отечественной войны монголы бескорыстно подарили советскому народу много коней. Весь народ собрал и послал советской Красной армии, сражавшейся на фронтах, деньги, подарки. На собранные деньги были созданы танковое подразделенье и летная эскадрилья, названная в честь монгольского народа. Подарки монгольского народа доставила на фронт монгольская делегация во главе с маршалом Хорлоогийн Чойбалсаном, Юмжаагийн Цеденбалом, заместителем председателя Малого народного хурала Гончигийн Бумцэндом. И после окончания войны монгольский народ помогал советскому народу лошадьми, овцами, коровами, посылая их в подарок.
|
|
Праздник Победы
|
| Би 1973 онд Зөвлөлт Холбоот Улсын Коммунист Намын дээд сургууль дээр очиж үзэж, Собачúя Плошадка гэдэг газар ялалтын баяр тэмдэглэхийг үзсэн. Дайнд ах дүүгээ, эх эцгээ, үр хүүхдээ алдсан хүмүүс ялалтын баярын өдөр уйлж байхыг харах хэцүү юм билээ. Би ч тэднийг өрөвдөөд уйлж байсан шүү. Би М.Горькийн зохиолыг унших дуртай. М.Горькийг их хүндэтгэдэг.
|
Я в 1973 г. был в Высшей партийной школе СССР и видел, как праздновали Победу в районе Собачьей площадки. Было трудно смотреть, как люди, которые потеряли на войне братьев, родителей, детей, в праздничный день плакали. Я плакал вместе с ними. Я люблю М.Горького. Очень его почитаю.
|
|
Удзмэрч и зурхайч
|
- Үзмэрч хүн эм барих уу?
- Зарим нэг нь эмийн ургамал, бариа засал, ардын уламжлалт эмнэлэгээр хүн эмчлэх явдал бий. Үзмэрч хүн, зурхайч хүн од гаригийн холбоогоор юмыг тааж мэдэх тал их байх шиг санагддаг.
- Ямар од гаригтай илүү холбоотой вэ?
- 12 жилээр хүний төрсөн он, сар, өдрийг гол болгон үзэж, мэргэ, төлгө тавьдаг. Долоон бурхан одтой их холбогддог байх.
|
- Гадатели (узмэрч) делают лекарства?
- Некоторые из них иногда делают лекарства из растений, правят кости, лечат народными средствами. Но мне кажется, что астрологи и гадатели в основном разгадывают явления по звездам.
- По каким звездам главным образом?
- В основу кладут год, месяц и день рождения человека, согласно 12-летнему циклу, потом смотрят гадания. Кажется, особенно сильна связь с Большой медведицей (Долон бурхан).
|
|
Лус-савдаки и экология
|
Монгол хүн ер нь байгаль, уул нуруу, ус голоо их хайрлаж ирсэн ард түмэн юм.
- Уул, усанд ямар нэг эзэн байдаг уу?
- Лус, савдаг гэж байдаг. Байгалиа хайрлахгүй бол хүн төрөлхтөн сөнөнө гэж би боддог.
- Уул устайгаа яаж зөв харьцах ёстой вэ?
- Уул, усаа тахих хэрэгтэй.
- Лус, савдаг догширч, уурлавал яах вэ?
- Агаар мандал, байгаль зэргийг бохирдуулахад цаг агаарын гэнэтийн аюултай үзэгдэл болох хүчтэй аюултай шуурга, үер зэрэг болно. Хүний сэтгэлзүйд муугаар нөлөөлнө.
- Лус, савдагийг яаж аргадаж, тайвшруулах ёстой вэ?
- Мэдэхгүй. Ямар ч байсан лус савдаг гэж байдаг. Юуны өмнө зөв тахиж шүтэх ёстой.
- Лус, савдаг тэнгэрт байна уу? Газарт байна уу?
- Газарт байдаг гэж бодож байна.
|
Монголы очень бережно относились к природе, горам, рекам.
- У гор и рек есть хозяева?
- Лусы и савдаки. Я думаю, если не беречь природу, человечество исчезнет.
- Как правильно относиться к природе?
- Нужно почитать горы и реки.
- А что делать, если лусы и савдаки рассердятся, разгневаются?
- Если нанести вред воздуху или природе загрязнением, то неожиданно произойдет какое-нибудь природное явление — сильная пурга, наводнение и пр. Плохо повлияет на настроение людей.
- А как надо успокаивать, задабривать лусов и савдаков?
- Не знаю. Но лусы и савдаки есть. Их нужно правильно почитать.
- А лусы и савдаки находятся на небе или на земле?
- Я думаю, на земле.
|
|
Астральная мифология
|
- Тэгвэл тэнгэрт юу байдаг вэ?
- Долоон бурхан, Үүрийн цолмон гэх мэт одод, гариг ертөнц байдаг.
|
- А что есть на небе?
- Большая медведица (Долон бурхан), Утренняя Венера (Үүрийн цолмон) и другие звезды и планеты.
|
|
Хурмаста-тэнгри
|
- Хурмаст тэнгэр гэж юу вэ?
- Хүмүүст хур бороо хайрладаг дээд тэнгэрийг Хурмаст тэнгэр гэж би боддог. Хур бороо, цас орохгүй бол амьд амьтан оршихгүй.
|
- А что такое Хурмаст-тэнгри?
- Я думаю, это высший тэнгри, который одаривает людей дождями. Если не будет дождей и снега, люди и животные не смогут жить.
|
|
Вызывание дождя
|
- Тэнгэрээс хур бороо гуйхын тулд яах ёстой вэ?
- Тэгэхийн тулд уул усаа тахидаг юм.
|
- Что надо делать, когда просишь у тэнгри дождь?
- Для этого нужно совершить обряд почитания гор и рек.
|
|
Лу
|
- Луу гэж юу вэ?
- Монголын говиос олдсон асар том, махчин үлэг гүрвэл-динозаврыг л би луу гэж ойлгодог. Одоо бол үлэг гүрвэл сөнөсөн байхгүй. Тиймээс хүмүүс түүнийг луу гэж бодож байна.
|
- А что такое лу?
- Я думаю, это огромные, дикие, хищные ящеры-динозавры, которые были обнаружены в монгольской Гоби. Сейчас их нет, они исчезли. Поэтому люди считают их лу (луми).
|
|
Гром
|
- Луунаас болж тэнгэр дуугарах уу?
- Нэмэх, хасах цэнэг мөргөлдснөөс л тэнгэр дуугарч байгаа юм.
|
- От луов гремит гром?
- Гром гремит от столкновения отрицательного и положительного зарядов.
|
|
Тэнгри
|
- Тэнгэр нэг л байна уу? Олон тэнгэр байна уу?
- Нэг л байдаг гэж би боддог.
|
- А тэнгри один? Или их много?
- Один, так я думаю.
|
|
Луна
|
- Саран дээрх толбоны тухай та юу мэдэх вэ?
- Сар гэдэг сөнөсөн ертөнц. Гэхдээ саран дээр ус байна. Амьдрал байна гэж шинжлэх ухаан үзэж байгаа хэмээн дуулсан. Манай дэлхий ертөнц ирээдүйд сөнөх байх гэж би боддог хүн шүү.
- Сарыг хэн сөнөөсөн гэж?
- Зөвлөлт Холбоот Улс сар уу хиймэл дагуул хөөргөж, судалж шинжлээд сөнөсөн ертөнц байна гэж тогтоосон гэдэг шиг санагдаж байна.
|
Что вы знаете о пятнах на Луне?
- Луна – это мертвый мир. Но на Луне есть вода. Слышал, что наука считает, что и жизнь там есть. Я думаю, и наша планета в будущем исчезнет и умрет.
- А кто сделал мертвой Луну?
- Мне кажется, СССР запустил на Луну спутник, который исследовал ее и установил, что это – мертвый мир.
|
|
Солнце
|
- Нар гэж юу вэ?
- Нар гэдэг чинь халуун хайлмаг юм гэсэн. Ирээүйд нар сөнөж магадгүй гэж бодогддог юм.
|
- А что такое Солнце?
- Солнце – это, говорят, горячий раствор. Я думаю, в будущем и Солнце может исчезнуть.
|
|
Девять белых камней
|
- Есөн цагаан чулууны тухай та юу мэдэх вэ?
- Мэдэхгүй. Есөн эрдэнэ л гэж сонссон.
|
- Что вы знаете о девяти белых камнях?
- Ничего. Я слышал только о девяти драгоценностях.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
- Та нар, саранд залбирахдаа юуны тухай бодож залбирдаг вэ?
- Байгаль дэлхий, эх орон маань амар амар амгалан байг. Байгаль дэлхий, эх орноо хамгаалж, бүрэн бүтнээр нь хойч үедээ үлдээхсэн хэмээн залбирдаг.
|
- О чем вы думаете, когда молитесь Солнцу и Луне?
- Пусть будет благополучны мир, природа, наша родина. Молюсь, чтобы природа, родина остались в целости и сохранности и так достались последующим поколениям.
|
|
Космология
|
- Газар дор юу байдаг вэ?
- Асар их баялаг бий. Зэс, алт зэрэг бүх микро элемент бий.
|
- Что находится под землей?
- Богатства огромные. Медь, золото и все микроэлементы.
|
|
Эрлик
|
- Эрлэг гэж сонссон уу?
- Эрлэг гэдэг чинь шарын шашны ойлголт. Их нүгэл хийсэн хүн нас барахаараа Эрлэгт очиж ялаа шүүлгүүлнэ. Нүгэлт хүн л Эрлэгийнд очдог.
- Эрлэг яаж шийтгэх вэ?
- Хүнд тус хийж яваагүй, нүгэл их үйлдсэн хүнийг тамд хийнэ. Там гэж газар доор тусгай нүх байдаг гэж хэлдэг. Тэнд л нүгэлт хүнийг аваачдаг байх даа.
- Олон Эрлэг байдаг уу? Нэг л Эрлэг хаан байдаг юм уу?
- Нэг л Эрлэг байдаг гэж боддог.
|
- А об Эрлике вы слышали?
- Эрлик – понятие из желтой религии. Когда человек, совершивший много дурных дел, умирает, он отправляется к Эрлику на суд. Только грешник попадает к Эрлику.
- Как судит Эрлик?
- Человека, который не делал ничего хорошего людям, совершал одни дурные дела, отправляет в ад. Ад - это такая специальная яма под землей. Туда и отправляют грешников.
- Есть много эрликов? Или один Эрлик-хан?
- Думаю, есть один Эрлик.
|
|
Белый Старец
|
- Цагаан өвгөний тухай та мэдэх үү? Цагаан өвгөн хаана байдаг вэ?
- Цагаан өвгөн гэдэг чинь олон хүүхэд шавуулсан, өндөр настай өвгөний дүрийг хэлдэг. Цагаан өвгөн хүүхдийг их хайрладаг юм гэсэн. Тийм дүрийг одоо шаазан барималаар бүтээж аваад айлууд хадгалж байдаг юм.
|
- Что вы знаете о Белом старце? Где живет Белый старец?
- Белый старец – это такой старый дед, окруженный детьми. Говорят, он очень любит детей. Его сейчас делают из керамики, и семьи (айлы) держат у себя дома.
|
|
Мангас
|
- Мангас гэж юу вэ?
- Монгол ардын үлгэрт л мангас гэж гардаг юм.
- Тийм мангастай үлгэр та санаж байна уу?
- Санахгүй байна. Мартжээ.
|
- А что такое мангас?
- В монгольских сказках есть такой мангас.
- Вы можете вспомнить такую сказку с мангасом?
- Нет. забыл.
|
|
Шулмас
|
- Шулмас гэж юу вэ?
- Муухай нүгэл хийсэн хүн л шулмас болдог байх.
|
- А что такое шулмас?
- Человек, совершивший много порочных, дурных дел, превращается в шулмаса.
|
|
Алмас
|
- Алмас гэж юу вэ?
- Алмас гэж зэрлэг хүн байсан гэдэг юм. Маш том, бүх бие нь үстэй. Баян-Өлгий аймагт алмасны ул мөр үлдсэн гэж ярьдаг.
|
- Кто такое алмас?
- Алмас – это, говорят, дикий человек, очень большого размера, все тело покрыто волосами. Слышал, что в Баян-Улгийском аймаке есть следы, оставленные алмасом.
|
|
Мам
|
- Мам гэж юу вэ?
- Мэдэхгүй.
|
- Что такое мам?
- Не знаю.
|
|
Буг
Чутгур
|
- Буг, чөтгөр гэж юу вэ?
- Хүнд ямар нэг муу, муухай юм хийсэн, муу үйл хийдэг сүнсийг л буг, чөтгөр гэдэг байх.
- Буг, чөтгөрийг хүн харж болох уу?
- Хүнд харагдаггүй байх аа.
|
- Что такое буг, чутгур?
- По-моему, бугом и чутгуром называют души тех, кто совершил много дурного.
- Человек может увидеть буга и чутгура?
- Наверное, не может.
|
|
Зэтгэр
|
- Зэтгэр гэж юу юм бэ?
- Ямар ч хүний амьдралд гай зовлон тохиолддог. Тэгэхэд л гай зэтгэр боллоо гэж ярьдаг юм.
- Хүн хол замд явахад нь зэтгэр муу юм хийх үү?
- Хүнд муу юм хийсэн муу хүнийг зэтгэр хорлож болно. Хүн алсан хүнийг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэдэг шиг муу үйл хийсэн хүнийг зэтгэр шийтгэж болно гэж бодож байна.
|
- А что такое зэтгэр?
- В жизни каждого человека случаются несчастья. Тогда и говорят, случился "гай зэтгэр".
- Когда человек отправляется в далекий путь, зэтгэр может ему мешать?
- Зэтгэр может навредить человеку, который совершил дурное другому человеку. Как убийцу по закону судят самым строгим образом, так и зэтгэр наказывает человека, совершившего дурное. Думаю так.
|
|
Харалч
|
- Хараалч гэж ямар хүнийг хэлдэг вэ?
- Үгний шарх эдгэдэггүй, мэсний шарх эдгэдэг гэдэг. Аль муу үгээр хараадаг хүнийг хараалч гэдэг. Хараалч хүн оросын ард түмэнд ч бий. Хараалч хүн хэлэн дээрээ хөө түрхдэг гэж сонссон. Бөөгийн шашинд хараалч хүн бас байдаг.
- Хараалч хүн хулгайчийг яаж барих вэ?
- Тусгай хараал хийхээр хулгайчийн хөл гар нь татдаг гэсэн.
- Яаж?
- Чонын шөрмөс зангидах гэдэг арга байдаг гэсэн.
- За, Би аймгийн захиргаан дээр ажилтай юмсан.
- Баярлалаа.
|
- Кого называют харалчем?
- Есть такая поговорка: раны от ножа заживают, раны от слов не заживают. Харалчем называют человека, который ругает другого самыми плохими словами. Харалчи есть и среди русских. Слышал, что харалчи мажут язык сажей. Харалчи есть и в шаманизме.
- Как харалч может поймать вора?
- Он насылает специальный харал, тогда у вора начинают сводить руки и ноги, говорят.
- Как это?
- Есть такой способ – связывать узлом волчьи жилы. Ну, у меня дела в аймачной администрации.
- Спасибо.
|
|
Пурэвсурэн (?)
Борьба с шаманизмом
|
- Намайг тоож уулзсанд баяртай байна.
- Таны яриа их сонирхолтой байлаа. Зарим зүйлийг дахин тодруулúя. Бөө хүнд арга хэмжээ авдаг. Олон нийтийн шүүхээр бөөд арга хэмжээ авдаг байсан гэж та ярьсан. Яаж, ямар арга хэмжээ авдаг байсан юм бэ?
- Нэгдүгээрт: Бөөтэй эхлээд танилна. Мэдээлэл эхлээд бидэнд очсон байдаг байсан. Тэгээд мэдээллийн мөрөөр нь шалгадаг. Яаж бөөлж байсныг нь хүмүүсэс асууж сурагладаг байсан.
Хоёрдугаарт: Бөөлүүлээд ач тус хүргэсэн үү?. Гай барцад чинь арилсан уу? гэж асуухад хүмүүс одоогоор мэдэгдээгүй байна гэж хариулдаг байсан. Бас бөө ямар хэмжээний өргөл барьц, юу авсныг нь тодруулахаар асууж сурагладаг байсан.
|
- Спасибо, что посетили меня.
- Ваш рассказ был очень интересным. Хотелось бы уточнить некоторые детали. Вы сказали, что по отношению к шаманам предпринимались различные меры. На общественных судах. Какие это были меры и как они принимались?
- Во-первых, сначала мы узнавали про шамана. К нам поступала информация. Мы ее проверяли. Спрашивали у людей, как и когда такой-то камлал.
Во-вторых, спрашивали, после камлания польза была? Исчезли ли ваши несчастья? Люди в основном отвечали, что пока не ясно. Также мы расспрашивали, что взял шаман в качестве оплаты.
|
22.08.2007
Н. Дагвадорж
Знакомство
|
- Таны алдар?
- Намдагийн Дагвадорж гэдэг хүн. Би Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гишүүн, зохиолч хүн. 2002, 2006 онд миний ийм ном хэвлэгдээд байна хэмээн бидэнд үзүүлэв.
- Та энд төрсөн үү?
- Тиймээ. Би Булган аймгийн Хутаг-Өндөр суманд төрсөн. Хуучнаар бол Сайн ноён хан аймгийн Итгэлт бэйсийн хошуунд төрсөн. Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гишүүн, Монголын Сэтгүүлчдийн холбооны гишүүн.
- Яс үндэс?
- Халх. Өнгөрсөн жил Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор Улаанбаатар хотод Дэлхийн яруу найрагчдын 26-р их хурал болоход би төлөөлөгчөөр оролцсон. 53 орны 300 гаруй зохиолч ирсэн юм.
- Та уянгын зохиол голлон бичдэг үү?
- Тиймээ. Шүлгээс гадна үргэлжилсэн үгийн зохиол мөн бичдэг.
- Та багадаа тууль сонсож байв уу?
- Сонсолгүй яахав. Төрийн гурван удаагийн соёрхолт, академич Цэндийн Дамдинсүрэнгийн гарын шавь байлаа. Би 1955 онд Булганы 10 жилийг төгсөөд Их сургуульд орсон юм. Манай багш Ц.Дамдинсүрэн чинь чинь өөрөө том зохиолч, нийгмийн зүтгэлтэн, судлаач том эрдэмтэн байв. Ц.Дамдинсүрэн багш манай ангийн багш байсан учир би их ойр холбоотой байсан. Намайг Их сургуульд байхад монголын томоохон эрдэмтдэд хичээл заадаг байсан нь онцгой завшаан байв. Манай ангид хожмын том зохиолч, судлаач болсон хүмүүс олноор суралцаж байлаа. Ардын нэрт билигзүйч Даваасамбуугийн Дашдорж, Ж.Цолоо, багш Жамбаажамц нар манай ангид суралцаж байв. Намайг сургууль төгсөхөд Ц.Дамдинсүрэн багш Монгол Улсын Их Сургуульд багшил гэхэд нь би залуу байсан болохоороо юмны учир сайн мэдэхгүй тул үгүй гэж татгалзаад нутагтаа ирж байсан юм. Багш бол гэхэд болсонгүй гэж багш сүүлд Л.Хүрэлбаатар эрдэмтэн нарт ярьж байсан байдаг юм. Би Хөвсгөлд 12 жил, Булганд, хотод бас хэдэн жил багшилж байсан. Энэ хүмүүсийн ачаар өөрийн хэмжээгээр ном эрдэм эзэмшсэн.
|
- Как вас зовут?
- Намдагийн Дагвадорж. Я член Союза монгольских писателей, писатель. В 2002, 2006 годах вышли мои книги (показывает).
- Вы родились в этих местах?
- Да. Я родился в Булганском аймаке в сомоне Хутаг-Ундур. По-старому - Сайнноёновский аймак, хошун Итгэл-бэйса. Член Союза монгольских писателей, член Союза монгольских журналистов.
- Национальность?
- Халх. В прошлом году я участвовал в 26-м Всемирном поэтическом форуме в Улан-Баторе, который состоялся во время празднования 800-летия Монгольского государства. Приехали более 300 поэтов из 53 стран.
- Вы пишите в основном лирические стихи?
- Да. Кроме стихов пишу и прозу.
- Вы в детстве слышали исполнение эпических произведений?
- Конечно, слышал. Я был ближайшим учеником трижды лауреата Государственной премии, академика Цэндийна Дамдинсурэна. В 1955 г. я закончил 10-летку в Булганском аймаке и поступил в Университет. Наш преподаватель Ц. Дамдинсурэн был большим писателем, общественным деятелем, известным ученым. Ц. Дамдинсурэн был куратором нашей группы, поэтому мы были с ним очень близки. Нам повезло - когда я учился в Университете, у нас преподавали большие ученые. На нашем курсе учились многие будущие писатели, исследователи - знаток народных знания (ардын билиг зуйч?) Даваасамбуугийн Дашдорж, Ж. Цолоо, Жамбаажамц. Ц. Дамдинсурэн предложил мне остаться преподавателем Монгольского государственного университета, но я был молод и не понимал многого, поэтому я отказался и вернулся на родину. Мой учитель потом рассказывал Л. Хурэлбаатару и другим ученым, что я отказался быть преподавателем. Я был учителем в Хубсугуле 12 лет, потом несколько лет в Булганском аймаке. Благодаря здешним людям получил кое-какие знания.
|
|
Сказители
|
- Жаахан байхдаа ямар ямар тууль сонсож байв даа?
- Булганд бол хэдэн өдрөөр ярьдаг туульчид гэж байгаагүй. Харин хөдөөгийн малчид өвлийн шөнө урт үлгэр, тууль ярьж өнгөрөөдөг байсан. Янз бүрийн домог, үлгэр, хууч яриа их сонсож өссөн. Миний аав бичгийн хүн байсан. Янз бүрийн үлгэр, домог их ярьдаг байсан нь намайг уран зохиолд дуртай болоход нөлөөлсөн болов уу.
|
- Какие эпические произведения вы слышали в детстве?
- В Булганском аймаке не было сказителей, которые сказывали бы несколько дней подряд. А вот простые скотоводы проводили зимние вечера, рассказывая длинные сказки, эпические былины. Я вырос, слушая различные сказки, легенды, устные рассказы (хууч яриа). Мой отец был образованным человеком. Он рассказывал много сказок и легенд, это, видимо, повлияло на то, что я полюбил литературу.
|
|
Долон бурхан
|
- Жаахан байхдаа та Долоон бурхан одны тухай үлгэр, домог сонсож байсан уу?
- Долоон бурханг монголчууд ихэд хүндэлж дээдэлдэг. Хүний аж амьдралын төөрөг, хувь заяаг Долоон бурхан одноос харж болдог. Түүнээс хүний хувь заяа хамаааралтай гэж эцэг өвгөд ярьдаг байсан. "Долоон бурхан одны судар" гэж байдаг. Монголчуудын аж амьдрал, хүсэл мөрөөдөлтэй тэд одод их холбоотой. Монголчууд чинь их мөрөөдөмтгий ард түмэн. Монгол ардын аман зохиолд асар хүчтэй амьтныг их дүрсэлдэг. Энэтээ уулан дээр толгой нь тэртээ уулан дээр хөл нь байдаг мангасыг бяцхан хүү дийлж байгаа тухай их өгүүлдэг юм. Монголчуудын орь хүсэл аман зохиолд нь тусгагддаг. Хүүхдүүд тийм хүсэл мөрөөдөл бүхий үлгэр, домгийн нөлөөн дээр өсдөг байлаа. Ард түмний хүсэл мөрөөдлийн баатар үлгэрт их байсан. Хүмүүсийг зовоож байсан зүйлийг дарж байгаа баатрууд үлгэр, домогт их гарч байсан нь учиртай.
- "Долоон бурхан одны судар" гэж ямар ном байна вэ?
- "Монголын эртний уран зохиолын дээж зуун билиг оршвой" гэдэг номонд "Долоон бурхан одны судар" хэвлэгдсэн байгаа. 1959 онд Монголч эрдэмтдийн анхдугаар хуралд зориулж, Ц.Дамдинсүрэн багш монголын эртний 100 зохиолыг түүвэрлэн гаргасан юм.
- Тэр "Долоон бурхан одны судар"-ыг бичгээр уншихаас өмнө та аман хувилбараар сонсож байв уу?
- Бичгээр байсан "Долоон бурхан одны судар"-ыг өмнө нь үзэж харж байгаагүй. "Зуун билиг" хэмээх ном гарсан хойно л эртний бичгийн зохиолуудыг би үзсэн. Харин олон үлгэр багадаа сонсож байсан шүү.
|
Вы слышали в детстве легенду о Большой медведице?
- Монголы почитают Долон бурхан. По звездам Долон бурхан можно определить судьбу человека. Наши деды говорили, что от них зависит судьба человека. Существует "Сутра звезд Большой медведицы". Эти звезды связаны с бытом и мечтами монголов. Монголы - народ мечтательный. В монгольском фольклоре часто можно встретить изображение ужасно сильного существа. На этой горе его голова, на той горе - ноги, такой мангас. Его побеждает обычно маленький мальчик. Дети росли под влиянием таких сказок и легенд, отражавших мечты человека. В сказках было много богатырей, воплощавших мечты народа. Богатыри уничтожали все, что приносило страданья людям.
- Что это за книга "Сутра о звездах Долон бурхан"?
- В "Ста образцах монгольской литературы" напечатана "Сутра о звездах Большой медведицы". Ц. Дамдинсурэн-багш издал к первому съезду монголистов в 1959 г. 100 произведений монгольской древней литературы.
- Прежде чем прочитать эту "Сутру о звездах Большой медведицы", вы слышали ее в устном исполнении?
- Я не видел раньше "Сутру о звездах Долон бурхан". Познакомился с древними произведениями после выхода в свет "Ста образцов". А вот сказок в детстве слышал много.
|
|
Бадарчинские сказки
|
- Урьд өмнө хэвлэгдэж байгаагүй ямар ямар үлгэр сонсож байсан бэ?
- Зөндөө л дөө. Бадарчны үлгэр их сонсож байлаа. Бадарчин бол баячуудыг ялан дийлж, ард түмэнд тусалдаг, уран үгийн гайхамшгийг харуулсан, шог, хошин аястай байдаг. Ард түмний хүсэл эрмэлзэлийг тусгасан дүр.
- Та "Бадарчингийн үлгэр"-ийг цуглуулсан уу?
- Бага сага зүйл цуглуулсан.
- Хэвлүүлсэн үү?
- Хэвлүүлсэн.
- Хаана хэвлүүлсэн бэ?
- Улсын Хэвлэлийн газарт. Би дунд сургуульд их олон жил багшилсан тул хөдөөгийн ард түмнээс үлгэр, домог бичи тэмдэглэж аваад сонссон, цуглуулсан зүйлсээ хүүхдүүдэд ярьж өгдөг байсан.
- Цуглуулсан зүйлээ бүгдийг нь хэвлэсэн үү?
- Хагасыг нь л хэвлэсэн.
|
- Какие вы слышали сказки, которые не были напечатаны раньше?
- Много. Много слышал сказок про бадарчинов. Бадарчинские сказки сатирические, в них рассказывается, как бадарчин побеждает богачей, помогает простым людям, демонстрирует силу слова. Образ, отразивший чаяния народа.
- Вы собирали сказки про бадарчинов?
- Немного.
- Издали?
- Издал.
- Где?
- В государственном издательстве. Я много лет работал в средней школе, поэтому записывал у простых людей сказки, легенды, а потом пересказывал их детям.
- Все, что собрали, опубликовали?
- Половину.
|
|
Пятна на луне
|
- Нутгийнхаа хүмүүсээс та саран дээр толбо яаж үүссэн тухай домог сонссон уу?
- Тийм саран дээрх толбоны тухай монголчууд их ярьдаг. Нэг хүүхэд ус авахаар яваад ирэхгүй байхаар нь хүлээж хүлээж, - "Чи яасан бэ?" гэсэн чинь саран дээр оччихсон байсан гэж ярьдаг юм.
- Тэр чинь эрэгтэй хүүхэд үү? Эмэгтэй хүүхэд үү?
- Эмэгтэй хүүхэд гэж ярьдаг байсан байх аа.Янз бүрээр л ярьдаг юм. Миний сонссоноор эмэгтэй хүүхэд байсан.
- Хоёр эрэгтэй хүүхэд сар руу явсан гэж та сонссон уу?
- Яг тийм ийм гэж ярьдаггүй байсан санагдана. Ерөнхий агуулгыг нь л би мэднэ.Олон хувилбараар ярьдаг байх.
- Тийм домгийг сонссон уу? Аль эсвэл номноос уншиж байсан уу?
- Сонсож байсан юм байна. Бага байхдаа аливаа зүйлийг -Яагаад ингэдэг юм бэ? гэж их сониучирхдаг байсан. Тэгээд л энэ сонссон зүйлсээ сүүлд нь бичигт тэмдэглэсэн.
|
- Вы слышали от односельчан легенду о том, как на луне появились пятна?
- Монголы много рассказывают разного о пятнах на луне. Рассказывают, как однажды один ребенок пошел за водой и не вернулся. Его ждали-ждали… "Ну, так ты что там?" - сказали, и он оказался на лунуе
- Мальчик или девочка?
- Кажется, девочка. По-разному говорят. Я слышал, что девочка.
- А про то, что на луну отправились два мальчика, слышали?
- Точный полный рассказ не слышал. Знаю только общее содержание. Рассказывали много вариантов.
- Вы слышали эту легенду? Или читали в книгах?
- Слышал. Я в детстве был очень любопытным - спрашивал, почему это так, почему этак. А позднее все, что слышал, записал.
|
|
Гром
|
- Тэнгэр яагаад дуугардаг тухай домог мэдэх үү?
- Багадаа тэнгэр дуугарахаар луу дуугарч байна гэж хүмүүс ярихыг сонсож байсан. Хожим ухаан суусан хойноо л шинжлэх ухааны үүднээс ойлгодог болсон.
|
- Знаете легенду, почему гремит гром?
- В детстве слышал, люди говорили, будто это лу ревет. Уже потом узнал научное объяснение.
|
|
Пятна на луне
|
- Сарны толбыг мэлхий, туулайны дүрс гэсэн домог та сонссон уу?
- Сарны толбо бол туулайны дүрс хэмээн сонсож байсан юм байна. Харин сарны дүрс бол мэлхийний дүрс гэж сонсож байгаагүй.
|
- Знаете легенды о том, что пятна на луне это образ лягушки, зайца?
- Слышал, что пятна на луне это образ зайца. А про лягушку не слышал.
|
|
Цолмон
|
- Үүрээр тэнгэрт гардаг Венера буюу Үүрийн Цолмон одыг шуналтай эмгэн гэж ярьдаг тухай домог дуулсан уу?
- Сонсож байсан. Тэгж ярьдаг байсан. Яагаад гэвэл өглөө эрт, үүр цайхын өмнө гялтганаж, өдөр болохоос өмнө шуналтай тэнгэрт гарч ирдэг од гэхчилэн ярьдаг.
- Яагаад шуналтай од гэсэн гэнээ?
- Шуналтай гэдгийн учир нь тэр од бүх од байхгүй байхад яг өглөө, үүр цайхын өмнө гардаг. Бусдад харагдаж, их ойрхон ирж байна гэсэн нь шуналтай гэсэн утгатай л болов уу.
|
- Слышали легенду о том, что Венеру, которая восходит на рассвете, называли жадной старухой?
- Слышал. Так говорили. Она блестит рано утром перед рассветом, а перед тем как наступит день с жадностью уходит на небо, такая звезда.
- А почему с жадностью?
- Жадная, потому что она выходит перед рассветом, когда нет других звезд. Она показывается всем и подходит очень близко, поэтому про нее говорят, что она очень жадная. Такой, кажется, смысл в этом.
|
|
Радуга
|
- Солонгын тухай ямар домог сонсож байв?
- Солонго чинь борооны дараа гардаг шүү дээ. Хөдөөний хүүхдүүд багадаа солонгыг хөөж, их ойрхон байгаа мэт боддог байсан.
- Солонго руу хуруугаараа зааж болдоггүй гэж та сонссон уу?
- Яг тийм зүйл бол сонсоогүй л дээ. Ер нь бороо орж, тэнгэр цэлмэн, солонго татахад хүний сэтгэл их сэргэдэг шүү дээ.
|
- А какие легенды вы знаете про радугу?
- Радуга появляется после дождя. Раньше худонские дети гоняли радугу, думали, что она рядом.
- Слышали, что на радугу нельзя показывать пальцем?
- Такого не слышал. После дождя, когда небо очистится и появится радуга, на душе становится радостно.
|
|
Озерный (Хубсугул) бык
|
- Хөвсгөл нуураас бух гардаг гэсэн домог яриа сонссон уу, Та?
- Би тийм юм сонссон. Би Монгол Улсын Их Сургуулийг 1959 онд төгсөөд Хөвсгөл аймгийн Хатгал тосгоны 10 жилийн дунд сургуульд багшилж байсан юм. Тэнд байхад тэндэхийн настай хүмүүс дээр үед Хөвсгөл далайгаас бух гарч, урамддаг гэж ярьдаг байсан.
- Яах гэж бух далайгаас гардаг юм бол?
- Яг нарийн учир шалтгааныг нь би сайн мэдэхгүй. Хөгшчүүлийн нь л тийм яриа байдаг. Ямар учиртай юм.
|
- А слышали легенду о том, что из озера Хубсугул выходит бык?
- Слышал. Я закончил МонГУ в 1959 году и поступил учителем в десятилетнюю среднюю школу Хубсугульского аймака. Тогда тамошние старики рассказывали, что раньше из Хубсугула выходил бык и ревел.
- Зачем бык выходил из озера?
- Точной причины я не знаю. Это старики так рассказывали. Почему, не знаю.
|
|
Дархаты
|
Хөвсгөл аймагт дархатын Ринченлхүмбэ, Улаан-уул, Баянзүрх гээд гурван сум байдаг. Дархатууд хошин, шог дуу хуур их амархан гаргадаг. Хүүхдүүд нь их эелдэг. Янз бүрийг үлгэр, домог их ярьдаг. Хөвсгөл нуурыг их олон хүн ирж харж үзсэн. Тэр нуураа ард түмэн нь хүндэлж, дээдэлдэг юм.
- Дархатууд яаж үүссэн тухай домог мэдэх үү?
- Дархатуудыг их ид шидтэй хүмүүс гэж багадаа сонсож байсан. Дархатууд гэдэг чинь дархлагдсан хүмүүс гэсэн утгатай үг шүү дээ. Яагаад тэд дархлагдсан бэ? гэхлээр тэдний дунд их авъяас билигтэй, онцгой эрхтэй хүмүүс олон байсан байж магадгүй. Бөө мөргөлтэй хүмүүс ч их байсан. Одоо хүртэл тэнд бөөгийн уламжлал их байгаа. Тэндэхийн хүмүүсийг тэнгэр, бурхантай хамгийн ойр гэж үздэг юм. Учир нь тэд онгодоо Хурмаст тэнгэрээс авч, бөөлж, аливаа хүний амьдралын элдэв үзэгдлийг үнэн зөв тайлдаг гэж үздэг.
- Дархатууд яагаад тэнд нутагласан тухай дуулсан уу?
- Эзэн Чингисийн үед маш их авъяас билигтэй дархат хүмүүс Чингис хааны дайн байлдаанд их үүрэг гүйцэтгэсэн гэнэ. Тэгээд Чингис хаан тэднийг шагнаж, энэ нутаг орныг дархалж өгсөн гэдэг. Тэд бөө мөргөлтэй. Онцгой авъяас билигтэй хүмүүс дархатууд дундаас олон төрсөн гэж үздэг.
|
В Хубсугульском аймаке есть три сомона - Ринчинлхумбэ, Улан-Ул и Баяндзурх. Дархаты очень много поют шутливых и сатирических песен. Дети их очень приветливые, вежливые. Рассказывают разные сказки легенды. Хубсугул многие приезжают посмотреть. Народ его почитает.
- Как возникли дархаты - знаете легенду об этом?
- В детстве слышал, что дархаты владеют многими видами волшебства. Дархаты - значит, люди, которые свободны от податей. Почему их освободили? Может быть, потому что среди них было много талантливых, особенных людей. Было много таких, кто поклонялся шаманам. И сейчас там сильны шаманские традиции. Тамошних людей считают очень близкими к небу (тэнгэр) и бурхану. Ведь они получают свои онгоны от Хурмаст-тэнгри, камлают и могут правильно объяснить разные явления в жизни человека.
- Почему дархаты расселились там?
- Даровитые дархаты во времена Чингис-хана сыграли большую роль в в войнах Чингис-хана. Поэтому Чингис-хан наградил их и подарил им эту землю. Они поклоняются шаманам. Из дархатов много талантливых людей. Так считается.
|
|
Семьдесят небылиц
|
- "Далан худалчийн тухай үлгэр" мэдэх үү?
- Далан худалч, Балан Сэнгэ гэсэн олон хувилбараар тархсан үлгэрийг их сонсож байсан.
- Энэ нутагт тэр үлгэр их тархсан уу?
Энэ нутагт Далан худалчийн тухай үлгэр, домог маш их бий. Монголын зохиолч Ч.Ойдов "Далан худалч" гэдэг жүжиг бичиж, тавьсан л даа. Тэр зохиолын уг үндэс нь бүх аймгуудад тархсан "Далан худалч" гэдэг үлгэрээс сэдэв, санаа авч бичсэн. Далан худалч чинь ард түмнийг дарлаж мөлжиж байсан хүмүүсийн эсрэг тэмцсэн, ард түмний туйлын хүсэл мөрөөдлийн илрэл, идеал болж байсан дүр юм.
- Та Далан худалчийн тухай ямар нэгэн үлгэр ярьж өгч чадах уу?
- Одоо мартсан байна. Ямар ч байсан Далан худалч бол дарлагдаж байгаа ардыг өмгөөлж, хамгаалсан л дүр юм. Маш их цэцэн үг хэллэгээр тэднийг мохоож байсан.
|
- Знаете сказки о Семидесяти небылиц?
- Много слышал разных вариантов "Семидесяти небылиц", "Балан-Сэнгэ".
- В этих местах эти сказки популярны?
- Здесь очень популярны сказки о Семидесяти небылицах. Монгольский писатель Ч. Ойдов написал и поставил пьесу "Семьдесят небылиц". Идея пьесы взята из распространенной по всей Монголии сказки "Семьдесят небылиц". Семьдесят небылиц - образ, воплощающий чаяния народа, боровшегося против тех, кто его порабощал.
- Можете рассказать сказку о Семидесяти небылицах?
- Забыл уже. Так или иначе, это образ защитника порабощенного народа. Он побеждает их мудрыми словами.
|
|
Долон бурхан
Мичид
|
- Долоон бурхан одыг 12 жилээр төсөөлдөг байсан тухай та сонссон уу?
- Мэр сэр сонсож байсан болохоос тодорхой сайн юм мэдэхгүй.
- Мичид одны тухай ямар нэгэн домог сонссон уу?
- Тэнгэрийн од мичдийн тухай олон л домог байдаг. Сонсож байсан зүйл байгаа боловч одоо тодорхой сайн санахгүй байна.
|
- Слышали что-нибудь о том, что звезды Долон бурхан сопоставляли с 12-летнем циклом?
- Что-то слышал, но точно не знаю.
- Слышали какие-нибудь сказки о Мичид?
- Много есть сказок о Мичид. Слышал их, но сейчас вспомнить не могу.
|
|
Даян-Дэрхи
|
- Даяндээрх яагаад бөөгийн онгодын орон болсон юм бэ?
- Даяндээрх гэдэг бол Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул сумын Үүрийн голын тэнд байдаг уул байгаа юм. Тэндэхийхэн тахиж шүтэж байдаг. Тэр хавийн хүмүүсийн тахиж байсан том уул, агуй байгаа юм шүү дээ. Тэнд нэг хийд байсан. 1970,80-аад оны үед тэрний зөвхөн үлдэгдэл мод нь л байсан. Одоо сэргээсэн.
|
- Почему Даян-Дэрхи стал местом шаманских онгонов?
- Даян-Дэрхи это гора, которая находится у реки Урийн-гол в сомоне Цаган-Ул. Тамошние люди ее почитают и молятся ей. Это большая гора, в ней есть пещера. Там был монастырь. В 1970-80-х гг. там оставались деревянные остатки от него. Сейчас его восстановили.
|
22.08.2007
Булганский аймак
Н.Дагвадорж
Харалч и харал
|
- Хараал хийдэг хүний тухай сонссон уу?
- Манай энд хараал хийдэггүй.
- Хараалч хүн хэлээ харлуулдаг уу?
- Хараал хийж байгаа хүнийг үзээгүй. Хэлээ харлуулахыг үгүйсгэхгүй.
- Хар ном гэж сонссон уу?
- Сонсож байсан. Зарим нэг юм үзсэн.
|
- Что-нибудь слышали о людях, насылающих харалы?
- У нас тут не насылают харалы.
- Харалчи чернят свой язык?
- Я не видел насылающих харалы. Не исключаю, что они чернят язык.
- Что-нибудь слышали о черных книгах (хар ном)?
- Слышал. Видел некоторые.
|
|
Состязания лам и шаманов
|
- Лам, бөө хоёр тэрсэлдсэн тухай домог хууч мэдэх үү?
- Олон удаа сонсож байсан. Лам гэдэг авьяас билигтэй хүн байсан. Бөө бол бүр онцгой авьяас билигтэй, тэнгэртэй холбоотой хүн. Лам нь бөөгөөс арай мөхөс байсан болов уу. Ардын Хатан баатар Магсаржав манай нутгийн хүн. Бөө бол яахын аргагүй их чадалтай гэж ярьдаг байсан гэсэн. Хатан баатар Магсаржав чойжин хүн байсан гэсэн.
- Бөө, лам хоёр хэрхэн тэрсэлдсэн тухай үлгэр домог ярьж өгөөч?
- Бөө, лам хоёр тэрсэлддэг байсан гэдэг. Лам нар бөөг ялж дийлээгүй учир бөөд халдаж чадалгүй харин бөөгөөс өөртөө юм авч ашигласан гэдэг.
|
- Знаете рассказы о том, как боролись ламы и шаманы?
- Много раз слышал. Ламы были одаренные различными способностями люди. Шаманы были и вовсе обладающие различными умениями, связанными с небом. Ламы были, вроде, послабее шаманов. Народный герой Хатан-батар Магсаржав - из моих мест. Он говорил, что шаманы все-таки обладают чудесной силой. Хатан-батар Магсаржав был, говорят, чойджином.
- Расскажите, как ссорились ламы и шаманы.
- Ламы и шаманы часто ссорились. Ламы не могли победить шаманов, они не могли причинить им никакого зла, а наоборот, сами что-то использовали, взяв от шаманов.
|
|
Харалы и харалчи
|
- Хараалыг шүлэглэж хэлдэг үү?
- Шүлэглэж хэлдэг. Бөө онгодоо дуудах шиг хүнд сэтгэлзүйн нөлөө үзүүлж, нөгөө хүндээ нөлөөлдөг.
- Хараал чухам яаж хийдэг юм бэ?
- Хараал хийхдээ шүлэглэсэн хараалын шүлэг уншиж, чонын шөрмөс шатааж, бодит юм хийдэг гэсэн. Ортой байх аа. Тэгэхлээр хулгайч хүний шөрмөс нь татдаг гэсэн.
- Хараалыг тусгай хараалч хүн хийх үү? Жирийн хүн ч хараал хийх үү?
- Онцгой авьяас билигтэй нөгөө хүнийхээ тархи оюун ухааныг эзэмдэх хувилгаан чадалтай бөө нар л онгодоо Хурмаст тэнгэрээс дуудаж авраад бусдыг эрхшээлдээ оруулдаг. Хараалч гэдэг бол муу үйлдэл үзүүлдэг хүн байсан.
- Хараалч хүн шарын шашинтай холбоотой юу?
- Шарын шашинтай хараалч хүн ямар ч холбоогүй. Харин монголчуудын уугуул шашин бөө мөргөлтэй л холбоотой.
- Ямар аргаар хараал хийдэг вэ? Хараалын эсрэг хариуг жирийн хүн өөрөө хийж чадах уу?
- Сайн мэдэхгүй. Өөрөө жирийн хүн хараалыг хариулж чадахгүй. Харин өөр хүчтэй хараалч, бөө, чойжин хүмүүс л хараалыг буцааж хариулна.
- Хараалч хүний хэл нь могой шиг байдаг уу?
- Хараалч хүмүүс тэгж хүнийг айлгадаг байсан байж магадгүй. Үзээгүй болохоор би мэдэхгүй. Онцгой содон хэлтэй байхыг үгүйсгэж чадахгүй.
|
- Харалы говорят стихами?
- Говорят стихами. Как шаман призывает онгон, так оказывают психологическое влияние на другого человека.
- Как насылают харал?
- Говорят, произносят стихотворный харал, сжигают жилы волка и еще делают разные вещи. По-моему, это действительно так. Тогда у воров начинает сводить жилы.
- Харалы может насылать только специальный харалч? Или простой человек тоже может?
- Человек, обладающий особым даром, шаман, умеющий воздействовать на разум другого человека, призывает от Хурмаст-тэнгри онгона и подчиняет себе других людей. Харалчи - люди, которые совершали дурные ритуалы.
- Харалчи связаны с желтой религией?
- Никак не связаны. Связаны с древней религией монголов шаманизмом.
- Каким способом делается харал? Ответить на харал может простой человек?
- Не знаю точно. Простой человек не может ответить на харал. Может ответить другой сильный харалч, шаман или чойджин.
- У харалча язык похож на змею?
- Так харалчи могли пугать людей. Но я ведь не видел, поэтому не знаю. Может, у них и были особые языки.
|
|
Тэнгэрийн зам
|
- Тэнгэрийн замын тухай домог мэдэх үү?
- Ер нь монголчууд тэнгэр заяатай, тэнгэртэй холбоотой гэдэг тул тэнгэрт очих зам мөр байдаг байх. Бөөгийн онгод тэр замаар ирдэг байх.
|
- Знаете легенды о Млечном пути?
- Про монголов говорят, что они обладают судьбой, посланной небом, они связаны с небом, поэтому, наверное, у них есть путь на небо. Шаманские онгоны ходят по этому пути, наверное.
|
|
Душа (сунс)
|
Бөө бол сүнстэй их холбоотой. Сүнс дуудах гэдэг зан үйл байдаг. Хүн таалал болвол сүнс нь явж бие нь үлддэг.
- Онгод, сүнс хаана байдаг, оршдог юм бэ?
- Хүний биед, амьтай бүхэнд сүнс байдаг. Сүнс алга болохгүй. Хүн үхэхэд сүнс биенээс ангижирч, дараагийн хүнд сүнс очно.
- Сүнс тэнгэрийн замаар өөр газар очдог гэж ойлгож болох уу?
- Сайн үйл хийж байсан бол сүнс хүнд, муу үйл хийж байсан бол хорхой шавьж болно.
- Онгод тэнгэрийн замаар ирдэг гэж та бодож байна уу? Энэ тухай хэнээс сонссон бэ?
- Би л тэгж ургуулан бодож байна.
|
Шаманы связаны с душой человека (сунс). Есть ритуал призывания души. Когда человек, умирает, тело его остается, а душа уходит.
-Где находятся онгон, сунс?
- В человеческом теле, у всего живого есть душа. Без души нельзя. Когда человек умирает, душа улетает из тела и входит в другого человека.
- Можно так понять, что душа по небесному пути уходит в другое место?
- Если человек совершал хорошие дела, душа становится человеком, если - плохие, то - червяками и насекомыми.
|
|
Тэнгэрийн зам
|
- Тэнгэрийн замыг тэнгэрийн оёдол гэж ойлгож болох уу?
- Би сайн мэдэхгүй юм. Хүний оюун ухаан шавхагдашгүй. Хэр зэрэг ертөнцийг мэдэрч байгаагаас болж орчлонг хүн танин мэднэ.
|
- Вы думаете, что онгоны идут по небесному пути? От кого вы слышали об этом?
- Я так сам думаю.
- Можно считать, что небесный путь - это небесный шов?
- Не знаю. Разум человеческий неисчерпаем. Насколько человек изучил вселенную, настолько он ее и понимает.
|
|
Мангас
|
- Мангас гэж юу вэ?
- Мангас гэдэг юу л даа. Монгол ардын үлгэрт гардаг. Хүний хүсэл мөрөөдлийн эсрэг дүр. Хүний оюун ухаанаас үүссэн эсрэг дүр юм. Түүнээс бус мангас гэж бодит юм байхгүй. Мөн харц ардыг дарлан зовоож байсан явдал, амьдралын дарлал мөлжлөгийг үзүүлсэн уран сэтгэмжит дүр гэж бодож байна.
|
- Что такое мангас?
- Мангас это… Бывает в монгольских народных сказках. Образ отрицательный, противоположный чаяниям человека. Сочинен человеком. На самом деле никаких мангасов нет. Думаю, это художественный образ, олицетворяющий порабощение народа.
|
03.08.2008
г. Ундурхан, Хэнтийский аймак (гостиница "Баян-Эрдэс")
Б. Хишигням
Знакомство
|
Бид түүнтэй хүүхэд эх барьж авах эртний монгол ёс заншил, нярай хүүхэдтэй холбоотой цээрлэх ёсны талаар голчлон ярилцав.
Таны нэрийг хэн гэдэг вэ?
Балжиннямын Хишигням.
Та хэдэн настай вэ?
73 настай.
Та халх уу?
Халх. Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын үндсэн харъяат. Одоо Хэрлэн сумын 3 дугаар багт амьдардаг.
Та хаана төрсөн гэнэ ээ?
Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын нутагт төрсөн. Баянхутаг сумын уугуул, унаган хүн. Манай аав уртын дуучин хүн байсан. Монголын нэрт уртын дуучин Хонгорзул чинь миний төрсөн дүүгийн нь хүүхэд шүү дээ.
Та ямар ажил эрхэлж байсан бэ? Ямар мэргэжилтэй вэ?
Эх баригч-сувилагчийн мэргэжилтэй. Эх баригч сувилагчаар 30 гаруй жил ажиллаад өндөр насны тэтгэвэртээ гарсан.
Та хаана хаана ажилаж байсан бэ?
Өө, олон газар ажиллаж байсан. Төв аймгийн Батсүмбэрийн сангийн аж ахуйд байдаг Улсын Асрамжийн газар хүртэл ажиллаж байсан. Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан, Цэнхэрмандал зэрэг олон газар ажилласан.
Эх баригч л хийж байсан уу?
Дандаа эх баригч байсан. Бүдүүлэг цагт эх барихаар мориор явна. Гэртээ төрсөн хүүхэд эх барьж авна. Одооных шиг биш, бүдүүлэг цаг шүү дээ.
Та олон хүүхэдтэй юу?
Би өөрөө 11 хүүхэдтэй. Миний 11 хүүхдээс дөрөв нь эрэгтэй. Бусад нь эмэгтэй. Ач, гуч нийлээд 60 гаран болсон.
Тэд цөм энд суудаг уу ?
Энд бий. Зарим нь Өндөрхаан, Улаанбаатар, Хурахын сангийн аж ахуйд бий. Энд тэнд л ажиллаж, амьдарцгааж байгаа даа. Агар (агроном Р.Ч), морь уядаг, нягтлан бодох гээд хүүхдүүд маань янз бүрийн л ажил хийж байгаа.
|
Мы беседовали с ней в основном о монгольских обычаях, связанных с родами и младенчеством.
– Как вас зовут?
– Балжиннямын Хишигням.
– Сколько вам лет?
– 73.
– Вы халхаска?
– Халхаска. Уроженка сомона Баянхутаг Хэнтийского аймака. Сейчас проживаю в 3 баге сомона Хэрлэн.
– Где вы родились?
– В сомоне Буянхутаг Хэнтийского аймака. Сомон Баянхутаг – моя родина. Мой отец был певцом протяжных песен. Известная монгольская певица протяжных песен Хонгорзул – это моя родная племянница.
– Кем вы работали? Какая у вас специальность?
– Я – акушерка. Работала акушеркой 30 с лишним лет и вышла на пенсию.
– А где вы работали?
– Во многих местах. Даже в государственном приюте в госхозе Батсумбэр в Центральном аймаке. В Джаргалтхане, Цэнхэрмандале Хэнтийского аймака и еще в разных местах.
– Только акушеркой?
– Акушеркой. В старые времена отправлялась принимать роды на коне. Принимала роды в юртах. Это не теперь, а в старые времена.
– У вас у самой много детей?
– 11. Четверо из 11 моих детей – мальчики. Остальные девочки. Внуков больше 60.
– Они все живут здесь?
– Здесь есть. Некоторые в Ундурхане, Улан-Баторе, госхозе Хурах. Там и тут работают, живут. Агроном, морь уядаг(?), счетовод и так далее.
|
|
Роды
|
Та хэдэн хүүхэд эх барьж авсан бэ?
Нэг ихэртэй, 100 гаран хүүхэд эх барьж авсан.
Зөвхөн эмнэлэгт л эх барьж авдаг байсан уу? Аль эсвэл гэрт нь үү?
Дээр үед чинь янз бүрээр л эх барьж авч байлаа. Гэрт нь, хонины хоргол дунд ч төрсөн эхийг ч эх барьж авч явлаа, залуудаа.
Эх барьж явахад тань танд хамгийн сонирхолтой, дурсамжтай санагддаг үеэсээ яриач?
Би сургуулиа төгсөөд залуухан, Жаргалтхаан суманд эх баригчийн томилолт аваад очсон юм. Хүн төрөх гээд байна гээд намайг морьтой ирж авлаа. Тэгээд ирсэн хүнтэйгээ морьтой давхиад очтол тэр айл хаалгаа тайлж өгөхгүй байв. Төрсөн хойно нь оруулна гээд. Төрсний дараа нь орсон чинь араг түшээд хонины хөх хоргол дээр хүүхдээ гаргасан байсан. Хөдөөний хүмүүс чинь тэр үед эмнэлэг бараадахдаа дургүй. Гэртээ нууж хаагаад төрчихдөг байсан.
Яагаад заавал араг түшиж төрсөн юм бол? Тухайн үеийн тохиолдол уу?
Монголчуудын өвөг дээдсээсээ уламжлан ирсэн ёс заншил юм даа. Хөдөө суманд төрөх газар гэдэг анх л бий болж байсан цаг. Хөдөөний хүмүүс ухамсар дорой болохоор эмнэлэгт төрөх дургүй. Нууж хааж байгаад гэртээ төрдөг байв. Би очиж, хүүхдийг нь эх барьж авдаг байлаа.
Яагаад чухам араг түшиж төрдөг гэнээ? Нэг л сайн ойлгохгүй байна?
Монголчуудын уламжлал л юм даа. Араг түшээд эх хүн төрөхөд хярзан урагдахгүй төрдөг. Янз бүрийн хүндрэл гардаггүй сайн гэдэг байсан.
Хишигням гуай, Та Өндөр гэгээн Занабазарын тухай домог мэдэх үү?
Номноос л уншиж л байсан.
Өндөр гэгээн Занабазарыг ээж нь төрүүлээд аргалын арганд хийсэн гэдэг яриа байдаг уу?
Ер нь бол монголчууд уламжлалт ёсондоо араг түшиж төрөөд адууны хомоол үнгээд даавуунд боож, живх хийгээд одооны Pampers шиг юм болгоод хүүхдээ өсгөдөг байсан.
Та түрүүн хонины хоргол дээр хүүхдээ төрүүлсэн эх байсан гэсэн. Албаар тэгсэн хэрэг үү?
Тийм. Хонины хөх хорголыг дээр үед хуурайлганд хэрэглэдэг байсан. Даавуу ховор байсан болохоор хонины хөх хоргол дээр төрдөг байж дээ. Манай нутагт "Гахай гэр" гэдгийг бариад эх хүн төрөхдөө одоогийн хулдаасны оронд л хөх хорголыг дэвссэн хэрэг л дээ. Дээр үед бол тэгж л төрдөг байсан.
Ийм уламжлалт ёс одоо бол байхгүй болсон. Би сүүлийг нь мушгиж, тийм эхийг эх барьж авч байсан. Гэхдээ ганцхан айлд л хоргол дээр төрөхийг үзсэн юм. Хөгжсөөр хөгжсөөр одоо үеийн сайхан нөхцөлд эх хүн төрөх болсон.
Аргал хоргол дээр хүүхдээ төрүүлэхдээ эх хүн юу боддог байсан бол?
Ерөөсөө хонины хоргол гэдэг чинь их ариухан сайхан шүү дээ. Дээр нь төрөхөд ямар ч аюулгүй болохоор хүүхдээ төрүүлдэг байсан. Намайг хоргол дээр хүүхдээ төрүүлсэн тэр айлд очиход дөнгөж төрсөн хүүхдийн биенд нь нойтон хоргол наалдсан байж билээ. Дөнгөж сургууль төгсч очсон эх баригч хүн болохоор надад эвгүй санагдаад л дор нь хүүхдийг нь даавуунд боогоод цэвэрлээд авсан даа. Тэгж төрсөн эх одоо 90 нас шүргээд байж байна шүү дээ. Үүнээс харахад тэгж төрөхөд аюулгүй нь мэдэгдэж байна.
Намайг тэр айлд морьтой давхиад очиход оруулахгүй байж билээ. Хонины хөх хоргол, хар хоргол гэж байдаг юм. Хөх хоргол дээр л хүүхдээ төрүүлдэг байсан юм.
Таныг эх барьж байсан үед эх, хүүхэд эндэж байсан уу? Хүндрэлтэй төрдөг байсан уу?
Эх, хүүхэд эндэж байгаагүй. Энэ нь нэгдүгээрт: Тэр үеийн хүмүүсийн бие сайн. Цагаан идээгээ иддэг. Биеийн хөдөлмөр их хийдэг байсан учраас эрүүл байсан.
Хоёрдугаарт: Миний өөрийн залуу насны аз хийморь байсан байх. Би муу муухай юм үзээгүй. Эх барьсан эх нас барах, гэрт нь төрүүлсэн хүүхэд эндэхийг үзээгүй.
Тэр үед хүн төрөхийн өмнө хэн нэгэн хараал хийх юмуу ямар нэгэн муу муухай юм хийдэг байсан болов уу? Тийм хараалаас болж эх, хүүхэд энддэг тохиолдол байсан уу?
Үгүй. Ер нь тийм юм байхгүй. Тэр үед чинь хүмүүс биеийн хүчний ажил маш их хийдэг байсан. Тийм болохоор биеийн эсэргүүцэл сайтай. Төрсөн эх төдхөн гурав хоноод л үнээ малаа саагаад л, хар бор ажлаа хийгээд явчихдаг байсан. 1950 жараад оны үед ийм л байсан.
Умайн улаан утас гэж юуг хэлээд байна?
Хүйг нь хэлж байгаа юм байлгүй. Эхээс төрсөн хүүхэд эхтэйгээ хүйгээр холбоотой гарна шүү дээ. Тэгээд эх барьж авахдаа тэрнийг нь хэмжээтэй боогоод, цэвэрлээд, хайчилна. Тэгээд эхэс нь гарч ирнэ. Тэгээд төрөлт дуусч, хүүхэд эсэн мэнд төрж, агаараар амьсгалж, сайн сайхан болно доо.
Эртний орост эндсэн хүүхэд төрөхөд хүүхдийг нь орноос нь аваад оронд нь амьтны зулзага сольж хийдэг. Монголчуудад тийм зан үйл байдаг уу?
Тийм зүйл огт байхгүй.
Европод гажигтай, эвгүй хүүхэд төрөхөд оронд нь тэгж амьтны зулзага хийгээд сольчихдог байсан. Тийм хүүхдийг амьсгалуулдаггүй гэсэн үг л дээ.
Манай ёсонд тийм зүйл байгаагүй. Би одоо бол өөрсдийн хүүхдийг жирэмсэн байхад нь хүүхдийн нь өсөлтийг гараараа тэмтэрч барьж үзээд мэддэг. Хэвийн бус өсөлттэй эхэд бариа хийж, өсөлтийг нь хэвийн болгодог. Удаан жил ажиллаад ирэхээр гартаа баримжаатай болчихдог. Хүүхэд нь гэдсэндээ хазгай буруу байрлалтай байвал илээд засдаг. Хүүхдүүд ижий ижий гээд үзүүлдэг. Нутгийн хүүхдүүдийг гар баримжаагаар л бариад засдаг.
|
– У скольких вы приняли роды?
– Я приняла более 100 детей, одну двойню.
– Только в больнице? Или в юрте тоже?
– Раньше по-всякому принимали роды. В юрте, в молодости приняла роды даже на овечьем кизяке.
– Какой период был самым памятным?
Я только что окончила школу, была совсем молоденькой. Получила распределение в сомон Джаргалтхан. Как-то прискакали за мной, мол, женщина рожает. Мы на конях с тем человеком отправились. Доскакали, а нам в том айле двери не открывают. Говорят, откроем после того, как родит. Пустили нас уже после того уже как родила. Женщина родила на синий овечий кизяк, опираясь на корзину. В то время люди не любили обращаться в больницу. В юрте закроются и рожают.
– Почему, опираясь на корзину, родила? Случайно?
– Это обычай, который монголы получили от предков. Это время, когда в степи только-только начали появляться больницы, поликлиники. Люди были необразованными, не любили рожать в больницах. Закрывались, скрывали и рожали в юрте у себя. Я же принимала детей уже после родов.
– Почему же опираясь на корзину? Не понимаем.
– Это монгольские традиции. Когда женщина рожает, опираясь на корзину, не будет разрывов промежности, никаких осложнений. Так считалось.
– Знаете легенду об Ундур-гэгэне Дзанабадзаре?
– Читала в книгах.
– Рассказывают, что мать Ундур-гэгэна Дзанабадзара родила его и положила в корзину?
– Монголы по традиции рожали, опираясь на корзину, размельчали конский помет, клали его в тряпку, делали подгузник, как современные памперсы, и так растили детей.
– Вы рассказывали, что женщина родила на овечий помет. Это специально так?
– Да. Синий овечий помет в прошлом использовали для пеленания. Материя была редкостью, поэтому и рожали на синий овечий помет. У нас на родине ставили "Юрту-свинью" и там женщина рожала, а вместо клеенки рассыпали синий овечий помет. Раньше так и рожали. Сейчас такого уже нет. Я так принимала роды у одной из последних. Правда, видела только в одном айле, как рожают на помет. Сейчас уже женщины рожают в хороших условиях.
– Когда женщина рожала на помет, что она думала?
– Овечий помет с точки зрения санитарии очень чистая вещь. Родить на него – нет никакой опасности, поэтому и рожали так. Когда я пришла в тот айл, где женщина родила ребенка на помет, к его телу прилипли кусочки мокрого помета. Я только-только закончила училище акушерское, мне показалось это неправильным. Я завернула ребенка в материю, вымыла его. Той женщине, которая так родила, сейчас уже больше 90 лет. Из этого ясно, что так рожать неопасно.
Меня в тот айл, когда я прискакала туда, не пустили. Есть черный овечий помет, а есть синий. Детей рожают на синий.
– За время вашей работы дети гибли? Были осложнения при родах?
– Ни матери, ни новорожденные ни разу не погибли. Во-первых, в то время здоровье у людей было хорошее. Ели молочную пищу. Много физически трудились. Во-вторых, еще и я с молодых лет, наверное, счастливая (аз хийморь байсан). Я плохого не видела. У меня ни роженица, ни новорожденный ни разу не погибли, когда рожали в юрте.
– В то время, перед тем как женщине рожать, могли ее проклясть или сделать что-то плохое? Были случаи, чтобы из-за этого кто-то погиб?
– Нет. Такого не было. В то время люди делали физическую работу, поэтому сопротивляемость организма у них была хорошая. Роженица уже через три дня доит коров, делает черную работу и так далее. В 1950–60-е годы было так.
– Что называют красной нитью матки (умайн улаан утас)?
– Наверное, пуповину? Ребеночек связан с матерью пуповиной. Когда принимают роды, ее завязывают, чистят и отрезают. И тогда он появляется из матери. Роды кончаются, ребенок здоров, вдыхает воздух, и все хорошо.
– В России если рождался мертвый, вместо него подкладывают детеныша животного. У монголов такой обычай был?
– Нет.
– В Европе если рождался уродливый больной ребенок, вместо него подкладывали детеныша зверя. То есть ему не давали задышать.
– У нас такого обычай не было. Сейчас, когда мои дети беременеют, я могу руками пощупать и проверить рост ребенка. Если растет неправильно, массажем исправляю. Когда много лет работаешь, в руках уже знание. Если ребенок в животе неправильно расположен, массажем, поглаживанием можно исправить. Дети бегут ко мне и показывают себя. Всех в округе я руками щупаю и исправляю.
|
|
Охранительные имена, имянаречение
|
Хүмүүс хүүхэддээ Энэбиш, Тэрбиш, Адилбиш гэх мэтий нэрийг өгдөгийн учир нь юу вэ?
Олон хүүхэдтэй болон хүүхэд нь тогтдоггүй айл тэгж энхрийлж, тийм сонин нэр өгдөг байсан. Жишээ нь: Буур, Хүн-биш, Муу-нохой, Ухна, Би– биш, Чи– биш гэх мэт нэрийг аливаа муу муухай юмнаас сэргийлж, энхрийлж өгдөг. Социализмын үед бид нарыг эх баригч болоод хөдөө ажиллахаар явахад Дорж, Дулмаа, Дондог гэх мэт нэр өгч болохгүй гээд Эрүүлийг Хамгаалах Яамнаас 500 хүүхдийн нэр бичиж өгөөд явуулдаг байсан. Тийм нэр нь дандаа Энх-тэй нэр. Бүгд л Энхбаяр, Энхцэцэг гэх мэт нэр байдагсан. Намайг Төв аймгийн Батсүмбэр суманд ажиллаж байхад ч тийм л байсан. Миний тийм нэр өгсөн хүүхдүүд одоо 40,50,60 нас гарсан хүмүүс болсон. Одоо над дээр зөндөө ирдэг юм.
Муу-Нохой гэж энхрийлсэн нэр л дээ. Дөрвөн хүүхэдтэй байтал нэг хүүхэд нэмэгдэж, 5 хүүхэдтэй болбол нэг нь илүүдэх вэ, тоо нь илүүдэх вэ гээд тийм нэр өгдөг. Тэр байтугай кукла (хүүхэлдэй) гэртээ байлгахгүй. Хүний тоо илүүднэ гээд байлгадаггүй байсан.
Таван хүүхэд заяаж. Зургаа, долоо дахь хүүхэд нь гарахаар эхний тав шигээ жирийн нэр яагаад өгч болдоггүй юм бол?
Хүний тоо илүүдэх вий гэж хайрлаж энхрийлсэндээ л тийм нэр өгдөг байсан хэрэг.
Юунаас хамгаалж байгаа нь тэр билээ?
Муу юмнаас хамгаалж, эрүүл өсгөх гэж тэгж байгаа юм. Бурхан таван хүүхэд хайрласан. Хоёр нь илүүдэх вэ гэж бодож байгаа нь тэр юм.
|
– Почему люди дают имена Энэбиш, Тэрбиш, Адилбиш?
– В семьях, где было много детей или дети умирали, давали такие странные имена. Например, имена Буур (верблюд) Хун-биш (Не человек), Му-нохой (Плохая собака), Ухна (Козел), Би-биш (Не я), Чи-биш (Не ты) давали, для того чтобы избежать плохого. При социализме, когда мы отправились работать, нам сказали, что имена типа Дорж, Дулмаа, Дондог, давать нельзя, а дали список из Министерства здравоохранения из 500 имен. Эти имена были все со словом "Энх" (Мир) – Энхбаяр, Энхцэцэг и так далее. Когда я работала в Центральном аймаке в сомоне Батсумбэр, так вот и было. Сейчас все, кому я дала такие имена, достигли 40, 50, 60 лет. Приходят. Му-нохой это имя, данное из жалости (энхрийлсэн нэр). Есть уже 4 детей, один прибавился, будет 5, может, один лишний? Вот такое имя и давали. Даже кукол могли дома не держать. Будет лишнее число людей.
– Послала судьба пятерых. Потом рождаются шестой, седьмой, почему им нельзя дать обычные имена?
– Боятся, что число людей превысит положенное. Вот и дают из жалости (хайрлаж энхрийлсэндээ), для защиты такие имена.
– От чего защищают такие имена?
– От плохого, чтобы дети росли здоровыми. Люди думают: бурхан судил нам пятерых, а эти, наверное, будут лишними.
|
|
Харалч
|
Хэлээ хараар тосолж, хараадаг тухай сонссон уу?
Мэдэхгүй юм байна.
|
– Слышали о людях, которые красят языки черным и проклинают?
– Не знаю.
|
|
Серый заяц с лысинкой (пятном)
|
Хүүхдийн духан дээр нь хар хөө түрхдэг ямар учиртай юм бэ?
Харуй бүрийгээр хүүхдийг гадагш дотогш авч явах зэрэгтээ хөлшинө (хөлснө Р.Ч) гээд гадны хий зүйлээс хамгаалж, энхрийлж, сэргийлж, бор халзан туулай болгодог ёс бий. Тэгж духан дээр нь хөө түрхэхийг бор халзан туулай болгох гэж нэрлэдэг.
Үүнийг зөвхөн хүүхдүүдийнхээ бага настайд нь хийдэг үү?
Нялх хүүхэд болгонд хөлд ортол нь хийдэг.
|
– Почему детям на лбу ставят пятно черной золой?
– Есть такой обычай – когда детей в темноте выносят наружу или заносят внутрь, боятся, что он вспотеет, чтобы защитить от внешних дурных вещей, называют серым зайцем с лысинкой. Когда ему ставят пятно золой – это его делают серым зайцем с лысинкой.
– Это только детям делают?
– Всем младенцам до того как они пойдут.
|
|
Сглазить ребенка
Ясновидение ребенка
|
Хүүхэд хүн болгоноос хөлсөх үү?
Хүн болгон өөр. Миний ойлгосноор хүүхэд хөлсдөг хүн гэж бас тусдаа байгаад байдаг шиг юм. Би биеэрээ үзсэн гэх үү дээ. Жишээ нь: баримттай ярихад хүүхэд зарим хүнийг орж ирэхэд зүгээр байгаа хэрнээ зарим хүнийг орж ирэхээр тас хийтэл орилоод бархираад уйлаад эхэлдэг. Тэр хүн нь хоёр гурав хоногийн дараа насан өөд болчих тохиолдол байдаг. Тийм юм болохыг би биеэрээ үзсэн хүн.
Тийм хүнийг гаднаас нь хараад ялгах арга байна уу?
Жирийн хүн бол мэдэхгүй. Монголчууд хүүхдийг гурван нас хүртлээ хүйтэн, халуун төө зайтай байдаг. Гурван настай хүүхэд бол бурхан байдаг гэж үздэг шүү дээ. Тийм учраас л хүүхэд өөрөө л муу юмыг тийнхүү ялгадаг юм.
|
– Каждый человек может сглазить ребенка?
– Все люди по-разному. Как я понимаю, есть такие особые люди, которые могут сглазить ребенка. Я сама видела. Когда какой-то человек заходит, ребенок ведет себя нормально, когда другой заходит, плачет, кричит, как оглашенный. Потом этот человек через два-три дня умрет. Есть такие случаи. Я сама с таким сталкивалась.
– Такого человека можно узнать по внешнему виду?
– Простой человек не может. Монголы считают, что до трех лет холод и тепло от ребенка в трех пядях (?), до трех лет он бурхан. Поэтому дети таких людей различают.
|
|
Харалч
|
Монголчууд хар хэлтэй хүн гэж ярьдаг гэл үү?
Тэгж ярьдаг. Хэлсэн муу үг нь биелдэг муу хүнийг л хар хэлтэй гэж ярьдаг. Жишээ нь: Энэ муу хар хэлтэй юм. Тэгж хэлчихээд явсан. Тэр л тэгсэн байх гэх зэргээр ярьдаг. Тийм хүний муу үг нь биелдэг.
Үүнээс сэргийлэх ямар арга байдаг вэ?
Хүүхэд төрүүлээгүй эм хүнийг бузар гэдэг. Тийм хүнтэй хэрэлдэх юм бол цаад хүндээ муу гэж үздэг. Хүүхэд төрүүлээгүй хүн хүнтэй хэрэлдэхдээ хэлээ гурвалжин хөөдөөд хэрэлддэг гэж урьдын улс ярьдаг байсан шүү.
Ямар учраас хэлээ гурвалжин хөөдөж буддаг байсан юм бэ?
Цаад харааж байгаа хүндээ хараалаа илүү хүчтэй хүргэх гэж тэгдэг байсан байх.
|
– Монголы говорят: человек с черным языком?
– Говорят. Если человек сказал что-то дурное, а оно исполнилось, про такого говорят, что у него черный язык. Например: этот имеет черный язык, так сказал и ушел, видно это он сделал… плохие слова такого человека исполняются.
– Какой есть способ защититься от этого?
– О женщинах, которые не рожали, говорят: грязная (бузар). Если с ней поругаться, тому, кто поругался, будет плохо. Раньше говорили, что нерожавшая женщина, ругаясь, язык красит золой в виде треугольника и ругается.
– Почему в виде треугольника?
– Наверное, чтобы ее проклятья лучше проклинали проклинаемого человека.
|
|
Харалч Жигмэд- чавганц
|
Харалч хүний амьдрал сайн сайхан явдаг уу?
Сайн сайхан явдаг нь ч үгүй л болов уу. Намайг бага байхад манай нутагт Жигмэд гэж нэг хөгшин байсан юм. Томчууд ярихдаа л Жигмэд гуайг хараалч гэдэг байсан юм. Тэр хүн Наваан-Даржаа гэдэг хүргэндээ хараал хийсэн гэдэг. Тэдний удмаар жишээ татахад сайн яваа хүн лав алга.
Халх хүн байсан уу?
Зудтай мичийн дараа юм даг. Жигмэд чавганч цоохор Наваан-Даржаа гэдэг хүргэндээ хараал хийсэн гэж ярьдаг байсныг би жаахан хүүхэд байхдээ дуулж байсан. Тэр айлын хэдэн хүүхэд нь их муу явж, гал голомт нь үгүй болсон. Ганц өргөсөн хүүхэд нь зүгээр байсан. Тэр хараалчийн бусад бүх хүүхэд нь үхээд дууссан даа. Бүгд даяараа байхгүй болсон. Уг нь сэтгэлийн сайхан нь муу муухай бүхнийг дийлдэг гэдэг юм. Тэр айл ядуухан айл байсан. Сүүлдээ яаж нас барсан юм, мэдэхгүй. Хар гэртэй, утаа уугисан айл л байсан.
Тэр хүнийг гаднаас нь харахад муу юм хийдэг байсан гэж яаж мэдэхэв.
|
– А жизнь у харалча счастливая?
– Наверное, не такая уж счастливая. Когда я была ребенком, в наших местах жила старухаЖигмэд. Взрослые говорили про нее, что она – харалч. Она сделала харал против своего зятя Наваандаржаа. Если посмотреть по их семье, никого нет, кто жил бы благополучно.
– Она была халхаска?
– Это было после года обезьяны, когда был дзуд. Я слышала, как взрослые говорили, будто старуха (чавганч) Жигмэд прокляла (хараал хийсэн) зятя Пегого (рябого? цоохор) Наваандаржаа. Их все дети жили плохо, очага их уже не стало. Только у их приемного ребенка жизнь сложилась. А все остальные дети этой харалч умерли. Поумирали все, не осталось никого. А говорят, вообще-то, что хорошее побеждает плохое. Та семья была бедной. Как умерла, не знаю. У них была черная юрта, всегда дым валил. А посмотришь со стороны, не поймешь, что она делала дурное.
|
|
Харалч
|
Зөвхөн хар хэлтэй хүн гэж байдаг уу? Эсвэл ногоон ч юмуу өөр хэлтэй хүн гэж байдаг уу?
Мэдэхгүй. Сонсоогүй юм. Нэлээн муу хүнийг л тэр лав хар хэлтэй хүн байх гэж ярьдаг. Энэ сайхан сэтгэлтэй хүн байна. Сайн явнаа гэж хүмүүс ярьдаг юм.
Үхрийн эврээр хийсэн Тунраа гэдгээр хараал хийдэг гэж та мэдэх үү?
Тийм юм ёстой дуулаагүй юм байна. Харин манай нутагт бол үхрийнхээ эврээр хүүхдээ л угждаг. Угж л хийдэг. Угжны шил олдохгүй үед үхрийн эврээр хүүхдээ угждаг байсан.
|
– А есть только черный язык? Или другого цвета тоже бывают? Например, зеленый?
– Не знаю. Не слышала. Про плохого человека говорят, что, наверное, у него язык черный. А про хорошего, доброго человека говорят: у него все должно сложиться.
– А вы знаете, как насылают харал коровьим рогом тунра?
– Вот уж чего не слышала, того не слышала. У нас из коровьего рога делают детский рожок. Когда бутылочку для детей было не найти, делали рожок из коровьего рога.
|
|
Пила над дверью
|
Өвөрхангай, Төв аймагт айлд орохоор айлын хаалганы дээр хөрөө хавчуулсан байдаг. Энд тэгдэг үү?
Тэгдэг.
Яах гэж тэгдэг юм бэ?
Хаалганы баруун хавтасыг буруу үүд гэдэг юм. Буруу үүдэн дээрээ хөрөөний ирийг гадагш нь харуулаад хавчуулахад сайн муу зүйлээс хамгаалдаг ёстой гэж манай нутагт ярьдаг. Мөн аргал түүдэг савраа гэрийнхээ бүсэнд гадагш нь харуулаад хавчуулах ёс бас байдаг.
Харал хийхдээ тэр айлын гэрийнх нь гадаа очоод хийдэг байсан. Тэгж хараал хийхэд хараалыг нь хөрөөний ир нь хамгаалдаг гэж бас нэг хүн ярьж байсан?
Тэрийг мэдэхгүй юм. Шинэ газар нүүж ирээд гэрээ барихдаа хаалганыхаа дээр хөрөөнийхөө ирийг буруу хатавчиндаа гадагш харуулаад хавчуулаад барьдаг байсан.
|
– Когда заходишь в айл в Убурхангае или в Тув аймаках, видишь над дверью засунутую пилу. Здесь так поступают?
– Да.
– Зачем?
– Западную створку дверей называют неправильной (обратной? внутренней? буруу) дверью. Над этой дверцей засовывают пилу, обратив лезвие во внешнюю сторону. Так защищаются от дурного. Есть обычай также вилы для сбора аргала засовывать за перевязь юрты, загнутыми концами наружу.
– Если пойти в такой айл и сделать харал у них около юрты, то острие пилы защитит от харала?
– Не знаю. Когда перекочевывают на новое место и ставят юрту, то над дверями засовывали пилу за обратной створкой лезвием наружу.
|
|
Сглазить ребенка
|
Хүүхэд төрсний дараа танихгүй хүнээс, өөр нутгийн хүн орж ирэхээр хөлсдөг гэсэн. Тэгэхлээр заавал өөр нутгийн хүнээс хөлсдөг хэрэг үү?
Хөлсдөг хүүхэд тусдаа байдаг. Эцгийгээ юманд яваад ороод ирэхээр уйлаад унтахгүй байх тохиолдол байдаг. Эхийн талын хамаатнуудаас маш их хөлсдөг гэж ярьдаг. Хөлстэй цагаан морьтой бол нялх хүүхэдтэй айлд орохгүй байх ёстой. Хөлснө гэдэг.
|
– Когда родится ребенок, то незнакомый человек, приезжий из других мест может сглазить, так говорят (ее слова?). Только чужой человек, приехавший из других мест?
– Ребенок, которого можно сглазить, особенный. Отец уедет куда-нибудь, а потом вернется, и ребенок плачет, не может заснуть. Говорят, что родственники со стороны матери могут сглазить. На белом коне человек не может войти в юрту, где есть младенец. Может сглазить.
|
|
Харалч
|
Харалч хүн яг юу хийж чаддаг юм бэ?
Хүний ажил төрлийг нь бүтээхгүй муу зүйл тохиолдуулах гэх мэт юм хйидэг байх. Бүр нарийн нандин юмыг нь мэдэхгүй шүү дээ. Хараал хийсэн хүний эсрэг хөөнд ус хольж цацдаг. Хар нохойн цус, улаан ямааны цус хольж цацдаг гэж хөгшчүүдээс сонсож байсан.
Хааш нь цацдаг гэж?
Тэр хараал хийсэн хүн рүү л байх. Нарийн нандинг мэдэхгүй. Өөрөө хийж үзсэн биш. Тэр хүн рүүгээ л биз.
Харалч хүн нас барахад сүнс нь гай уршиг авчирдаг уу?
Ёстой мэдэхгүй. Монголчууд муу хүний үхэл Бямба хишигт гэж ярьдаг л юм. Бямба хишигт үхэх муу гэсэн яриа байдаг.
Хүүхдэд хараалч хүн хараал хийдэг байсан гэдэг. Тэгвэл сүнс, чөтгөр хараал хийдэг болов уу?
Мэдэхгүй.
Хөгшчүүд тийм юм ярихыг сонсоогүй юу?
Сүнс, чөтгөр байдаг гэж ярьж л байдаг юм. Тийм юм байдгийг баримттай мэдэхгүй.
|
– Что именно может сделать харалч?
– Сделать так, чтобы у человека не получилась работа и прочее плохое. Очень глубоко не знаю. Против сделавшего харал в золу добавляют воду и брызгают. Добавляют кровь черной собаки, красной козы и брызгают. Так я слышала от стариков.
– Куда брызгают?
– Наверное, в сторону того, кто сделал харал. Точно не знаю. Сама-то не делала. В того человека.
– Когда харалч умирает, его душа приносит несчастья?
– Не знаю. Монголы говорят: плохой человек умирает в [день] Бямба-хишигт. Умирать в Бямба-хишигт плохо.
– Были харалчи, которые делали харал детям (ее слова?). Тогда сунс и чутгур могут сделать харал?
– Не знаю.
– Не слышали, чтобы старики о таком рассказывали?
– Говорили, что есть сунс и чутгур. Но есть они или нет, точно, я не знаю.
|
|
Детское чтение
|
Та хүүхдүүддээ юу уншиж өгдөг байсан бэ?
Монгол ардын үлгэр уншиж өгдөг байлаа. Одоо ч ном уншдаг хэвээрээ. "Үүрийн туяа", "Тунгалаг Тамир", "Нийлэх замын уулзварт", "Уулын үер", "Гурван зангилаа" гэх мэт дээр үеийн их ном уншиж байсан.
|
– Что вы читали детям?
– Монгольские народные сказки. Я и сейчас читаю книги. "Заря над степью", "Прозрачный Тамир", "На перекрестке", "Наводнение в горах", "Три узла" и так далее.
|
|
Летучая мышь
|
Сарьсан багваахайн тухай үлгэр домог мэдэх үү?
Сарьсан багваахай гэдэг амьтан манай нутагт их бий. Соёотой, дугуй далавчтай амьтан байдаг юм. Шөнө болохоор нисдэг. Өдөр нисдэггүй. Домог нь араатан гэхэд араатан биш. Жигүүртэн гэхэд жигүүртэн биш. Далавчийг нь харахад жигүүртэн шиг. Соёог нь харахад араатан шиг гэж бид нар ярьдаг. Тийм болохоор сарьсан багваахай өөрийгөө араатны хаанд араатан, жигүүртний хаанд жигүүртэн гэж хэлдэг домог үлгэр байдаг.
|
– О летучих мышах знаете сказки?
– В наших местах летучих мышей много. С клыками, с круглыми крыльями. Ночью летают. Днем не летают. Легенда: хищник не хищник. Птица не птица. Посмотришь на крылья – птица. Посмотришь на клыки – хищник. Поэтому летучая мышь назвала себя хану хищников хищником, а хану птиц птицей. Такая есть легенда.
|
|
Сглазить ребенка. Оберег
|
Хүүхэд хөлсөхөд өөр ямар зан үйл байдаг вэ?
Долоон хэл хайчлаад тотгон дээр уях юмуу хаддаг.
Долоон хэл хайчлаад уу?
Тийм.
|
– Какие еще есть обычаи, связанные со сглазом ребенка?
– Отрезают семь язычков (= флажков) ножницами и привязывают к притолоке или прибивают.
– Семь язычков отрезают ножницами?
– Да
|
|
Запрет входить
|
Долоон улаан даавуугаар хэл хаачлаад татсан байх юм бол энэ айл чинь хөл хориотой айл байна шүү хэмээн хүмүүс ойлгодог.
Тийм хөл хорьсон улаан даавуу хэл бүхий дарцгийг гэрийн тотгон дээрээ хаддаг. Бас гэрийн хаалганы хавтаснаасаа гадагш татан уясан ч байдаг. Долоон ухаа адууны дэлнээс томж, гурван алд дээс хийдэг. Тэр дээсэнд долоон улаан хэл хийгээд татаж уядаг. Тэр нь яаж байгаа юм бэ гэхээр манайх хөл хорьсон шүү. Манайх нялхтай гэдгийг хүмүүст мэдэгдэж байгаа юм. Тийм айлд хэн ч орох ёсгүй. Үүнийг хөлийн цээр гэдэг.
Монгол хүн хөлстэй морьтой айлд ирээд шууд орвол хүүхэд нь хөлсөж, уйлдаг, өвчин ороодог гэсэн зан үйлтэй. Монголчууд ийм цээрийн ёсыг халдварт өвчтэй айл бас хийдэг. Ийм ёс заншил байсан юм шүү.
-Хаалганы дээр, доор хоёр дээс байх уу?
Дээд хатавчинд нэг, хаалганы хажуу хавтсанд нэг байна.
|
– Из семи красных тряпок вырезают язычки и натягивают, это значит, в этот айл нельзя заходить. Такие красные тряпки, флажки с язычками прибивают к притолоке. Бывает, что привязывают к створкам двери юрты и выводят наружу. Из гривы рыжеватой лошади плетут большую веревку в три сажени. К ней привязывают семь красных язычков и натягивают. Что это значит? Это значит, к нам нельзя, у нас младенец. Дают об этом знать. В такой айл никто не заходит. Называют это запрет на вхождение (хөлийн цээр).
Монгол на потной лошади прискакивает и если сразу заходит в айл, то ребенка можно сглазить, он может плакать, заболеть. Такой запрет на вхождение монголы делают и в айлах, где есть заразные болезни. Такой обычай был.
– На двери и под дверями – две веревки?
– Над верхней створкой одна, на боковой створке одна.
|
|
Сглазить ребенка. Лиса-оберег
|
Хүүхэд гарахад нь эцэг нь үнэг хайчлаад дээрээс нь зүүж өгдөг.
Тэр үнэг бас муу зүйлээс хамгаалдаг уу?
Тийм ээ. Цээрлэх ёс гэсэн үг л дээ.
|
Когда рождается ребенок, отец вырезает ножницами лису и привязывает.
– Лиса тоже защищает от плохого?
– Да. Запрет.
|
|
Послеродовые обереги
|
Хаалганы тотгонд хөрөө шиг тавьдаг шиг юм уу?
Тийм
Тэр зүүсэн юмаа аль зэрэг удаан байлгадаг юм бэ?
Тийм эсгий үнэг зэргийг хүүхдээ хөлд ортол нь байлгадаг. Зарим айл бүр хоёр талаар нь дээс татдаг байсан юм. Ийм цээртэй айлд зөвшөөрөл авахаас өмнө хэн ч орох ёсгүй.
Долоон улаан гээд байгааг чинь гурав, тав ч юмуу болгож болдоггүй юм уу?
Болохгүй. Яагаад болдоггүйн учрыг би сайн хэлж мэдэхгүй байна. Дом юм л даа.
|
– Как на притолоку ставят пилу?
– Да.
– Как долго оставляют эти привязанные вещи?
– Лису из войлока оставляют ребенку до того, как он начинает ходить. В некоторых айлах такую веревку привязывали даже с двух сторон. В такой айл нельзя заходить, пока они не разрешат.
– Нельзя сделать не семь красных, а три или пять?
– Нельзя. Почему нельзя, я хорошо не знаю. Это волшебство.
|
|
Запрет входить
|
Хажуугийн айлын нь хүн тийм цээртэй айлд орж болдог уу?
Ер нь гэрийн эзний зөвшөөрлөөр л орно. Харин эх барьж авсан эх нь бол чөлөөтэй орно. Хүүхдийг нь эр барьж авсан хүн бол тэр айлын насан туршийн хамгийн хүндтэй зочин байдаг. Эх барьсан эх хонины нэхий дэвсүүлж, ууц чануулж угтуулна. Хүүхдээ угаалгаж, нэр хайрлуулна.
Хөл хорьсон айлд лам хүн орж болох уу?
Орох ёстой лам бол ордог л байх. Бас нэг ийм яриа байдаг юм. Нярай хүүхэд эхийн талаасаа хөлсдөг. Эцгийн талаасаа хөлсөх нь бага байдаг гэж ярилцдаг л юм. Хөлснө гэдэг нь нярай хүүхэдтэй айлд орж гарч байгаа хүний хөл үймээн хүүхдэд нөлөөлөхийг хэлж байгаа юм. Түүнчлэн хөлстэй, цагаан морьтой хүн нялх хүүхэдтэй айлд орохыг их цээрлэдэг. Муу юм баруун хатавчаар, хаалгаар ордог гэдэг.
Энэ зан үйлийг бүхэлд нь нийлүүлээд юу гэж нэрлэдэг вэ?
Хөлийн цээр гэдэг.
|
– А соседи не могут заходить в такой запретный айл?
– Можно зайти только по разрешению хозяина юрты. А вот акушерка может свободно заходить. Принявший роды в том айле будет самым уважаемым человеком. Принявшему роды расстелают овчину, варят крестец. Совершают омовение ребенка, просят дать имя.
– В айл, куда запрещено входить, может войти лама?
– По обычаю лама входит. Еще так говорят. Младенца может сглазить человек с материнской стороны. С отцовой стороны редко. Сглазом называют влияние на младенца тех, кто входит, выходит, шумит и прочее. Запрещают в айл с младенцем входить человеку с потной белой лошади. Говорят, что плохое входит через западную сторону дверей.
– Все вместе эти обычаи как называются?
– Запрет на вход.
|
|
Пила над дверью
|
Хөрөө хаалганыхаа хатавчинд хавчуулсан байх юм. Энэ ямар утгыг агуулж байгаа юм бэ?
Хөрөө, хөрөөний ир бол далдын муу юмыг гэрт оруулахгүй хамгаалж чаддаг хэмээн бэлгэдэж, гэрийнхээ хаалганы буруу хатавчинд хөрөө хавчуулдаг юм.
|
– К дверям засовывают пилу. Что это значит?
– Считается, что пила, лезвие пилы может не пускать в юрту ничего плохого, защищать, поэтому к обратной (буруу) створке дверей прикрепляют пилу.
|
|
Роды
|
Хүн төрж нярайлж байхад мөн бие муутай ч юм уу хүүхэд гарахад ямар нэгэн шившлэг хэлдэг үү?
Тэрнийг сайн мэдэхгүй байна. Төрөх гээд өвдөж байгаа эхэд ёолж гиншихийн оронд ээжийгээ дууд гэж хэлдэг юм. Миний ойлгосноор амьд бурханд мөргөе гэвэл аав, ээж дээ л мөргө гэдэг шүү дээ.
|
– Когда женщина рожает, или рождается больной ребенок, говорят какие-нибудь заклинания?
– Этого я хорошо не знаю. Когда женщина не может родить, ей советуют вместо стонов и охов звать маму. Говорят же, если хочешь поклоняться живому бурхану, поклоняйся матери и отцу.
|
|
Запреты на мясо и молоко
|
Өөр ямар цээрлэх ёс байдаг вэ?
[Нялх хүүхэдтэй айлд аргал барьж ордог]
Нялх хүүхэдтэй айлд улаан мах оруулахыг цээрлэнэ. Болсон мах ч гэсэн адил. Мах, сүү хоёр цуг авч ордоггүй. Хэрвээ мах оруулах шаардлага гарвал аргалыг цаасанд боогоод махтайгаа цугт нь оруулдаг. Цээртэй айлд орох бол аргал хормойлж ороод: – "Би ороогүй ээ. Аргал орсон" гэж хэлээд галыг нь түлдэг ёстой.
|
– Какие еще есть запреты?
– Запрещено в айл, где есть младенец, вносить красное (сырое) мясо. И вареное тоже. Мясо и молоко нельзя вносить вместе. Если нужно внести мясо, завертывают аргал в бумагу и вносят вместе с мясом. Если нужно войти в айл, где есть запрет, кладут в подол аргал и говорят: это не я вошел, это аргал вошел. И топят очаг.
|
|
Очищение аргалом
Подарки роженице
|
Яагаад заавал аргал барьж орж байгаа юм бэ?
Аргалыг бол галд түлдэг. Малын баас учраас ариун бөгөөд цээр гаргадаг гэж үздэг. Төрсөн хүн дээр очихдоо ээрсэн шөрмөс, тэмээний ээрсэн утас, өмд авч очдог. Эрчтэй юм хийж өгч, бие нь чангардаг гэдэг. Мөн өгөх чихэр боовоо авч очдог. Боов чихэр өгсөн ч аргал хамт авч ордог. Хүний өгсөн зүйлд төрсөн эх нь дургүй байвал нулимаад зажлаад хаядаг тал бий. Хүүхэд манцуйтай унтаж байвч эмзэг шүү.
|
– Почему аргал?
– Аргалом зажигают огонь. Это испражнения скота, поэтому они чистые с санитарной точки зрения, могут вынести запрет (цээр гаргадаг). Когда приходят к роженице, берут с собой сплетенные жилы, сплетенные из верблюжьей шерсти нити, штаны. Скрученные вещи дают силу телу. Несут и конфеты, печенье в подарок. Даже если несут конфеты и печенье, все равно вместе несут и аргал. Если роженице не нравится принесенные подарки, она может на них плюнуть, пожевать и выбросить. Даже если ребенок спит в мешке манцуй, все равно опасно.
|
|
Очищение аргалом
|
Аргал түлэхэд муу муухай юм арилна гэж үздэг юм уу. Яагаад түлдэг юм бэ?
Аргалыг монголчууд арвин, ариун нандин зүйл гэж үнэлдэг, бэлгэддэг. Тэр ч бүү хэл хялгасаар орооцолдсон холбоотой хоёр хомоол байх юм бол бэлгэшээж чагтаганаасаа зүүдэг. Бас л үндэсний л уламжлалт ёс заншил юм даа.
|
– Когда жгут аргал, считается что все плохое очистится? Почему жгут?
– Монголы считают аргал чистым, священным. Более того, если найдут два катышка, соединившимся между собой волоском, считают это хорошим знаком и привязывают к веревке чагтга на юрте. Это тоже своего рода национальный обычай.
|
|
Подарки акушерке
|
| Эх барьсан эх тэр айлын насан туршийн хүндтэй зочин байдаг. Харин хүн хадаг, дээлийн дурдан эх баригчид, эмчид өгсөн ч социализмын үед арга хэмжээ авдаг байсан. Жаргалтхаан суманд хүүхэд эх барьж авсан чинь хадаг, дээлийн дурдан өгөхлөөр нь авсан чинь намын арга хэмжээ надад авч байлаа. Тэр эх барьж авсан охин маань одоо багш болсон. Ээж намайг эх барьж аваад бэлэг авлаа гэж намын арга хэмжээ авахуулсан гэдэг билүү гээд инээдэг юм.
|
Акушерка всю жизнь в айле, где приняла роды, – почитаемый человек. Люди дарили акушеркам хадак, шелк на дэли, при социализме за это ругали и принимали меры. В сомоне Жаргалтхан я приняла роды, мне подарили хадак и шелк на дэли, так меня за это по партийной линии осудили. Та девочка, которую я приняла, стала теперь учителем. Смеется, что меня проработали по партийной линии за то, что взяла подарки, когда она родилась.
|
|
Легенды о людоедах
|
Та махчингуудын тухай ямар нэгэн домог, үлгэр сонссон уу?
Мэдэхгүй юм даа, эмээ нь.
|
– Вы знаете какие-нибудь легенды о людоедах?
– Не знаю.
|
|
Подарки акушерке
|
Лам хувраг болон бөө хүнийг хөл хорьсон цээртэй айлд орохыг хориглодог байсан болов уу?
Тэрийг эмээ нь сайн мэдэхгүй. Би чинь социализмын үеийн хүн болохоор ёс заншил сайн мэдэхгүй. 1950,1960 оны үед айлд хүүхэд угаах гэж очоод бэлэг, барьц авч болдоггүйг нь мэдэхгүйн харгайгаар хадаг, дээлийн дурдан, боов барьцанд өгөхөөр нь би авчихсан юм. Гэтэл хэд хоногийн дараа намайг айлаас барьц, бэлэг авлаа хэмээн намын хурлаар оруулж, донгодуулж байсан түүхтэй л юм.
|
– В айл, в котором есть запрет на вхождение, пускали ламу или шамана?
– Не знаю. Я же человек социализма, обычаев хорошо не знаю. В 1950-60 гг. пошла на обмывание младенца. Не знала, что подарки брать нельзя. Мне поднесли хадак и шелк на дэли. Я взяла. Меня на партийном собрании осудили и дали выговор. Вот и вся история.
|
|
Чутгур
Шулмас
|
Та ямар нэгэн чөтгөр, шулмастай холбоотой домог, үлгэр, аман хууч мэддэг бол бидэнд ярьж сонирхуулаач?
Мэдэхгүй.
|
– Расскажите нам легенды или сказки, связанные с чутгуром, шуламом.
– Не знаю.
|
|
Мам
Алмас
|
Мам гэгч эрэгтэй хүнийг хулгай хийж авдаг гэсэн домог яриа сонсож байсан уу, та?
Сонсоогүй юм байна аа, хүүхдүүд минь. Сониноос л уншсан. Том хөхтэй, эмэгтэй хүнийг мам гэж харааж болохгүй гэсэн яриа байдаг. Баарин, үзэмчин, харчинд алмасын тухай яриа байдаг.
|
– Слышали легенды о мамах, которые крадут мужчин?
– Не слышала. Читала в газетах. Женщин с большой грудью нельзя ругать и называть мам, так говорят. Среди баринцев, удзумчинов, харчинов рассказывают об алмасах.
|
|
Пятна на луне
|
Саран дээр яагаад толбо үүссэн тухай домог үлгэр мэдэх үү?
Саран дээр туулайн дүрс харагддаг гэх мэт ярьдаг л юм.
|
– Знаете легенду о происхождении пятен на луне?
– Говорят, что на луне видно изображение зайца.
|
|
Затмение луны
|
| Сар хиртэхэд нохойгоо зодож гаслуулж, хувин сав түжигнүүлдэг. Араах гэдэг амьтан сарыг залгичихлаа гээд настайчуул маань мэгзэм уншаад, тэр өдөр мах идэхгүй сарыг гарч иртэл нь хүлээдэг байсан. Гэхдээ нарийн зүйлийг нь мэдэхгүй юм байна.
|
Когда происходит затмение луны, бьют собаку, чтобы выла, и гремят ведрами. Наши старики говорили, что Арах проглотил луну, они читали мэгдзэм, запрещали есть мясо, заставляли ждать, пока затмение не кончится. Но хорошо не знаю.
|
|
Лус-савдак
|
Лус савдаг гэж юуг хэлээд байна вэ, эмээ?
Лус савдаг гэдэг чинь газар дэлхийгээ хайрлан шүтэж байхын үндэс л юм даа. Манай нутагт бол дов сондуул ч байсан эзэнтэй гэж үзэж, байгаль дэлхийгээ хайрлаж яв гэж л захидаг байсан. Лус савдаг гэдгийг уул, усны эзэн гэж л боддог юм, эмээ нь. Тэндээс мод тасалж болохгүй. Эндээс тэгж болохгүй савдаг дошгин болно гэлцдэг.
Лус, савдаг хоёр адилхан гэсэн үг үү?
Лусын эзэн нь савдаг гэж ярьдаг. Лус харагдахгүй. Муу юм болвол хүнд мэдрэгддэг. Хөл гарыг нь гэмтээх гэх мэт. Тэр хангай номхон, тэр хангай догшин гэж ярьдаг.
Ер нь хүнд харагдаж байсан юм болов уу?
Харагдах юм бол байхгүй.
|
– Кого называют лусами и савдками?
– Лус и савдак – это основание почитать землю. В наших краях каждый бугор, считается, имеет хозяина, наказывают любить свою родину. Я думаю, что лусы и савдаки – хозяева гор и рек. Там нельзя рубить деревья, тут нельзя другое. Савдаки рассердятся. Так говорят.
– Лус и савдак это одно и то же?
– Хозяин луса – савдак. Лусы не видны. Если плохое сделали, человеку дает знать. Например, сломается у человека нога или рука. Тот хангай смирный, этот хангай гневный – так говорят.
– А их можно было увидеть?
– Нельзя ничего увидеть.
|
|
Луу
|
Лус, луу хоёр ялгаатай юу?
Ялгаатай л даа. Лууг байдаг үгүйг мэдэхгүй. Монголчууд ярихдаа луу унжлаа. Тэнгэр дуугарахаар луу дуугарлаа гэдэг.
Луу унжаад газарт цагаан тэмээ болдог гэсэн яриа сонсож байсан уу?
Үгүй. Луу унжсан газар цагаан хөөс байдаг. Маш хүчтэй салхи болдог гэсэн яриа л дуулсан. Намайг багад манай аймгийн Мөрөн суманд агт авахаар яваад ирэхдээ аав луу унжаад хүчтэй салхи болж, айлын авдарыг уулын орой дээр гаргасан байсан гэж ярьдаг байсан.
|
– Лус и луу разное?
– Разное, конечно. Луу есть или нет, не знаю. Монголы говорят: луу свесился. Когда гром, говорят, что ревет луу.
– Луу свешивается и становится белым верблюдом – о таком слышали?
– Нет. Там, где свесился луу, бывает белая пена. Поднимается страшный ветер. Такое я слышала. Когда я была маленькой, мой отец ездил в сомон Мурун нашего аймака за лошадьми. Он рассказывал, что на обратном пути свесился луу, поднялся сильный ветер и поднял на гору сундук из одного айла.
|
|
Лус-савдак
|
Лус савдаг хүнд муу юм хийж чаддаг уу?
Уул ус, лус савдагтайгаа буруу харьцсанаас болж, хүний амьдрал нь болж бүтэхгүй болдог гэж л ойлгож явдаг юм.
|
– Лусы и савдкаи могут навердить людям?
– Если неправильно относиться к горам, лесам, лусам и савдакам, то жизнь человека не ладится, так мы понимаем.
|
|
Показывать рукой
|
Солонго руу гараараа зааж болдог уу ?
Мэдэхгүй. Монгол хүн хэрэлдсэн хүн рүү гараар чичдэг. Тэгэхлээр гараар чичих сайн биш.
Бид хэд Өвөрхангайд явж байхад солонго руу хуруугаа чичлэн зааж болох уу гэхэд нэг настай эр гараа дэлгэн зааж үзүүлээд ингэж заадаг юм гэж байсан.
Ер нь ямар ч юмыг ганц хуруугаараа заадаггүй юм. Уул ус, амьтан адгуус, хүнийг ч гэсэн.
|
– Можно показывать рукой на радугу?
– Не знаю. Монголы тыкают рукой в человека, когда ругаются. Тыкать рукой нехорошо.
– Когда мы ехали в Убурхангай, то спросили одного старика, можно ли показывать пальцем на радугу, так он сказал, что надо показывать, открытой рукой.
– Вообще ни на что нельзя показывать пальцем. Ни на людей, ни на животных, ни на горы и реки.
|
|
Юрта, ее сакрализация
|
Гэрийн онгон-эзэн гэж байдаг уу?
Үгүй. Тийм юм байхгүй. Гэхдээ монголчууд гэрээ сүм дуган гэж хүндэлдэг.
|
– Существуют онгоны, хозяева юрт?
– Нет, такого нет. Но монголы почитают юрту как храм.
|
|
Веревка-чагтга
|
Гэрийн чагтага бол тэр гэрийн сүнс. Өрх бол малгай нь гэж ярьдаг.
Гэрийг монголчууд хүндэлдэг. Чагтаганд гэрийн сүнс байдаг гэдэг. Гэрийн чагтагыг хялгасаар хийж, улаан даавуугаар бүрж оёдог. Чагтаганд тэр айл гэрийн амин сүнс, сүлд оршдог.
Чагтагыг чинь уяхдаа хүртэл учиртай. Тэгээд ч чагтагагүй гэр байдаггүй юм. Чагтагыг бодын хүзүү багтахаар гаргаад урагш бодын ходоодны хэмжээтэй хонины ходоод хэлбэртэй униндаа хавчуулдаг. Чагтагыг тэгш алдаар хийдэггүй. Заавал сондгой, зургаан алд биш таван алд хялгасаар хийдэг. Салхи гарвал чагтаганаас ус, сүх, хазаар уясан байдаг. Чагтагыг хийхдээ адууны дэл, хялгас, буурын зогдороор хийдэг.
Чагтаганд малын үс, дэл, сүүл зүүсэн байдаг нь ямар учиртай вэ?
Хүнд өгсөн, зарсан малынхаа буян хишгийг авч үлдэж байгаа нь тэр.
|
Верхняя веревка (чагтга) на юрте – ее сунс. Дымник – шапка. Так говорят.
Юрту монголы почитают. Говорят, что в веревке чагтга – ее душа (сунс). Веревку для перевязи делают из волос, обшивают ее красной материей. Считается, что в этой веревке сунс и сулд айла. Есть специальные правила, по которым привязывают эту веревку. И без чагтга не бывает юрты. Вытаскивают кусок, в который может пролезть голова крупного скота, делают петлю в виде овечьего желудка, но размером с желудок крупого скота и засовывают кончик за уни. Чагтга не делают длиной в четное число саженей (алд). Обязательно нечётное число должно быть, не шесть, а пять. Если поднимается ветер, к чагтга подвязывают воду, топор, уздечку. Веревку эту делают из волос, из гривы лошадей, хохолки (челки?) верблюдов (буурын зогдороор).
– Почему к чагтга привязывают волосы, гривы, хвосты скота?
– Оставляют у себя счастье и добродетель (буян хишгийг) проданного или отданного людям скота.
|
|
Лус-савдак
|
Гэрийн эзнийг лус савдаг гэж нэрлэж болох уу?
Үгүй. Лус савдагийг уул ус, хангай дэлхийтэйгээ л холбож ярьна байх.
|
– Можно хозяина юрты назвать лусом, савдаком?
– Нет. Лусы и савдаки – хозяева гор, рек, хангая.
|
|
Гэлэн
|
Гэлэн гэдэг чинь
За, Гэлэн гэдгийг чинь манайд бол ламын мяндаг тушаал гэж ойлгодог шүү дээ. Намын гишүүний батлах гэдэг шиг чойгоо өвөртөлж явдаг.
|
– А гэлэн?
– Гэлэн у нас это степень монаха. Они носят на груди чой (учение? дхарма?) как члены партии – удостоверение.
|
|
Прощание
|
За, Өнөөдөр ийм сайхан юм ярьж өгсөн танд баярлалаа. Өөр ийм хууч түүх ярьж өгөх хүн энд байна уу?
Байлгүй яахав. Сономын Батсүх гэж 80 орчим насны нэгдлийн дарга байсан сайхан хүн бий. Эдийн засагч мэргэжилтэй.
Б.Хишигтогтох гуай ярианы төгсгөлд амьдрал, намтраасаа ярьж байлаа.
Би дөчин оны бага сургууль төгссөн боловсролтой хүн дээ. Сайн нөхрийн буянаар сайхан амьдарсан. Одоо хэдэн хүүхдийн хөнгөн "зарц" шүү дээ. Тал талаас дуудна. Би та нарт өөрийнхөө альбом, танилцуулга, үндэсний хувцас авчирч үзүүлнээ. Гэрт байгаа. Япон зэрэг гадаадын хүмүүс манайд ирэхээрээ үндэсний хувцас өмсөж, зургаа их авахуулдаг гэж ярьж байлаа.
|
– Спасибо вам за ваш рассказ. А есть еще кто-то, кто может рассказать интересные истории?
– Конечно, есть. Сономын Батсух, например, ему около 80, был раньше председателем объединения. Экономист.
Я в 40-х годах закончила младшую школу. Благодаря хорошему мужу жила хорошо. Сейчас "бесплатный слуга" у своих детей. Они зовут меня, то тот, то этот. Я покажу вам свой альбом, проспект, национальную одежду. Они у меня в юрте. Когда к нам приезжали иностранцы, японцы и прочие, я надевала национальную одежду и фотографировалась.
|
03.08.2008
г. Ундурхан, Хэнтийский аймак
С. Батсүх
Знакомство
|
Монголын Радиогийн Хэнтий аймаг дахь сурвалжлагч, сэтгүүлч М.Равдандаш гуай биднийг газарчлан явж, С.Батсүх гуайтай танилцуулав. Тэднийх Хэнтий аймгийн төв Өндөрхаанд гэр хороололд зусаж байлаа. Зуныхаа жижиг модон байшинд биднийг найрсаг хүлээн авч ярилцав.
Одоо хэдэн настай вэ, Та?
Нас 78.
Овог?
Сономын Батсүх.
Та дарьганга уу? Яг халх уу?
Халх.
Хэзээ хөдөөнөөс аймгийн төвд орж ирсэн бэ?
1970-1977 он хүртэл Галшар сум нэгдлийн дарга хийж байсан. 1970 онд Хэнтий аймгийн Галшар сумын арван нэгдэх дарга болж байлаа. Намайг ирэхийн өмнө гурван сар дарга болсон хүн байсан. Дарга тогтдогүй тийм хэцүү газар байлаа. Би ирээд морийг нь уралдуулж, үрээ морины хүүхдийн хувцас хийлгэж, морины зурагтай аяга хийлгэв. Ингээд сайхан ажиллаж байгаад 1997 онд Өндөрхаанд ирсэн.
Зун энэ байшиндаа зусдаг. Өвөл гэртээ өвөлждөг. Цайны сүүний ганц үнээтэй.
Насаараа малчин байсан уу?
Би уг нь нягтлан бодогч-эдийн засагчийн мэргэжилтэй хүн.
|
Нас сопровождал корреспондент Монгольского радио в Хэнтийском аймаке, журналист М. Равдандаш гуай. Он познакомил нас с С. Батсух гуаем. Он находился в юрточном городке "на даче". Принял нас в летнем деревянном домике.
– Сколько вам лет?
– 78.
– Как вас зовут?
– Сономын Батсух.
– Вы дариганга? Или халх?
– Халх.
-Когда переехали из степи в аймачный центр?
– В 1970-77 (так указано у Чултэмсурэна. – А.Ц.) годах работал председателем сомона Галшар. В 1970 году был назначен 11-м председателем Галшара. До меня там был один председатель, который работал всего 3 месяца. Такое трудное место было, председатели не удерживались. Я стал устраивать там скачки, шить детскую одежду для скачек жеребят (?), делать чашки с изображениями коней. Так проработал до 1997 года и приехал в Ундурхан. Лето провожу в этом домике. Зимой живу в юрте. У нас есть одна корова для получения молока.
– Вы всю жизнь были скотоводом?
– У меня специальность бухгалтера экономиста.
|
|
Подготовка коней к скачкам
|
Харин насаараа морь уясан. Хурдан морь уяач хүн. Надад морьд маань айрагдсан үнэмлэх олон бий дээ.
Монгол хүн мориндоо тах хийдэг юмуу?
Дээр үед Улаанбаатарт л хятад хүмүүс л эдэлгээний мориндоо тах хийсэн байдаг. Монгол хүн мориндоо нэг их тах хийгээд байдаггүй.
|
Но я всю жизнь готовил коней к скачкам. Готовил скакунов. У меня есть много наград за победу в скачках.
– Монголы подковывают лошажей?
– В старые времена в Улан-Баторе китайцы подковывали лошадей. Монголы в основном не подковывают.
|
|
Культ обо (волосы, конь, камни)
|
Овоон дээр морины дэлний хялгас яагаад уядаг юм бэ?
Хийморийн сан гэж байдаг юм. Энэ нь "Хий, морь" гэсэн үг. Монголчууд морио хийморь гэж үздэг. Морио монгол хүн хамгийн их дээдэлдэг юм. Ийм учраас морио хүндэлж, дэл сүүлний нь хялгасыг нь овоондоо өргөдөг.
Одоо монголчууд морио идэшинд, ачлага уналганд хэрэглэхгүй онголж, сэтэрлэдэг дээр үеийн ёс заншил хэвээр байгаа юу?
Байна. Алтан овооны сэтэртэй морь энэ байна гээд зуран бидэнд үзүүлэв. Энэ чулуу Алтан овооны чулуу гэв.
Барьж болох уу?
Болноо.
Овооноос чулуу авч болдог юм уу?
Болно.
Овооноос яах гэж чулуу авдаг юм бэ?
Орон дэлхийгээ хүндэтгэж, амь насаа даатгах гэж чулуу авдаг.
|
– Почему на обо привязывают волосы из гривы коня?
– Есть такое обряд – воскурение хийморь ("счастливому коню"). Хий морь – это воздух и конь. Монголы своих коней считают конями счастья.Монголы своих коней почитают. Они, почитая коней, подносят обо волосы из гривы или хвоста коня.
– А сохранился у монголов старый обычай сохранять священного коня (сэтэртэй морь), не использовать его для пищи или работ?
– Сохранился. Вот, например, священный конь (сэтэртэй морь), посвященный Алтан-обо, – сказал он и показал на картину.
– Можно взять?
– Можно.
– Можно брать камни с обо?
– Можно.
– А зачем берут камни с обо?
– Почитают землю, просят о покровительстве, для этого берут камни.
|
|
Хозяин Алтан-обо
|
1945 оны чөлөөлөх дайнд урагшаа явсан, Алтан овооны ойр явсан хүн бүгд Алтан овооны чулуунаас авч явсан гэдэг юм. Монгол хүн бүр алс харийн газар явахдаа нутгийн чулуугаа авч явдаг. Энэ нь газар нутгаа хүндэтгэж байгаа юм. Уулын эзэн гэж байдаг юм гэсэн. Алтан овооны эзэн бол дэлтэй цагаан морьтой баатар хүн байдаг гэдэг. Дайны дараа Ганга нуурын дэргэд хур их дэлтэй, хачин эцэнхий азарга ирчихсэн хэд хоног байсан гэдэг. Алтан овооны эзэн цэргүүдтэй цуг дайнд яваад олон хүнд унуулсан тул нуруугүй болсон байсан гэдэг. Тэгээд дайны дараа нуруу, сэтгэл нь амарч Ганга нуурынхаа дэргэд хэд хоноод ууландаа гарсан гэдэг. Хур их дэлтэй гэдэг нь их урт дэлтэй гэсэн үг л дээ.
Тэр цагаан морь тэгээд Алтан овооны эзний морь уу?
Овооны эзэн морь юм уу? Алтан овоо гэдэг чинь жижиг овоо юу? Уул уу?
Алтан овоо бол талд байдаг том уул. Толгой. Алтан овоог гурван хоногийн өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ирж тахилаа.
|
В 1945 году те, кто отправлялся на войну на юг и проезжал мимо Алтан-обо, брали с него камни. Монголы, отправляясь в дальние страны, берут камни со своей родины. Это они оказывают почтение своему родному краю. Хозяева гор, говорят, есть. Хозяин Алтан-обо – батар на белом гривастом коне. После войны к Ганга-нуру, говорят, пришел худой жеребец с огромной гривой и провел там несколько дней. Хозяин Алтан-обо ходил вместе с войском на войну. Там на нем многие скакали, поэтому у него провалилась спина. После войны он отдохнул, провел несколько дней на Ганга-нуре и вернулся в свои горы. Хур их дэл – значит большая грива с длинными волосами.
– Этот белый конь – это конь хозяина Алтан-обо? Или сам конь – хозин? Алтан-обо – это маленькое обо? Или гора?
– Алтан-обо – большая гора в степи. Холм. Три дня тому назад Президент Монголии совершил обряд поклонения Алтан-обо.
|
|
Хозяева обо
|
Овоо болгон эзэнтэй юу? Эзэн нь өөр өөр байх уу? Дандаа ан амьтан уу? Аль эсвэл морь байх уу?
Овооны эзэн ан амьтан, адгуус мал байна. Бурхан бүр эзэнтэй, хөлөгтэй байдаг юм шиг байгаа юм.
|
– У каждого обо есть хозяин? Хозяева бывают разные? Всегда животные? Или кони?
– Хозяева обо – животные, скот. Вроде бы, каждый бурхан имеет хозяина, ездовое животное.
|
|
Лхам-бурхан и Цаган Сар
|
Лхам бурхан дэлхийг тойрдог. Хөлөг нь гахай байдаг гэсэн.
Ямар гахай вэ?
Зэрлэг гахай. Овооны эзэн морь, бух болон зэрлэг амьтан, тэжээмэл амьтан ч байдаг.
Гахай бас бурханы хөлөг байдаг юмуу? Яагаад Лхам бурханы хөлөг гахай байгаа юм бол?
Яагаадыг мэдэхгүй. Бурхан дэлгэрэхдээ л тийм бурхан ийм хөлөгтэй гэх мэт тогтоосон байдаг бололтой. Нарыг Лхам бурхан гэдэг. Лхам бурханы хөлөг гахай хурдлахаараа эцэж цуцдаггүй гэдэг. Тийм болохоор монгол хүн гахай өдөр хурдны морио эхэлж уядаг.
Цагаан сараар Лхам бурхан дэлхийг тойрдог. Битүүний орой Лхам бурханд зориулж, мөс тавьдаг гэж сонссон.
Монгол хүн цагаан сараар Лхам бурханд мөс, цагаан тос, шар цагаан будаа, ёотонг гурван эрдэнийн тоогоор тавьдаг. Тэгээд Лхам бурхан ертөнцийг эргэхдээ шавь нар маань идэж уух юмтай элбэг дүүрэн байгаа юм байна гэж сэтгэл нь амардаг гэсэн. Тиймд тотгон дээрээ идээ тавьдаг. Гурван тоотой идээ тавьж өргөж байгаа нь бас монгол хүний жаргал, зовлон, жаргал бэлгэдэлтэй үг.
Цагаан сараас бусад өдөр ямар унаатай байдаг бол?
Хөлөг нь гахай тул солигддоггүй юм шиг байгаа юм.
Биднийг Хөвсгөлд явж байхад Лхам бурханд гурван мөс тавихаар морь нь уудаг гэж хэлж байсан?
Мөс, цас нь унд болдог тул таарч байна. Цэвэрхэн цас, цагаан идээ тавьдаг байсан. Таарч байна.
|
Лхам-бурхан обходит землю кругом. Ездовое животное – свинья.
– Какая свинья?
– Дикая. Хозяевами обо бывают и кони, и быки, и дикие животные, и скот.
– А бывает свинья ездовым животные у бурхана? Почему Лхам-бурхан ездит на свинье?
– Не знаю. Такой-то бурхан ездит на таком-то ездовом животном, вроде бы, так установлено. Солнце называют Лхам-бурханом. Ездовое животное у Лхам-бурхана, свинья, не устает, когда бежит быстро. Поэтому монголы начинают тренировать коня к скачкам в день свиньи.
– Лхам-бурхан обходит землю на Цаган-сар. Вечером перед новым годом для Лхам-бурхана ставят лед. Так мы слышали.
– Монголы на Цаган-сар для Лхам-бурхана ставят лед, белое масло, пшено и рис, кусковой сахар по три куска, как три драгоценности. Когда Лхам-бурхан объезжает мир (ертөнц), она успокаивается, мол, мои подопечные имеют еду. Поэтому ставят на притолоку. То, что подносят ей еды по три куска, символизирует также счастье-страдания-счастье монголов (?).
– А кроме Цаган-сара в другие дни на чем ездит?
– Ее ездовое животное – свинья, не меняет.
– Когда мы были в Хубсугуле, нам говорили, что лед, поставленный для Лхам-бурхана, выпивает ее конь?
– Лед и снег могут быть питьем. Чистый снег, белую еду ставили. Все сходится.
|
|
Галын Бурхан
|
Галын эзэнийг цагаан сарын өмнө үддэг гэсэн?
Мэдэхгүй юм. Галын эзэн хүүхэд гээд юм өргөдөг. Эрэгтэй хүнийг махаа гурав огтолтол галын эзэн горьддог. Эм хүнийг гэрийн их ажилдаа самгардаад мартсан байх гээд галын эзэн хоол идэж дуустал нь горьдож байдаг гэсэн үг би сонссон.
Галын өмнө юу цээртэй вэ?
Галаа монгол хүн их хүндэтгэдэг юм. Цэр нус, татсан тамхины иш акурк акурка, хог галд хийхийг цээрлэдэг. Хутга гал руу ирийг нь харуулж тавихыг их цээрлэдэг. Хутга гал руу харуулж, тогоон дотор мах хутгаар огтолж болохгүй.
Бохир л юм галдаа оруулахгүй дээ.
Галын бурхан олон уу? Ганц л байдаг юм уу?
Нарийн мэдэхгүй. Өрх айлд нэг л галын бурхан байна Галын бурхан балчирхан хүүхдийн дүртэй байдаг гэж ярьдаг юм даа.
Хүүхэд учраас хувь өгөх байх гэж их горьдомтгой байдаг гэдэг юм.
Галд архи өргөж болох уу?
Галд усны юм л өргөж бологүй. Харин галдаа арц, давс, хүж, шар тос ийм л юмыг өргөдөг гэж сонссон доо. Ус хийвэл наад зах нь үнс нь пур гээд зохимжгүй. Монгол хүн уул овоонд л архи өргөдөг. Ер нь галаа их хүндэтгэдэг юм.
Усны төрөлтэй юм яагаад галдаа хийдэгүй юм бэ?
Гал унтарна. Бас гал, ус шиг гэдэг үг бий. Гал ус хоёр харш. Ус хийвэл гал унтарна. Ер нь гал голомтоо байнга бадрааж байх ёстой. Үр хүүхэд айл болоход эцэг, эхээс нь гал залгуулж, бадрааж байдаг.
Шинэ гэр барихад гал яаж залгуулдаг гэж?
Шинэ гэрээ бариад шинэ тулга юмуу зуух, пийшиндээ мод зэрэглэж тавиад дараа нь аавынхаа гэрээс гал авч, зэрэглэсэн модоо асаадаг.
|
– Говорят, перед Цаган-саром провожают хозяина огня?
– Не знаю. Хозяину огня подносят что-нибудь, говоря, что он ребенок. Когда мужчина три раза отрезает мясо, хозяин огня желает и ждет этого мяса. Хозяин огня, думая, что женщина в домашних заботах забыла о нем, ждет себе что-нибудь, пока все едят пищу. Такие вещи я слышал.
– Что нельзя делать перед огнем?
– Монголы огонь почитают. Запрещено плевать в огонь, сморкаться, бросать туда окурки, мусор. Строго запрещается класть нож острием в сторону огня. Нельзя поворачивать нож в сторону огня, нельзя резать мясо внутри котла. В общем, нельзя ничего грязного класть в огонь.
– Много бурханов огня: Или он один?
– Точно не знаю. В каждой семье один бурхан огня. Говорят, что бурхан огня имеет вид ребенка. Так как он ребенок, он очень ждет, что ему дадут его долю.
– Можно подносить огню архи?
– Огню нельзя подносить ничего жидкого. Ему подносят можжевельник, соль, воскурение, топленое масло и все такое – так я слышал. Если поднести воду, пепел будет делать пур-пур, поэтому не годится. Монголы архи подносят горам и обо. Вообще-то, огонь очень почитают.
– Почему огню не поносят ничего жидкого?
– Огонь потухнет. Говорят же, как огонь и вода. Огонь и вода враждебны друг другу. Если полить его водой, он погаснет. Нужно постоянно поддерживать очаг. Когда молодые образуют новую семью, они берут огонь у родителей и возжигают свой.
– Как приносят огонь, когда ставят новую юрту?
– Ставят новую юрту, и в новый очаг, печь или печку складывают дрова, а потом приносят огонь из отцовой юрты и зажигают сложенные поленья.
|
|
Мотыльки и огонь
|
Галны гэрэлд эрвээхэй шатаж үхдэг. Чөтгөр явуулсан юм гэнэлээ гэсэн үлгэр мэдэх үү?
Сайн мэдэхгүй. Бурхан гал олоод ир гээд эрвээхэйг явуултал галаа аваачиж чадалгүй замдаа саатсан юм гэнэлээ. Тэгээд одоо амь хамаагүй галаа авах гэж бор эрвээхэй шатаж байгаа юм гэдэг. Энд бас эрвээхэйн үнэнч чанар байгаа юм.
|
– В огне сгорают мотыльки. Их послал чутгур. Слышали такую сказку?
– Хорошо не знаю. Рассказывают, что бурхан послал однажды мотылька, чтобы он нашел огонь и принес, он не смог принести огонь и задержался. И теперь серый мотылек сгорает, стараясь принести огонь. В этом проявляется верность [слову] мотылька.
|
|
Череп коня
|
Хөвсгөл нуурын хажууд модон дээр морины толгой тавьсан байхыг харсан. Ямар учиртай юм бэ?
Газар газрын зан үйл өөр. Морь бол монгол хүний хийморь, эрдэнэ тул толгойг нь бохир газар, нам дор газар тавихгүй. Хөвсгөлд модон дээр тавьсан байгаа бол уулан дээр хүндэтгэж тавьдаг шиг хөл дор биш өндөр газар тавьж хүндэтгэж байгаа юм. Ер нь мориныхоо толгойг овоо, уул, өндөр газар, модон дээр тавьж байгаа нь их хүндэтгэж байгаа хэрэг юм.
Жирийн морьны толгойг өндөр газар хүндэтгэж тавьж байгаа юм уу? Аль эсвэл зөвхөн хурдан, сайн морьныхоо толгойг тавьдаг юм уу?
Морь л бол морь. Адуу л бол адуу. Ямар ч мориныхоо толгойг хүндэтгэж, өндөр уул, овоон дээр тавьдаг.
Яагаад морины толгойн ясан дээгүүр алхдаггүй юм бэ?
Адуугаа хүндэлж байгаа юм. Морины толгой нь тэргүүн нь тул үхсэн хойно нь гэсэн хүндэлж, хайрлаж байгаа юм.
Овоон дээр тавьсан морины толгойн ясан дээр сууж болох уу?
Монгол хүн бол тийм морины толгой дээр яасан ч суухгүй дээ.
Санамсаргүй сууж болох уу?
Ухаанаа л жолоодож чадаж байгаа л бол санамсаргүйгээр ч гэсэн суухгүй. Хэрэв суучих юм бол хажууд нь байгаа ахмад хүмүүст эвгүй сэтгэгдэл төрж, их дургүйцнэ.
|
Мы видели, как около Хубсугула на дерево была водружена голова коня. Что это значит?
– Обычаи в разных местах разные. Конь – для монгола это счастье, удача, драгоценность, поэтому его в грязном месте, в низком месте не поместят. Если на Хубсугуле голову поместили на дерево, то это значит, почитают, вроде как на горе, не под ногами, а на высоком месте. Вообще-то, головы коней ставят на обо, горы, на высокие места, на дереве – это значит почитают ее.
– На высокое место ставят и почитают голову простого коня? Или ставят головы только быстрых скакунов?
– Конь – конь и есть. Лошадь – лошадь и есть. Череп любой лошади ставят на высокое место, на гору или обо.
– Почему нельзя перешагивать череп коня?
– Коней почитают. Голова лошади – это ее начало, ее почитают и после смерти.
– Можно сесть на череп коня, положенный на обо?
– Монгол никогда не сядет на такой череп.
– Случайно?
– Если человек в себе и сам собой управляет, то и случайно не сядет. Если же сядет, то старшие, кто рядом, будут очень недовольны.
|
|
Хвост коня
|
Овоон дээр морины дэлний үс хялгасыг л тавьдаг уу?
Голдуу сүүлнээс нь үс хялгас авч тавьдаг.
Яагаад?
Морины цол, магтаалд ч: "Буян хишиг нь сүүлэндээ..." гэдэг тул газар нутгаа хүндэтгэж, морины тийм буянтай юмнаас нь овоонд өргөж байгаа юм.
|
– На обо кладут волосы из гривы и хвоста коня?
– В основном из хвоста.
– Почему?
– Даже в величании коня (морины цол, магтаал) говорится: "Счастье его и добродетель в хвосте". Почитая родину, на обо кладут часть такой замечательной вещи.
|
|
Покрышки на обо
|
Овоон дээр дугуй, покрышка тавьсан байх юм. Зөв үү?
Овоон дээр покрышк, архины шил зэргийг хүмүүс бодлогүй л тавьж байгаа юм. Гялгар уут зэрэг хог болох зүйл овоон дээр тавих муу. Зарим хүн овоон дээр таяг тавьсан байдаг юм. Таяг овоон дээр тавих нь буруу л гэж саяхан радиогоор хамбо лам Д.Чойжамц хэлж байна лээ.
|
– На обо кладут колеса и покрышки. Правильно это?
– Люди кладут на обо и покрышки, и бутылки от архи, это они делают, не думая. Нельзя класть на обо всякий мусор – полиэтиленовые мешки и прочее. Некоторые люди ставят на обо костыли. Недавно по радио хамбо-лама Д.Чойжамц сказал, что костыли на обо класть нельзя.
|
|
Костыли на обо
|
Яагаад таягаа тавьдаг юм бол?
Тухайн үедээ тэр хүн таягаа хамаагүй газар, хүн гишгэхгүй газар тавьлаа гэж боддог байх. Хэн хүний хувийн санаа л юм даа.
|
– А почему кладут костыли?
– Наверное, человек думает, что кладет костыль туда, где люди не ходят. Каждый думает свое.
|
|
Приношения на обо
|
Овоон дээр тийм таяг зэрэг бохир юм тавивал юу дургүй байх вэ?
Бохир юм тавьлаа гэж уул, овооны эзэн л гомдно.
Хог тавьсан бол ойлгомжтой. Овоон дээр яагаад шар, улаан утас тавьсан байдаг юм бэ?
Нарийн учир мэдэхгүй юм. Тэр үед байгаа юмныхаа дээдийг л тэр хүн өргөсөн байх.
|
– Если на обо положить костыль и прочие грязные предметы, кто будет недоволен?
– Обидется хозяин горы, обо.
– Ну, мусор это понятно. А вот почему на обо кладут желтые и красные ленты?
– Не знаю точно. Наверное, кладут лучшее, что у человека есть под рукой.
|
|
Крылатый конь
|
Жигүүртэй морь гэж та дуулсан уу? Байж болох уу?
Жигүүртэй морь гэж биологийн онцлогоос үүдсэн ойлголт байх аа. Амьсгалын эрхтнээр нь, зүрх, уушгаар нь биологийн хүч чадлаас нь болж, тухайн морийг жигүүртэй гэсэн байх.
|
– Вы слышали о крылатом коне? Может быть такой?
– Крылатый конь это понятие, появившееся в биологии, кажется. Из-за органов дыхания – из-за легких определенных коней называют крылатыми, вроде бы.
|
|
Конь с двумя сердцами
|
| Намайг Галшар суманд ажиллаж байхад 1974 оны орчим Хажуу-Улаанд хоёр зүрхтэй үрээ хоригдолууд алагдлаа гэж ярьж байсан. Бодиттой юм. Хэвлэлд ч бичсэн. Тэр морь үхэлгүй их удсан юм гэнэлээ.
|
Когда я работал в сомоне Галшар, примерно в 1974 году в Хаджу-Улане заключенные убили жеребчика с двумя сердцами. Это было на самом деле. Даже писали в газетах. Этот конь очень долго жил.
|
|
Синий конь Джаргала
|
| Дорнод аймгийн Жаргалын чонон гэдэг морийг Дорнодын урд талын Матадын тэндээс Туул голд ирж усалдаг байсан юм гэдэг. Нээрэн худлааг нь шалгах гэж Сайн бэйсийн хүрээнийн нэг лам Богдын Хүрээнд хөөргөө орхиод: – "Жаргалыг морио услахаар Туул гол руу явахдаа маргааш л хөөргийг минь аваад ирж үзээрэй" гэсэн юм гэнэлээ. Гэтэл нээрээ маргааш нь морио услахдаа хөөргийг нь аваад ирсэн гэдэг. 1950-аад онд Туваансүрэн гэдэг хүн Дорнод аймгийн "Дөл" сонинд "Жаргалын хөх морь" гэж бичиж байсан юм.
|
Рассказывают, что Джаргал из аймака Дорнод с Матада на юге Дорнода приходил поить коня по кличке Волк на реку Толу. Один лама из хурэ Сайн-бэйса решил проверить, правда это или ложь. Он оставил в хурэ Богдо табакерку и сказал Джаргалу:
– Когда пойдешь поить коня на реку Толу, назавтра принеси мою табакерку.
Тот на самом деле назавтра принес его табакерку после того, как отвел коня на водопой. В 1950-х годах Тувансурэн написал заметку в газете "Дул" Дорнод-аймака под названием "Синий конь Джаргала".
|
|
Два быстрых скакуна Сурэнхор-мэйрэна
|
| Сүрэнхор мэйрэнд Чонон хөх, Номин гэж хоёр улаан морь байсан. Тэр өөрөө архи уугаад Галшарт сууж байдаг. Харин маргааш нь Дорнодын Матад сумын хойхноос Сүрэнхор мэйриний морь нь гараад улсын наадамд азарга мордох гэж байхад өөрөө яваад очдог байсан. Тийм хурдан морьд байсан юм гэнэлээ. Үнэн сайн байсан байгаа юм.
|
У Сурэнхор-мэйрэна были два коня красной (розоватый конь с голубоватым отливом) масти, которых звали Синий как волк и Лазурит. Сам Сурэнхор-мэйрэн сидел в Галшаре и пил водку. А его кони прибегали сами с северной части сомона Матад аймака Дорнод на скачки государственного надома, которые начинались назавтра. Такие были быстрые кони. На самом деле были хорошие.
|
|
Духи-хозяева
|
Хөвсгөлд хангайн эзэн нь цаа буга хандгай байдаг гэсэн.Танай энд уул овооны эзэн нь юу байдаг вэ?
Сайн мэдэхгүй. Сонсогдсон юм байхгүй.
|
– Говорят, что хозяева Хубсугула, Хангая – олени, а здесь у вас кто бывает хозяевами гор и обо?
– Хорошо не знаю. Ничего не слышал.
|
|
Гром
Лу
|
Үүл гарч, аянга буух, аянга цахилгааныг юу гэж тайлбарладаг вэ?
Байгалийн үзэгдэл. Агаар, уур усны хөөрөлттэй л холбоотой байх.
Дээр үед цахилгаан цахихыг Луу мөргөлдлөө гэдэг байсан уу?
Лууг бодитой үзсэн хүн байдаг юмуу? Зурагт л янз бүрээр зурсан байдаг юм.
|
– Как объясняют появление облаков, молнии, грома?
– Явление природы. Связано с взаимодействиями воздуха, пара, влаги.
– В старину говорили про молнию, что это драконы столкнулись?
– Есть люди, которые видели драконов в жизни? Их рисуют на картинках.
|
|
М. Шагдарсурэн, жена Батсуха
Лу свесился
|
Луу унжсан гэж ярьдаг уу?
1953, 1954 оны үед их салхи хөдлөөд Сүхбаатар аймгийн Бүрэнцогт суманд луу унжсан гэж ахмад хүмүүс ярьдаг байсан.
Цахилгаан цахих нь хоёр луу мөргөлдөж байгаа юм гэж та сонссон уу?
|
– Разве не говорят, что дракон свесился?
В 1953, 1954 годах поднялась большая пурга, тогда старые люди в Бурэнцогт сомоне Сухэбаторского аймака говорили, что свесился дракон.
А вы слышали, чтобы говорили, будто драконы столкнулись, когда гремит гром?
|
|
Шагдарсурэн и Батсух
Гром
Лу
|
Хоёр луу мөргөлдөж тэнгэр дуугардаг гэсэн яриа бий. Луу ихтэй жил тэнгэр бага дуугардаг. Луу цөөн байвал их дуугардаг гэж үздэг. Яагаад гэвэл олон луу байвал бие биедээ итгэж найдаад тэр дуугарна биз гэж байгаад бага дуугардаг юм гэсэн. Харин ганц нэг луу байвал найдах луу бага тул их дуугардаг гэж хөгшчүүл ярьдаг байсан.
Батсүх гуай тэнгэр дуугарахыг хоёр цэнэг мөргөлдснөөс тэнгэр дуугарч байгаа юм хэмээн шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлан ярив. Эхнэрийн ярьсан домог үлгэрийг сонсоод Нээрэн тэгж ярьдаг ийм домог бий. Хэндээ найдах вэ гээд цөөн луу их дуугарч байхаас өөр яахав гэлээ.
|
Да, так говорят, когда гремит гром, мол, драконы столкнулись. Если драконов много, в тот год гром гремит редко. Если мало, тогда гремит часто. Так считают. Почему? Потому что если драконов много, то каждый из них надеется на другого – тот, мол, подаст голос, поэтому гром гремит редко. А если всего один-два дракона, то надеяться не на кого, поэтому голос подают часто, и гром гремит часто. Так говорили старики.
Батсух-гуай объяснил нам с научной точки зрения, что когда гром гремит, это два заряда сталкиваются. Когда он услышал легенду, рассказанную женой, подтвердил, что есть такая легенда. Мол, если драконов мало, они думают – на кого надеяться? – и голос подают сами.
|
|
Лу свесился
|
Луу унжихдаа ямар амьтны дүрстэй байдаг вэ?
Бодит амьтан байдаг гэж мэдэхгүй.
|
Когда драконы свешиваются, на каких животных они похожи?
Не знаю, чтобы это были настоящие животные.
|
|
Сказки о животных
|
Амьтны тухай үлгэр мэдэх үү?
Олигтой үлгэр мэдэхгүй.
Зурамны нуруу яагаад судалтай байдаг вэ?
Тодорхой мэдэхгүй.
|
Знаете сказки про животных?
Хорошо не знаю.
Почему спина у бурундука в полоску?
Не знаю.
|
|
Почему верблюд оказался без рогов?
|
Тэмээнд яагаад эвэр байхгүй вэ?
Буга эврийг авсан. Бурханд тэмээ: – "Би ийм сүрлэг амьтан юм чинь эвэртэй байхгүй яах вэ гээд эвэртэй болсон юм гэсэн. Тэмээний засаа ар дээрээ байдаг. Бурхан амьтанд эд эрхтэн хуваарилахдаа тэмээнд жаахан засаа өгсөн гэнэ. Тэмээ: – "Би ийм жаахан засаа авахгүй гэсэн" гэнэ. Тэгэхэлээр Бурхан: – "Авбал ав. Байвал бай" гээд ар дээр нь чулуудчихсан гэдэг. Түүнээс хойш тэмээний засаа ар дээрээ байдаг болжээ.
|
Почему в верблюда нет рогов?
Рога взял олень. Верблюд сказал бурхану: "Как я такой величественный, как мне быть безрогим, хочу быть с рогами". Мошонка у верблюда сзади. Когда бурхан распределял животным органы, он дал верблюду маленькую мошонку. Верблюд сказал: "Я такую маленькую мошонку не возьму". Тогда бурхан сказал: "Хочешь бери, не хочешь, не бери!" И он бросил их ему сзади. После этого мошонка у верблюда расположена сзади.
|
|
Черепаха
|
Яст мэлхий, туулай хоёрын хэн нь хурдан бэ гэдэг үлгэр мэдэх үү?
Мартсан байна.
Яст мэлхий дээр дэлхий тогтдог гэж дуулсан уу?
Шинжлэх ухаан хөгжөөгүй үед л тэгж ярьдаг байсан. Орчуулагч маань яст мэлхийн нуруун дээр дэлхий тогттдог гэсэн домог үлгэр сонссон уу гэх мэт асуухгүй учраас үндсэн утгаар нь ойлгож, шинжлэх ухааны үүднээс хариулах, эсвэл мэдэхгүй гэсэн хариулт цөөн биш өгч байлаа.
Бүх усыг яст мэлхий уусан гэж сонсон уу?
Үгүй.
|
– Знаете сказку о том, кто быстрее – черепаха или заяц?
– Забыл.
– Слышали, что земля покоится на черепахе?
– Так говорили, когда была неразвита наука.
[Наш переводчик не спрашивал – знаете ли вы сказку о том, что земля лежит на спине черепахе, а спрашивал напрямую, поэтому таких ответов много – мол, не знаю, или наука говорит то и то.]
– Слышали, что черепаха выпила всю воду?
– Нет.
|
|
Летучая мышь
|
Сарьсан багваахай болжмортой гэрлэсэн гэж Хөвсгөлд домог үлгэр байдаг. Танай энд ийм домог үлгэр байна уу?
Мэдэхгүй.
Сарьсан багваахай зальтай гэж сонссон уу?
Мэдэхгүй.
|
– На Хубсугуле есть легенда о том, что летучая мышь женился на жаворонке. У вас знают такую легенду?
– Не знаю.
– А о хитрости летучей мыши?
– Не знаю.
|
|
Беседа
|
Гурван шувуу тэнгэрийн дагинад хувилан, усанд орж байхад нь нэг залуу нэгний нь хувцасыг авч нуусан тухай домог үлгэр мэдэх үү?
Тодорхой мэдэхгүй.
|
– Знаете легенду о том, как три птицы превратились в небесных дагинь и пошли купаться, а в это время юноша украл одежду одной?
– Не знаю.
|
|
"Эрхий мэргэн"
|
Эрхий мэргэний домог мэдэх үү?
Хагас дутуу сонсож байсан. Эрхий мэргэн гэдэг чинь одоо...
Энэ үед хүчтэй бороо оров. Өвгөн цонхоо хааж, – "Монголчууд хувьтай хүн хур борооноор" гэдэг. Та нар хур борооноор манайд ирсэнд бэлгэшээж байна" гэв.
"Эрхий мэргэний домог" та тэгээд сонссон гэв үү?
Сонссон. Ямар юм оносонгүй гэдэг билээ дээ. Нар сартай л холбоотой үлгэр юм даг.
[Нар сарыг Аранголиг залгисан нь]
Миний сонссоноор бол нар сарыг Аранголиг залгисан гэдэг. Тэр амьтан нар сарыг залгихаар нь дуу чимээ өгч, нохой болон дуутай бүгдээ дуугаргадаг юм гэсэн. Эрхий мэргэн Аранголигийг харавтал хараацай дундуур нь таараад сүүлээ сэт харвуулсан юм гэдэг. Эрхий мэргэн тэгээд Аранголигийг харваад онож чадаагүй тул: -"Хагд өвс идэхгүй, хар ус уухгүй" гэж ам тангараг гарч, усгүй газар төрсөн гэж би тийм юм сонссон.
Аранганголиг гэв үү? Юу гэсэн утгатай үг вэ?
Тийм. Утга нь айхтар, аранга, дайсан гэсэн утгатай. Айхтар амьтнаа тухайн үед тэгж нэрлэж байж.
|
– Знаете легенду об Эрхий-мэргэне?
– Слышал с пятого на десятое. Эрхий-мэргэн… Сейчас…
[Пошел сильный дождь. Старик закрыл окно.]
– Монголы говорят: "Счастливый человек приходит с дождем". Я доволен, что вы пришли к нам вместе с дождем.
– Так знаете легенду об Эрхий-мэргэне?
– Слышал. Во что он там не попал? Это же сказка о солнце и луне.
[О том, как Аранголиг проглотил солнце и луну]
Как я слышал, солнце и луну проглотил Аранголиг. Он когда глотает солнце и луну, кричит, поэтому все собаки и другие животные, которые имеют голос, тоже кричат. Когда Эрхий-мэргэн выстрелил в Аранголига, ему попалась ласточка, и он прострелил ей хвост. Потому Эрхий-мэргэн не смог попасть в Аранголига, он был заклят: "Чтобы не ел травы сухой, чтобы не пил воды прозрачной!" Поэтому он родился в безводном месте. Так я слышал.
– Вы говорите Аранголиг? Что это за слово?
– Да. Смысл – ужасный, помост для трупов (? аранга), враг. Так называли в свое время страшных и ужасных.
|
|
Радуга
|
Солонго татахыг юу гэж тайлбарладаг вэ?
Үлгэр домгийг нь сонсоогүй. Байгалийн үзэгдэл юм даа. Багачууд солонгыг барьж авах гээд уралдаж байдаг юм. Харин баруун хойно, оготор солонго татвал их бороо орно. Зүүн урд дугаригласан, нумласан солонго гарч, газар бууж ойчсон солонго татвал бороо арилна гэдэг юм.
|
– Как объясняют появление радуги?
– Такую легенду не слышал. А вообще-то это явление природы. Дети бегают наперегонки, чтобы схватить радугу. Вот если на северо-западе поднимется короткая радуга, это к большому дождю. А если на юго-востоке поднимется круглая радуга, как лук, до земли, то это к прекращению дождя.
|
|
Эрхий мэргэн
|
Нум сумаар тарвага алж болох уу?
Оногдохгүй байх. Хавх, буугаар л тарвагыг агнадаг. Эрхий мэргэн өрөө Аранголигийг нумаар харвах гэсэн, зэвсэг нь байсан тул тарвага болсон хойноо оногддоггүй юм болов уу.
Тарвага болсон Эрхий мэргэн Аранголигийг оноогүй тул "Сайн эрийн газаганы хүнс, муу эрийн бууны зугаа" болно" гэж андгайлсан тул оногдохгүй байгаа байх даа.
|
– Можно убить тарбагана из лука?
– Наверное, трудно попасть. На тарбагана охотятся с капканом и ружьем. Эрхий-мэргэн хотел выстрелить в Аранголига из лука, так как у него было такое оружие. А потом когда сам стал тарбаганом, в него стало трудно попасть. Может, так? Эрхий-мэргэн, ставший тарбаганом, не попал в Аранголига, поэтому был заклят: "Станет притороченной пищей у доброго молодца, станет развлечением для ружья у дурного молодца". Поэтому, наверное, в него трудно попасть.
|
|
Долон бурхан
|
Долоон бурхны тухай мэдэхүү. Яагаад 7 бурхан гэсэн юм бэ?
Мэдэхгүй юм. Монгол хүн 7 бурханд залбирдаг. Хүн төрөхөд Долоон бурхан нэг нэгээр дааж эзэмшсэн байдаг. Бие урвайгаад байвал Долоон бурхан одонд нь даатгаад юм амсуулдаг гээд Батсүх гуай дэвтэрт Долоон бурхан одыг зурсан, аль нь ямар жилтэй хүнийг даадаг тухай бичснээ үзүүлж тайлбарлав. Бид тэр дэвтрээс нь зургийг нь хуулан авав. Тэр зурагт шанага долоо гэж ч нэрлэдэг Долоон бурхан одны шанаганы бариул шиг харагдах
Нэг дэх од нь: Морь
Хоёрдахь од нь: Могой, Хонь
Гуравдахь од нь: Луу, Бич
Дөрөвдэх од нь: Туулай, Тахиа
Тав дахь од нь: Хулгана
Зургаадахь од нь: Үхэр, Гахай
Долоо дахь од нь: Бар, Нохой гэж бичсэн байв.
|
– Знаете про Долон бурхан (Семь бурханов)? Почему их семь?
– Не знаю. Монголы молятся семи бурханам. Когда человек рождается, в него входят и ему покровительствуют семь бурханов по одному. Если у человека появляется воспаление, его вверяют созвездию семи бурханов и дают в рот что-то.
[Батсух-гуай показал записи в тетради о том, какая звезда человеку какого года рождения покровительствует. Мы перерисовали из тетради его рисунок. На рисунке созвездие похоже на ковш, его и называют "ковшовые семь".]
Первая звезда – конь,
Вторая звезда – змея, овца,
Третья – дракон, обезьяна,
Четвертая – заяц, петух,
Пятая – мышь,
Шестая – бык, свинья,
Седьмая – тигр, собака.
|
|
Правила поведения
|
Тэр дэвтэрт С.Батсүх гуай:
Үнээний сүүг хавар, намарт уух
Хамгийн дуртай ажил морь уяж, эрт босож, өглөөний агаарт морьтой явах
Чөдөртэй морио эрт барих ялангуяа өвлийн цагт өглөөний агаарт явган явж чөдөртэй мориндоо явган явж хүрэх
Хөл нүцгэн явж, Дарьгангын сайран хөлт нэрийг дуулж явах гэж бичсэн байлаа.
|
В той тетради Батсух-гуай написал также:
1. Пить весной и осенью молоко коровы,
2. Самое любимое дело – готовить коней к скачкам, рано вставать, скакать утром на коне,
3. Рано утром ловить стреноженного коня, зимой в холод пешком идти к стреноженной лошади,
4. Ходить босиком и петь песню "Дариганга с ногами в цыпках".
|
|
Долон бурхан
|
Та энэ Долоон бурхан одны тухай хэнээс мэдсэн бэ?
Баянхутагийн Долгорсүрэн гэдэг ламаас бичиж авсан юм.
Долоон бурхан одны тарни нь "Санаасаа бавуу дүйлаа жовдон хул" гэж бидэнд С.Батсүх гуай хэлж бичүүлэв.
|
От кого вы узнали о созвездии Семь бурханов?
– Записал от ламы Баянхутагийна Долгорсурэна. Заклинание Семи бурханов – "Санаасаа бавуу дүйлаа жовдон хул".
|
|
Тексты в тетради
|
Таны дэвтэрт өөр юу бичсэн байна? гэж асуухад:
Хурдан морины шинж байна гэв. "Лхам осоржамаалаа чогсоолоо ум марзай" гэж морины хүүхэд уншдаг. Дамдин бурхны тарни гэж хэлээд: "Өглөө нарнаар энэ тарнийг уншихад сайн. Ум марзий мам суухай гэдэг шиг" гэв.
|
Что еще есть в вашей тетрадке?
– Есть качества быстрого коня. Заклинание "Лхам осоржамаалаа чогсоолоо ум марзай" читают дети на скачках (? гэж морины хүүхэд уншдаг). Тарни Дамдина – вроде, "Өглөө нарнаар энэ тарнийг уншихад сайн. Ум марзий мам суухай".
|
|
Беседа
|
Шившлэг мэдэх үү?
Зөндөө л байдаг байх даа.
Та юу илүү шүтдэг вэ?
Би төрийн сүлдэндээ л залбирдаг.
Бөө шүтдэг үү?
Бөө шүтдэггүй.
|
– А заговоры (шившлэг) знаете?
– Много их.
– Во что вы больше верите?
– Я почитаю государственный герб (сулд).
– А в шаманов верите?
– Не верю.
|
|
Видеть сунс
|
Дөрвөн нүдтэй нохой сүнс харах уу?
Дөрвөн улаан нүдтэй халтар нохой юм болгоныг хардаг тул тийм нохой тэжээвэл сайн л гэж байдаг.
Өөр юу сүнс харж чадах вэ?
Мэдэхгүй. Мэддэг хүн байдаг л биз. Сүнстэй уулзаж байна. Харж байна" гэж ярих л юм.
|
– Четырехглазая собака видит душу (сунс)?
– Собака с четырьмя красными глазами (с пятнами над глазами) все видит, поэтому таких собак держать полезно.
– А что еще может видеть сунс?
– Не знаю. Наверное, кто-то знает. Говорят, "встретил сунс, видит сунс".
|
|
Обряд дзад
|
Задын чулуу гэж юу вэ?
Үхрийн цөснөөс гардаг чулууг гиваан чулуу гэдэг.
|
– Что такое "задын чулу"?
– Камни из желчного пузыря коровы называют "гиваны чулу".
|
|
Гэрийн онгон
|
Гэрийн онгон-эзэн гэсэн далдын юм монголд байдаг уу?
Мэдэхгүй.
Буриадад тийм юм ярьдаг шүү хэмээн М.Равдандаш гуай өгүүлээд орос хэлээр тайлбарлав.
|
– В Монголии есть онгон юрты?
– Не знаю.
– В Бурятии о таком говорят, – сказал М.Равдандаш и объяснил по-русски.
|
|
Хвала коню
|
Та морь цоллодог уу? Морины цол хэлээч?
Тэмдэглэсэн юм харж хэлье. Та нарыг энэ сайхан бороо орж байхад ирсэнд бэлгэшээж байна. Газар дэлхий баясаж, ус ургамал сэргэж байгаа шиг ажил үйлс тань бүтэх болтугай" гэж С.Батсүх гуай биднийг ерөөв.
Та морины цол хэнээс сурсан бэ?
За, Юм юмнаас авч л сурсан.
[Морины цол]
Бүгээд Найрамдах Монгол Ард Улсын
Ардын хувьсгалын 87 жилийн түүхт
Ихий баяр наадамд
Энээ өдрийн
Ихий наадамд нь
Ард Равдандашийн
Адуунаас нь барьсан
Агтнаас нь шилсэн
Энээ хурдан хөлөг нь
Хамаг ардын
Ханашхүй их баяр наадамд
Хамгийн түрүүн хурдлан ирж
Гоон дөрвөн туурайгаараа
Газрын хөрсийг чавчилж
Эзэн хүнийн сэтгэлийг баярлуулж
Энгийн ардыг соёрхуулсан
Удаамт хурдан нь
Ус нь нутгаараа гайхагдаж
Дааган цагаасаа давхин хурдалсан
Энээ хурдан хөлөгүүд нь
Уулын цаанаас уралдаад ирэхдээ Улам улам хурдлан ирдэг
Урт нурууг харайн дэгдэж
Уужим хөндийг туулан дэгдэж
Бөөн чулуунд бүдэршгүй
Бүгчим халуунд цуцашгүй
Хур бороонд шантаршгүй
Хурмастын салхинд дальдаршгүй
Алтан далиур магнайгаараа
Агаарын салхийг хагалан дэгдэж
Алааг хоёр нүдээрээ
Алсын барааг ширтэн дэгдэж
Заан дөрвөн соёогоо яралзууланЗаамал зургаан хүзүүг суналзуулан
Төгс сайхан биеэ торолзуулсан
Төрийн их наадмын
Айргийн тавд хурдалсан
Энээ хурдан хөлгүүд нь
Туулай сайхан зоог товолзуулаад
Тураг сайхан биеэ хотолзуулаад
Сэтгэлд сайхан
Шандас сайхан сүүлээ самбалзуулан
Өнгөт сайхан төрийн наадамд хурдлан ирсэн
Энээ хурдан хөлгүүд нь
Буян хишиг нь сүүлэндээ
Бушуу түргэн нь борвиндоо
Эрдэнэтээ хурдан эний хурдан хөлөгүүд нь
Эзэн ардаа баярлуулж
Энгийн ардаа сонирхуулаад
Энээ өдрийн наадамд
Төрийн их наадамд
Асарын өмнө жолоо өргүүлэн
Түмэн ардаа баярлуулан
Тод магнай
Торгон жолоо
Шантаршгүй хурдан хөлөг
Түмэн нь эх ээ
|
– Вы коней величаете? Скажите величание коня.
– У меня записано. Посмотрю. Вы в дождь пришли, это хорошая примета. Земля радуется, все растения расправляются. Пусть все ваши дела исполнятся! – пожелал нам Батсух.
– От кого вы научились величанию коня?
– Отовсюду набрал и выучил.
[Величание коня]
Монгольской народной республики
Народной революции 87 лет; в этот исторический
Великий праздник
В этот день
В великий праздник надом
Из арата Равдандаша
Коней пойманный
Из его рысаков выбранный
Этот быстрый скакун
В великий праздник
Ради всего народа
Пришел самым первым
Четырьмя прекрасными копытами
Бьет землю
Сердце хозяина радует
Простой народ приветствует
Его скорость, присущая из рода в род
И вода в нутуке удивительны.
С жеребячьего возраста он быстро скакал
Такие быстрые скакуны
Когда скачут наперегонки из-за гор
Мчатся все быстрее и быстрее
Длинной спиной взлетают, прыгая,
Широкую долину прорезают на лету
На камнях не спотыкаются
В душной жаре не устают
В дождь не слабеют
На небесном (?)ветру ("на ветру Хормусты") не мерзнут
Изогнутым золотым лбом
Разбивают воздух-ветер и летят
Двумя черными глазами
Вдаль пристально смотрят
Блестят четырьмя слоновьими клыками
Вытягивают рубленые шесть позвонков
Прекрасное тело свое выпячивают
На государственном надоме
Скачут в числе пяти, потчуемых кумысом,
Эти быстрые скакуны
Нагромоздили прекрасное угощение, как зайцы
(Туулай сайхан зоог товолзуулаад)
Свои огромные тела изгибают
Сердцу приятно.
Прекрасные, как жилы, хвосты свои распускают
Прискакавшие на государственный прекрасный надом
Эти быстрые скакуны
Их счастье в хвостах
Их скорость в пяточных сухожилиях
Эти драгоценные быстрые скакуны
Радуют своих хозяев аратов
Развлекают простых аратов
В нынешний надом
В государственный надом
Дают поднять поводья перед павильоном
Тьму народа радуют
Яркий лоб
Шелковые поводья
Неутомимый быстрый скакун
Лучший из десяти тысяч!
|
|
Источник знаний
|
Хаанаас сурсан бэ? Хэн зааж өгсөн, танд?
Ардын дээр үеийн уламжлалт үгийг уламжлан, дээр нь заримыг нь номноос авсан.
Хаанаас бичиж авсан гэнээ?
Өвгөн болохоор залууд сонсон зүйлээ мартах юм. Тэгэхлээр залуудаа цээжилсэн зүйлээ мартахгүй гэж бичиж тэмдэглэж авч, дурсгал болгож хадгалсан юм. Түүнээсээ л хэлж байна. Харин та нарт өнөөдөр ингэж уншина гэж санасангүй.
|
– Откуда вы научились? Кто вас научил?
– Это народная традиция, идущая со старых времен. Прибавил немного из книг.
– Откуда переписали?
– Я старик, поэтому забываю, что выучил в молодости. Поэтому то, чему научился в молодости, решил записать, оставить в записях. Оттуда я и сказал.
Не думал, что вам сегодня буду это читать.
|
|
Гийнгоо
|
Та гийнгоо хэлж өгөөч?
"Ум маруузай өөө өөө өөө
Алтан Дара ээ ээ ээ овоо оо оо оо". Сүхбаатар чигийн л гийнгоо л доо. Үрээ унаж байхад л, бага байхад л хурдан морь унаж байхдаа ингэж гийнгоолдог байлаа.
|
– Скажите гийнго.
– Ум маруузай өөө өөө өөө
Алтан Дара ээ ээ ээ овоо оо оо оо.
– Это гийнго из Сухэбаторского [аймака]. Так говорят гийнго, когда едут на малолетних жеребятах, когда едут на быстрых скакунах.
|
|
Величания
|
Баян ходоод болсон дааганы цол мэдэх үү?
Мэдэхгүй.
Бөхийн цол дуудах уу?
Өөдтэй мэдэхгүй. Морь, бөхийн цолны аяыг нь нэгтчихээд байх боллоо.
Сурын уухай?
Мэдэхгүй. Харин бөхийн цол эхэлж өгье.
Баруун талын бөхийн засуул сонс оо
Бөхийг амлая
Үнэн хүчит
Өрнөн дэлгэрэх" гээд хэлдэг. Би хэлж барахгүй нь.
|
– Знаете величание жеребенка (дагаа), ставшего жирным животом (Баян ходоод болсон)?
– Не знаю.
– Знаете величание (цол) борцов?
– Хорошо не знаю. Сейчас мелодии величания коней и борцов стали петь одинаково.
– А лучников?
– Не знаю. Вот величание борцов могу сказать.
Слушайте, секунданты борцов западной стороны!
Обещаю борца!
По-настоящему сильный,
Сила его распространится…
Так говорят. Я не смогу до конца сказать
|
|
Приваживание к приплоду
|
Хонь хурга тойглох ая аялж өгөөч?
Тойг тойг тоойг, тойг тойг тойг, тойг тойг тойг, тойг тоойг
Энэ аяар ямааг чээг чээг чээг, чээг чээг чээг, чээг чээг чээг гэж чээглэдэг.
Гурийлах уу?
Тэрийг чадахгүй.
|
– Напойте мотив, когда уговаривают овцу принять ягненка.
– Тойг тойг тоойг, тойг тойг тойг, тойг тойг тойг, тойг тоойг
На этот же мотив для коз говорят: чээг чээг чээг, чээг чээг чээг, чээг чээг чээг.
– А гурий можете?
– Нет
|
|
Хвала коню
|
Морины цол дэлгэрэнгүй үгтэй юм. Гийнгоо бол аялгуу илүү. Хэзээ гийнголдог юм бэ?
Уралдахын өмнө уяан дээрээ голдуу гийнгоолж, уралдаж явахад гүүг гүүг гүүг гэдэг. Түрүүлсэн морийг цоллодог.
|
– Цол коня очень длинный. У гийнго больше мелодии. Когда говорят гийнго?
– Перед скачками около коновязи в основном говорят гийнго. Когда скачут на скачках, говорят: гуг гуг гуг гуг. А цол говорят, когда величают коня, пришедшего первым.
|
|
Деревянные стремена
|
Танай энд модон дөрөө дээр үед байсан уу? Булган аймгийн Тэшиг сумын буриадууд:
Мордож ядаж байхад минь
Модон дөрөө шамайг даа... гээд дуулдаг.
Усть-Орда-гийн буриадууд дунд эртний модон дөрөө байна.
Манай энд модон дөрөө байсан гэж дуулаагүй.
Монголчууд шоолж гоочлоход өөрсдөө дуу зохиодог ард түмэн дээ.
|
– У вас здесь раньше были деревянные стремена? Буряты в Тэшиг сомоне Булганского аймака говорят:
Когда скачу я с трудом,
Мои деревянные стремена…
У устьордынских бурят сохранились деревянные стремена.
– Я не слышал, чтобы у нас здесь были деревянные стремена. Монголы, когда шутят, разыгрывают друг друга, сочиняют песни.
|
|
Приговоры при игре в далу
|
Та даалууны гуншин хэлдэг үү?
Хэлнэ.
[Даалууны гуншин]
[Даалууны улаан арав]:
Сэгэл байвал сийлүү
Сэтгэж байвал Донрой
Сэгэл Туулын бургас
Сэндэр модны хайлаас
Сэлээд бууны тусгал
Сэргэлэн хангайн жавар
Сэлжин Дамбын хүргэн хархүү гэдэг.
[Хар арав]
Арцаг хааны
Дарцаг хар
Амбан хааны
Яран нүүрт
Арзгай Бударын чулуу
Сүнжид Дамбын хүргэн хархүү гэдэг.
Таны хэлдэг даалууны гуншин их эртний хуучны үг хэллэгтэй юм байна. Өөр?
[Хуньд найм]
Хуниа Жавжайн
Хундан бэр
Хув Цэндийн
Ягаан яатуу
Жаран жил сувайрсан
Жартгай улаан чавганц
[Гозгор долоо]
Гозойхүүгийн гэгээнтэн
Гончиг сүмбийн вааран толгойт
[Чүү тав]
Чуумаа тавын Налжирмаа
Чүүтэй хоргойн мөнгөн цоолтуур гэж байдаг юм.
[Үүлүү]
Үгэл тэнгийн бороохой
Үйзэн бэйсийн шидэмсэн гэдэг.
|
Вы знаете приговоры при игре в далу?
– Знаю.
[Даалууны гуншин]
[Десять красных]:
Сэгэл байвал сийлүү
Сэтгэж байвал Донрой
Сэгэл Туулын бургас
Сэндэр модны хайлаас
Сэлээд бууны тусгал
Сэргэлэн хангайн жавар
Сэлжин Дамбын хүргэн хархүү гэдэг.
[Десять черных]
Арцаг хааны
Дарцаг хар
Амбан хааны
Яран нүүрт
Арзгай Бударын чулуу
Сүнжид Дамбын хүргэн хархүү гэдэг.
Ваши гуншины очень древние. А еще знаете?
[Восемь Хуньд]
Хуниа Жавжайн
Хундан бэр
Хув Цэндийн
Ягаан яатуу
Жаран жил сувайрсан
Жартгай улаан чавганц
[Семь Гозгор]
Гозойхүүгийн гэгээнтэн
Гончиг сүмбийн вааран толгойт
[Пять Чүү]
Чуумаа тавын Налжирмаа
Чүүтэй хоргойн мөнгөн цоолтуур гэж байдаг юм.
[Үүлүү]
Үгэл тэнгийн бороохой
Үйзэн бэйсийн шидэмсэн гэдэг (тарабарщина, надо знать игру. – А.Ц.).
|
|
Книжные сказания
|
Гэсэрийн туужийн тухай мэдэх үү?
Мэдэхгүй.
"Гахай төлгөч", "Илжгэн чихт хаан" гээд "Шидэт хүүрийн үлгэр" уншсан уу?
Мэдэхгүй.
|
– Знаете о Гесериаде?
– Не знаю.
– Читали "Гадатель-свинья", "Царь с ослиными ушами", "Волшебный мертвец"?
– Не знаю.
|
|
Демоны
|
Чөтгөрийн тухай юу мэдэх вэ?
Чөтгөр байхгүй л гэж боддог.
Энд туульч байсан уу?
Мэдэхгүй.
Мангас мэдэх үү?
Юм бүгдийг болон хүүхдийг л айлгахад мангас гэдэг юм. Бодит юм байгаа юм уу, үгүй юмуу мэдэхгүй.
Шулмасын тухай?
Мэдэхгүй.
Хар хэлтэй хараалч хүн гэж сонссон уу?
Зарим хүн тэгж ярьж л байдаг юм. Мэдэхгүй.
Мам, лалар гэж сонссон уу ?
Ярьж л байдаг юм.
|
– Что знаете о чутгурах?
– Думаю, их нет.
– Здесь были тульчи?
– Не знаю.
– О мангасах знаете?
– Когда детей пугают, все называют мангасом. Существуют ли они на самом деле, не знаю.
– О шулмасах?
– Не знаю.
– О харалчах с черным языком слышали?
– Так говорят. Но я не знаю.
– Слышали о мамах, о лаларах?
– Говорят так.
|
|
Испугался чутгура
|
| Нэг хүн чөтгөр шулам байхгүй гэж гайгүй сайн лекц уншаад буцаж явж гэнэ. Гэтэл ард нь чөтгөр дагаад их айж гэнэ. Гэтэл малгайны нь залаа хийсээд дуугараад байсныг чөтгөр гэж тэр хүн айсан юм гэдэг.
|
Один человек прочитал лекцию о том, что чутгуров и шуламов нет. Поехал обратно. А за ним побежал чутгур. Тот очень испугался. [На самом же деле] это развевались ленты на его шапке и свистели, а тот человек подумал, что это чутгур.
|
|
Чутгур
|
Хараал гэж байна уу?
Харал байна гэх юм мэдэхгүй.
Чөтгөр байдаг уу?
Байхгүй л гэж боддог. Ийм нэг домог байдаг.
[Чөтгөр, лам хоёр]
Чөтгөр, лам хоёр иргэний мухарт уулзаад лам:
"Чи юунаас айдаг вэ?" гэхэд чөтгөр:
"Ом хум үсэгнээс айдаг" гэв. Чөтгөр:
"Лам чи юунаас айдаг вэ?" гэсэнд лам:
"Домбо домбо улаан цай. Таваг таваг алаг махнаас махнаас айдаг" гэжээ. Тэгээд чөтгөрийн явуулсан сайхан өөхтэй махнаас лам идэж гэнэ.
Чөтгөр үхэр харганаас айдаг гэдэг юм.
|
– Существует ли харал?
– Не знаю, чтобы существовал.
– Есть чутгуры?
– Думаю, нет. Вот есть такая легенда.
[Чутгур и лама]
Чутгур и лама встретились.
– Ты чего боишься, – спросил лама.
– Букв "ом, хум". А ты, лама, чего боишься?
– Красный чай в чайнике добмо-домбо, пестрое мясо в тарелке таваг-таваг.
Тогда чутгур послал ему жирное мясо, лама его спокойно съел.
– Говорят, что чутгуры боятся караганы.
|
|
Пила над дверью
|
Айлууд униндаа хөрөө хавчуулсан байх юм?
Нарийн учир мэдэхгүй. Ирийг нь цааш харуулж хавчуулбал муу юм бүгдийг зайлуулдаг гэдэг. Улсыг дууриагаад би бас гэртээ хөрөө хавчуулдаг юм.
|
– Люди засовывают пилу за уни. Что это значит?
– Точно не знаю. Говорят, что если зубцами повернуть в эту сторону, то отвращает все плохое. Я тоже засунул у себя пилу.
|
|
Чутгур
|
| Чөтгөр бий л гэж бодвол байдаг. Байхгүй гэж бодвол байхгүй. хийсвэр зүйл гэж боддог.
|
Если думать, что чутгуры есть, то они и есть. Если думать, что нет, то их не будет. Я думаю, это нереальное явление.
|
|
Чутгур и бурхан
|
Чөтгөр, бурхан хоёр маргалдсан тухай домог сонссон уу?
Үгүй.
[Хүний мөрөн дээр Бурхан, Чөтгөр хоёр сууж байдаг]
Харин хүний нэг мөрөн дээр бурхан, нөгөө мөрөн дээр чөтгөр байдаг. Байнга бүтэлгүй байхад нь чөтгөр баярлаж, бүтэж явахад нь бурхан баярладаг юм гэнэлээ. Айлд ороход ийшээ суу гээд дээш залахад нь: -"За, зүгээр зүгээр" гээд доогуур суувал мөрөн дээр байгаа бурхан нь гутдаг юм гэсэн. Тиймд айлын суу гэсэн хүндтэй газар нь сууж бай. Бурхан баярлаж байдаг. Хаа суу гэсэн газар нь суухгүй хүндгүй газар ойчоод өгөх нь муу гэж хөгшид ярьдаг байсан.
|
– Знаете легенду о том, как поспорили чутгур и бурхан?
– Нет.
[На плечах у людей сидят чутгур и бурхан]
На одном плече у человека сидит бурхан, на другом – чутгур. Когда человеку не везет, чутгур радуется, когда у человека все получается, бурхан радуется. Когда человек заходит в юрту и его приглашают сесть "выше", а тот говорит "Ничего, ничего", и садится ниже, то бурхан огорчается. Поэтому в юрте надо садиться на почетное место, на которое приглашают. Бурхан тогда радуется. Старики говорили, что не сесть на место, куда тебя приглашают, а усесться на непочетное место – плохо.
|
|
Луйджин и луйджинчи
|
Лүйжингийн тухай та юу мэдэх вэ?
Лүйжин тавьж байх юм билээ. Би шүтдэггүй. Манай энд лүйжин тавьдаг Жанчивням гэж нэг эмэгтэй бий. Уг нь хүний их эмч хүн. Эх нь лүйжин тавьдаг Хандмаа хүн байсан гэдэг.
Лүйжинч хүн гол нь юу хийдэг юм бэ?
Улсуудын ярих нь сүнс явуулдаг юм гэж сонссон.
|
– Что вы знаете о луйджинах?
– Луйджин совершают (лүйжин тавьдаг). Я не верю. У нас тут есть женщина, зовут ее Жанчивням, она делает луйджин. Вообще-то, она врач. Ее мать тоже делала луйджин, ее называли Хандмаа.
– Что делает луйджинч?
– Как люди говорят, провожают сунс.
|
|
Рог тунра
|
Үхрийн эврээр хийсэн тунраа гэж мэдэх үү? Хараал хийхдээ хүн рүү дохидог юм гэсэн.
Мэдэхгүй. Хараал хийдэг юм бол Хөвсгөл чигт л бий дээ.
|
– Знаете о тунра из бычьего рога? Его напрвляют в сторону человека, делая хараал
– Не знаю. Если харалы, так это в Хубсугуле, в той стороне больше.
|
|
Запреты
|
Сүүжний ясны тухай ямар домог байдаг вэ?
Сүүжний ясыг гэрт хонуулах дургүй байдаг.
|
– Какие есть легенды о тазовых костях?
– Люди не любят оставлять на ночь в юрте тазовые кости.
|
|
Запреты
|
Нүдийг нь ухсан толгой
Нүнжигээ барсан ууц
Нүхийг нь ухсан сүүжний ясыг гэртээ монгол хүн байлгадаггүй.
Сүүжний яс л бол амьтан, мал, нохой юуных байсан ч дургүй.
– Яагаад?
– Мэдэхгүй.
|
Монголы не держат в юрте
Головы, в которых вытащены глаза,
Крестец без жира
И тазобедренные кости, в которых выковырено мясо из выемок.
Тазовые кости могут быть от животных, скота, собак – все не любят.
– Почему?
– Не знаю.
|
|
Волчица, ощенившаяся в груди борца
|
– Чоно хүний цээжинд гөлөглөсөн тухай хууч яриа мэдэх үү?
[Уул-Баяны Ойлгоны Гүнчин]
Уул-Баяны Ойлгоны Гүнчин гэж их тарган хүн байжээ. Нэг удаа эрхи нь алга болчихжээ. Тэгсэн жилийн дараа хавирганы нь нугалаас дотроос гарч, эрхиний хэлхээс нь ялзарчихсан, эрхи унаж байсан гэдэг. Түүнийг нас барахлаар нь Тээг гэж ууланд тавьжээ. Тэрний цээжинд чоно гөлөглөсөн байсан гэж ярьж байсан.
|
– Знаете рассказ о том, как волчица родила волчат в грудной клетке человека?
[Уул-Баяны Ойлгоны Гүнчин]
В Ул-Баяне был очень толстый человек. Звали его Ойлгоны Гунчин. Однажды у него пропали четки. Через год они нашлись в складках жира под ребрами – нить сгнила, и четки рассыпались. Когда он умер, его положили в горах. В его грудной клетке волчица родила волчат. Так говорили.
|
|
Лунный заяц
|
Саран дээр туулай байдаг тухай үлгэр домог мэдэх үү?
Би өөрөө мэдэхгүй. Усанд нэг хүүхэд яваад саран дээр гарсан гэдэг байх аа.
|
– Сказку о зайце на луне знаете?
– Не знаю. Вроде, говорят, что ребенок пошел по воду и взошел на луну.
|
|
Шутливая песнь
|
С.Батсүх гуай бидэнд дурсгал болгон нэг шог хошин дуу дуулж өгөв.
[Гоож Нан аа]
Тайлаг тэмээ унаад
Тайжийн малыг хариулж явлаа
Талд яваа хоньчин бүсгүйтэй
Тамаа цайтал ноцолдож явлаа
Ингэн тэмээ унаад
Эзний малыг хариулж явлаа
Эзгүй яваа хоньчин бүсгүйтэй
Энгэрээ урагдтал ноцолдож явлаа
гэж маний багад дуулж явлаа. Өвгөн би өөрийгөө мартуулахгүйн тулд та нарт энэ дууг дуулж өгч байна. Намайг багадаа тэгэж ноцолдож байсан юм болов уу гэж санаж явах хэмээн С.Батсүх гуай хошигнож байлаа.
|
С. Батсух спел шутливую песню.
На молодом верблюде
Пас скот тайджи.
С пастушкой овец, бывшей в степи,
Баловался, пока [кромешный] ад (тамаа) не стал светлым.
На верблюдице
Пас скот хозяина.
С одинокой пастушкой овец,
Баловался так, что порвал пазуху.
Так пели в моем детстве. Я старик. Пою, чтобы вы меня помнили. Будете думать, что я в молодости так баловался.
|
|
Гоож Нан Ай
|
Мөн Гоож Нан Ай гэдэг дуу дуулж өгөв.
Галуу шувууны дэгдээхэй
Гаднаа гараад гунганаж байна
Голын хайртай Гоож Нан Ай
Галав юүлтэл дуулж сууна даа
[Гоож Нан Ай хө хэмээн С.Батсүх гуай дуулав.
С.Батсүх гуай гэргийтэйгээ цай цүй болж, сархад хундагалан биднийг үдлээ.]
|
Спел также и песню Гоож Нан Ай гэдэг дуу дуулж өгөв.
Птенец гуся
Вышел и гогочет,
Любимая Гоож нан ай с реки
Поет, пока кальпа не исчезнет.
|
03.08.2008
г. Ундурхан, Хэнтийский аймак, юрточный храм
Жанчивням, лүйжинч
Знакомство
|
Бид Хэнтий аймгийн төв Өндөрхаанд гэр хороололд амьдардаг лүйжинч Жанчивням гуайнд 2008 оны 8 дугаар сарын 03-ны өдрийн орой очлоо. Хашаандаа жижиг модон байшинд бурхан тахилаа залсан байлаа. Энэ байшин нь нэг ёсны сүм дуган нь болж, тэндээ лүйжин тавьж, хүмүүсийг хүлээн авдаг юм байна. Жирийн л нэг зай муутай зуны модон байшин. Уг нь Жанчивням гуай аймагтаа улааны шашны сүм дугантай болох гэж аймгийнхаа дарга нар дээр орсон боловч хөрөнгө мөнгөөр тусалж, дэмжээгүйд нэлээд гомдож, сэтгэл дундуур явдаг юм байна. Сайхан зантай тэр эмэгтэй биднийг халуун дотно хүлээн авч, элэн далангүй ярилцлаа.
Тэр ярианыхаа эхэнд эжий минь сайн лүйжинч хүн байсан гэв.
Тэр 1944 онд Хэнтий аймгийн Баянмөнх суманд төржээ.
1968 онд Улаанбаатар хотод Анагаах Ухааны Дээд Сургуулийн Хүүхдийн эмчийн анги төгсөж, хүний их эмч мэргэжилтэй болжээ. Тэгээд нутагтаа таван жил хүүхдийн эмчээр ажиллажээ. Сүүлийн жилүүдэд аймгийнхаа Сүрьеэгийн диспансерт 1973 оноос их эмчээр ажиллаж байгаад 1991 онд тэтгэвэртээ гарчээ.
|
[Вечером 3 августа 2008 года в центре Хэнтийского аймака в Ундурхане мы были в гостях у луйджинч Жанчивням. В хашане в маленьком деревянном доме устроен алтарь с бурханами. Это своего рода храм. Там она совершает луйджин, принимает людей. Это обычный тесный летний домик. Жанчиням-гуай была на приеме у аймачного руководства, пытаясь устроить в аймаке храм красной религии. Но они отказались помочь ей финансами, она обижена на это. Эта добрая женщина приняла нас тепло и откровенно беседовала с нами.
В начале беседы она рассказала о своей матери, которая была хорошей луйджинч.]
Родилась в 1944 году в Баянмунх-сомоне Хэнтийского аймака. В 1968 году в Улан-Баторе закончила отделение педиатрии в Государственном медицинском институте и получила специальность врача. Пять лет работала на родине детским врачом. С 1973 года работала в туберкулезном диспансере своего аймака, в 1991 году вышла на пенсию.
|
|
Как стала луйджинч
|
– Та лүйжин тавиад хэр олон жил болов? Яагаад лүйжинч болов?
– Миний эжий Бадамсүрэн гэдэг хүн Өмнөдэлгэр суманд байсан Хүүхэн хутагтын хийдэд лайдар гэсэн мяндаг тушаалтай лүйжинч хүн байсан юм. Эжий минь 1980-иад онд :
– "Чи лүйжинд орохгүй бол болохгүй нь. Хүүхэн хутагтын лүйжин тасарлаа. Хутагтын лүйжин унш. Жүд тасрах нь " гэж хэлсэн.
Эжий минь 87 нас хүрээд таалал болсон. Би одоо 65 настай.
Хүүхэн хутагтын хийд гэж Балдан брээвэн хийдээс нэлээд нааш, зуугаад км-ийн наана байсан. Одоогийн Өмнөдэлгэр сумын нутагт байжээ.
Ингээд эжий минь хоног тутам ядраад лүйжингээ тавьж чадахаа болихоор нь би бодож бодож лүйжич болж эрдмийг нь уламжлан авахаар шийдсэн. Би таван хүүтэй болохоор тэд барахгүй. Төрсөн охингүй тул өөрөө лүйжинч болохоор шийдсэн юм. Тэгээд би Улаанбаатар хотод байдаг Баян хошууны улааны шашны хийдийн лүйжинч Банзар багшид шавь орж, лүйжин тавих ван эрх авсан. Төвд хэл сурахаар Улаанбаатар хотод байдаг Бакула багшийн хийдийн төвд лам Дамбацэвээн багшид шавь орж, хоёр сар төвд хэл үзсэн.
Эжийгээ дагаад лүйжин уншиж эхэлсэн. Хутагтын лүйжин уншиж сурсан. Жаал уншиж сураад багшдаа гуйж байгаад шалгуулахад:
– "Болж байна. Харин хонх, дамраа муу барьж байна" гэсэн. Ингээд 2000 он гараад эжийдээ шалгуутал:
– "Овоо болжээ. Толгой дээр лүйжин унших болж" гэсэн. Ингээд лүйжин тавьдаг болж, хэдэн залууд хүртэл зааж сургасан. Залуучууд лүйжингийн номыг төвд хэлээр нь крилл монгол үсэг дээр болгоод уншдаг. Харин тэд сахиусаа орхиод алга болоод тараад явчих юм. Залуучууд мөнгөтэй ажил хөөхөөс ч аргагүй байх даа.
Би 2002 оноос хойш лүйжинг сард хоёр удаа таслахгүй уншдаг боллоо. Чогчин лүйжин тасалдаггүй. Үндсэндээ 1996 оноос хойш лүйжингийн ном таслахгүй уншиж, лүйжин тавьж байна.
Анх лүйжин, төвд хэл сурч байхдаа орой 5-6 цаг ном үздэг байсан. Эжий минь нүдний хараа муу болсон тул надад төвд хэл зааж чадахгүй байсан.
Ноён гэгээний лүйжин гэж бас байдаг. Миний тавьдаг лүйжингээс арай өөр. Одоо манай аймгийн төв дээр нэг настай эмгэн байгаа. Энэ урд. Та нар уулзаарай.
|
– Сколько лет вы совершаете луйджин? Почему стали луйджинч?
– Моя мать Бадамсурэн жила в сомоне Умундэлгэр. Была луйджинч в монастыре Хухэн-хутухты, имела титул лайдар. В 1980-х годах мама сказала: "Тебе нужно обязательно начать совершать луйджин. Читай луйджин Хутухты. Иначе прервется традиция". Мама в 87 лет умерла. Мне сейчас 65. Монастырь Хухэн-хутухты находился примерно в 100 км ближе по дороге к монастырю Балдан-Брэвэн. Нынешняя территория сомона Умундэлгэр.
Мама стала слабеть день ото дня, не могла уже совершать луйджин. Я подумала-подумала и решила перенять ее науку и стать луйджинч. У меня 5 сыновей, они не потянули бы. Родной дочери у меня нет. Поэтому решила сама стать луйджинч. Отправилась в Улан-Батор, стала там ученицей луйджинча Банзар-багши в монастыре красной религии в районе Баян-хошу и получила посвящение для того, чтобы совершать луйджин. Чтобы обучиться тибетскому языку, пошла в ученицы к тибетскому ламе Дамбацэвэну в монастыре Бакула-багши. Два месяца изучала тибетский язык.
Стала, как мама, читать луйджин. Научилась читать луйджин Хутухты. Когда выучила немного, попросила учителя проверить меня. Он сказал: "Получается. Но плохо управляешься с колокольчиком и барабанчиком". Настал 2000 год, я попросила маму проверить меня. Она сказала: "Получается довольно хорошо. Теперь есть кто-то, кто прочитает над головой луйджин (на холме? Толгой дээр лүйжин унших болж)". Так я стала совершать луйджин. Обучила нескольких молодых людей. Они записывали тибетские книги кириллицей и читали. Но они оставили сахиуса и разбежались. Молодежи нужна денежная работа.
С 2002 года я читаю луйджин 2 раза в месяц. Не прерываю чогчин-луйджин. На самом деле с 1996 года читаю молитвы луйджин, не прерываясь, совершаю луйджин.
Когда я изучала тибетский язык и луйджин, 5–6 часов вечером посвящала обучению. У мамы зрение испортилась, и она не могла учить меня тибетскому языку.
Есть еще луйджин Нойон-гэгэна. Немного отличный от того, что я совершаю. У нас в аймачном центре есть одна пожилая женщина. Здесь на юге. Вы обязательно встретьтесь с ней.
|
|
Луйджинч
|
– Лүйжин тавьдаг хүн улааны шашных байх уу? Шарын шашны урсгалынх байх уу?
– Улааны шашиных байдаг. Лүйжинч хүн янз бүрийн засал хийнэ.Шарын шашны ламд бол лүйжин тавихад хүч нь дутна. Лүн, бан буюу эрх аваагүй хүн лүйжинч болж болохгүй. Хонх, дамар дуугаргах эрх авахдаа хүртэл багшаасаа лүн, бан авна.
|
– Значит, тот, кто совершает луйджин, принадлежит к красной религии? А в желтой религии нет?
– В красной религии есть. Луйджинчи совершают разные очистительные ритуалы (засал). У лам желтой религии не хватает силы для того, чтобы совершать луйджин. Тот, кто не получил посвящения лун, ван, не сможет совершать луйджин. Нужно получить у учителя посвящение даже на то, чтобы звонить в колокольчик и ударять в барабанчик.
|
|
Функция луйджина
|
– Лүйжинг ямар зорилгоор тавьдаг юм бэ?
– Бүх юм, бүх засал хийх зорилготой. Лүйжинч хүн савдаг аргадна. Өнгөрсөн хүний дараагийн төрөлийг олгуулна. Амьд хүний замыг засна.
Дорнод зүгт лүйжинч байхгүй. Хөвсгөлд сүүлийн үед лүйжинч хүн гарах гэж байгаа. Баруун аймагт жүд ховор.
|
– Зачем совершают луйджин?
– Для всего, для того тобы совершать очистительные ритуалы. Луйджинч может покорить савдаков. Помогает умершему обрести новое рождение. Живому исправляет путь. На востоке луйджинчей нет. В последнее время в Хубсугуле появляютсяся луйджинч. В западных аймаках редка традиция (жүд).
|
|
Луйджинч – посвящение
|
– Яаж лүйжинч болдог гэнээ?
– Лүйжинч болох эрхийг багшаас авна. Одоо лүйжингийн эрх олгодог багш ховор болсон. 96 настай нэг багш Улаанбаатар хотын Баянхошуунд байна. Хүүхэн хутагтын хойд дүр, олонд Говийн багш гэж алдаршсан Тагарваа багш гэж байдаг. Надад нутаг нь холдоод байна.
Лүйжингийн бан авна гэдэг нь мандал өргөөд багшаасаа хонх, дамар, гандан авдаг юм. Эхний үед хонх, дамар, гандангаа зэрэг дуугаргаж чадахгүй байдаг байлаа. Ганданг 18 настай охины чөмөгний ясаар хийдэг. Би бол Хүүхэн хутагтын лүйжин тавих ая дан жаягаар уншдаг.
[Тэгээд бидэнд лүйжин тавьж үзүүлэв. Лүйжингийн хэсэг нэг бүлэг орчмыг бид бичлэг хийж авав]
|
– Как становятся луйджинчем?
– Посвящение, право получают у учителя. Сейчас учителей, которые могут дать посвящение на чтение луйджин, мало. Один такой учитель живет в Улан-Баторе, в Баян-хошу. Ему 96 лет. Есть учитель Тагарваа-багш, известный под именем Гобийский учитель, это перерождение Хухэн-хутухуты. Он живет далековато.
Получить посвящение луйджинча – это значит поднести мандалу и получить от учителя колокольчик, барабанчик и флейту гандан. В первое время я не умела одновременно на них играть. Флейту гандан делают из берцовой кости 18-летней девушки. Я исполняю луйджин на мотив хухэн-хутухтинской традиции.
[Она исполнила ритуал луйджин для нас. Мы записали часть на пленку].
|
|
Чутгур
|
– Чөтгөр гэж чухам юуг хэлээд байна вэ?
Лүйжин уншиж, чөтгөрийг хөөж, зайлуулж болно. Чөтгөр гэдэг бол хүн нас барсны дараа төрөлөө олж чадахгүй, хий биетэн болж, хүнд хор хийж багааг чөтгөр гэдэг.
|
– Что называют чутгуром?
– Чутгура можно прогнать, прочитав луйджин. Чутгур – это существо без тела (хий биетэн), когда человек после смерти не может найти нового рождения, он вредит людям.
|
|
Луйджин – обретение нового рождения
|
Лүйжин уншихаар хүн дараагийн төрөлөө амархан олдог. Амьд сэрүүн байхдаа хүний тусыг бүтээгээд, сайхан сэтгэлтэй, сэтгэл сайтай явсан хүн нас барсныхаа дараа төрөлөө амархан олдог. Лүйжинч хүн лүйжин тавиад нас барсан хүнийг хурдан ямар нэг төрөл олгуулж байгаа юм.
– Та хэдийнээс лүйжин тавьж, хүний төрөл олгуулж эхэлсэн бэ?
– Эжийг байхад хүний бодь аваагүй. Эжийгээс хойш анх нэг нас барсан хүний бодь авч, лүйжин тавиад тэр айлын хүнд:
– "Танай хүн 49 хоног дотроо төрлөө олсон байна. Лам хүнээс асуугаарай" гэсэн юм. Тэр айлын хүн сайн ламаас асуухад талийгаач нь үнэхээр 49 хоног дотроо төрөл олсон байна гэж хэлсэн.
Би Ламаадан их уншдаг. Ламаадан 16 жил уншсан.
Нэг удаа талийгаач болсон хүний хойноос лүйжин уншиж байтал нас барсан хүний зураг нь харагдахгүй болоод гэрэл манан шиг юм нүдний өмнүүр татаад байсан. Энэ нь тэр хүн төрөлөө олсон гэсэн үг.
|
После прочтения луйджин, человек легко находит следующее рождение. Человек, который был добрым, совершал благие поступки и приносил людям добро, после смерти легко находит следующее рождение. Луйджинч совершает луйджин и помогает умершему найти новое рождение.
– Когда вы начали совершать ритуал луйджин и помогать людям обрести их новое рождение?
– Пока была жива мама, я не брала на себя человеческую святость (хүний бодь аваагүй). После смерти мамы, я взяла на себя святость одного умершего и совершила ритуал луйджин. Его домашним я сказала:
– Ваш родственник в течение 49 дней нашел перерождение. Спросите у ламы.
Они спросили у хорошего ламы, тот сказал, что умерший действительно нашел перерождение в течение 49 дней.
Я читаю молитву Ламаадан. 16 лет читала Ламаадан. Однажды я читала луйджин после смерти одного человека, образ того человека стал невидимым, перед глазами протянулся как будто туман. Это тот человек обрел перерождение.
|
|
Луйджин – тяжелый обряд
|
| Зарим хэцүү газар лүйжин тавьж байхад миний араас хий юм түлхээд авна. Өсгий рүү үлээгээд байх шиг болно. Шор шор урсаад явчих шиг болно. Ямар нэг аймаар юм дуугараад байна. Бие өвднө. Ер нь лүйжинг хамаагүй уншиж болохгүй. Залуус лүйжинг хамаагүй унших гээд байдаг. Голдуу 40-өөс дээш насны хүн лүйжин уншдаг. Үнэхээр хэцүү. Нэг сайн сэтгэлд хүрсэн шавьтай болохыг хүсдэг.
|
Когда в трудных местах совершаю луйджин, сзади меня будто воздух толкает. Дует в пятки. Что-то как будто утекает шор-шор. Раздаются какие-то страшные звуки. Тело болит. Луйджин просто так читать нельзя. Молодежь пытается читать луйджин когда вздумается. Луйджин читают в основном люди старше 40 лет. Действительно, трудно. Я хотела бы иметь хорошего, искреннего ученика.
|
|
Луйджин – обретение нового рождения
|
– Та лүйжин тавьж байхдаа нас барсан хүн төрөлөө олсоныг яаж мэдсэн гэнээ?
– Лүйжин уншсаны дараа лам хүнээс төрөлөө олсон уу, үгүй юу гэдгийг нь лавлан асууж болно. Лүйжин тавьж байхад сэтгэлд хааяа орж ирдэг юм. Тэнд тийм дүртэй төрөл олсон байна гээд л. Заримдаа танай энэ нас барсан хүүхэд баруун хойд зүгт эгчийндээ төрсөн байна гэж хэлэхэд яг Алтан хайрцганд гарсантай таарч байсан тохиолдол бий. Заримдаа ерөөсөө сэтгэлд орж ирэхгүй. Тэр болгон Ламаадан их уншсаны хүч байх. "Ум Ра База На Ди" гэдэг Манзушри бурханы тарни унших их сайн. Ухаан сайн болно.
|
– Как, вы говорите, поняли, что человек обрел рождение, когда совершали луйджин?
– После чтения луйджин можно спросить у ламы, обрел тот человек рождение или нет. Когда совершаешь луйджин, в мыслях иногда появляется что-то. Мол, там он обрел такое-то рождение. Как-то я сказала: "Ваш умерший ребенок родился на северо-западе у старшей сестры". И это точно совпало с тем, что показал "Золотой ящик" ("Алтан хайрцаг"). Был такой случай. А иногда никак не видится. Мне кажется, каждый раз претворяется сила чтения Ламаадан. Хорошо читать тарни Манджушри "Ум Ра База На Ди". Будет ясное видение.
|
|
Луйджин – тяжелый обряд
|
– Төрөлөө олохгүй байгаа сүнс ямар шинж тэмдэг үзүүлдэг вэ?
– Нас барсан хүн төрөлөө олохгүй байхад хэцүү. Нэг удаа энэ хойно айлд нас барсан залуугийн хойноос лүйжин тавьж байхад миний өрөөсөн гар сулраад хатгаад эхэлсэн. Хонхоо даахгүй болсон. Тэгэхлээр нь:
– "Танай энэ хүний зүүн гар нь ямар байсан бэ? Гар муутай хүн байсан юм уу?" гэж асуутал:
– "Тийм ээ. Хүнтэй зодолдоод гаргүй болсон хүн" гэж хэлж байсан. Тэр хүний сүнс нь хоргодохоор тэгсэн байсан.
|
– Если душа сунс не может найти рождение, какие на это указывают знаки?
– Если умерший не может найти рождение, это плохо. Однажды я совершала луйджин после смерти молодого парня, жившего здесь, на севере. Вдруг одна рука у меня ослабела, и стало покалывать. Не могла держать колокольчик. Тогда я сказала:
– Какая была у вашего сына левая рука? У него она была больна?
– Да, – ответили мне. – Он подрался однажды и остался без руки.
Это значило, что его сунс убывала.
|
|
Тарни Сандуй-джуд
|
Дүйва санва лайжүн ба
Дэвшин шэгва гүнжи сан
Доржэ нинбо дүйва еи
Дэнид жумдан шаддүй сол" гэсэн Сандуйн жүдийн хураангуй тарнийг уншиж явбал согтуу ч гэсэн машин барихад осол аваарьт орохгүй ёстой юм гэсэн.
|
Дүйва санва лайжүн ба
Дэвшин шэгва гүнжи сан
Доржэ нинбо дүйва еи
Дэнид жумдан шаддүй сол
Если читать эти краткие тарни Санду-джуда, то в аварию не попадешь даже пьяным.
|
|
Луйджинч – обеты и степени посвящения
|
– Таны сахил санваар лам хүнийхтэй адил уу? Та лам уу?
– Би бол зоч хүн. Лам хүний сахидаг бүх л сахил санваарыг сахина. Би эмэгтэй сахиустай. Ном уншаад дээшилбэл энгийн хар хүн ч лүйжин уншиж болно. Лүйжинч хүн сахил санваараа сайн хамгаалах ёстой. Лам хүн алдахад гайгүй. Хари Алдвал 9 давхар уналд орно. Лүйжинч эмэгтэй хүн өөрийгөө Хандмаа гэвэл хүндэднэ гэж ээж маань захидаг байсан. Хандмаа гэдэг бол жинхэнэ Дара эх бурханы хувилгааныг хэлдэг юм.
|
– Какие обеты вы приняли? Такие же, как у ламы? Вы лама?
– Я – дзоч. Придерживаюсь всех обетов ламы. У меня женский сахиус. Если молиться, то и простолюдин может совершать луйджин. Луйджинч должен строго придерживаться обетов. Лама может ошибаться. Если ошибется, упадет на 9 слоев. Если женщина-луйджинч назовет себя хандамой, это будет для нее слишком тяжелым званием. Хандамой называют настоящих перерождение Дара-эхэ.
|
|
Луйджинч Хандама Джама
|
Хэнтийн Хутагтын хийдэд Жамаа Хандмаа гэж байсан гэнэ. Жамаа Хандмаа жарзан хийж явтал Хутагтын хүрээнд их халуун ханиад гарч, олон хүн үхэж гэнэ. Тэгээд Жамаа Хандмаад хүн явуулж дуудуулсан гэнэ.
– "Хэн дуудуулав" гэж Хандмааг асуухлаар нь:
– "Багш тань жарзангийн гурван сараа гүйцээлгүй хурдан хүрээд ир гэж айлдлаа" гэж гэнэ. Багш нь дуудсан тул аргагүй болж,
– "За" гээд жарзангаасаа буугаад хүрээд ирж гэнэ дээ. Тэгээд Жамаа Хандмаа тэр ирсэн оройгоо халуун ханиад хүрээд нас барж гэнэ. Тэгэхлээр нь цогцосыг нь тусгай гэрт залаад хүнээр мануулаад байсан чинь бие нь багассаар багассаар гарын сарвуу нь үлдсэн тул сарвууг нь авч суварга босгосон гэдэг. Тэгээд халуун ханиад ч дарагдаж, Жамаа Хандмаагийн суварга тэгж үүссэн юм гэдэг. Ингэж биеэрээ олонд тус хүргэдэг Дара эхийн хувилгааныг жинхэнэ Хандмаа гэдэг юм гэсэн.
Одоо тэр суваргыг Б.Бат-эрдэнэ аварга Өмнөдэлгэр суманд сэргээж, тахиж шүтэж байна.
|
В монастыре Хутухты в Хэнтийском аймаке жила хандама Джама. Однажды хандама Джама совершала ритуал джардзан (?), в это время в монастыре Хутухты возникла эпидемия горячей простуды и многие умерли. Позвали хандаму Джаму.
– Кто меня зовет? – спросила она.
– Ваш учитель просил прибыть вас, прервав трехмесячный джардзан.
Ничего не оставалось делать, раз позвал учитель. Она согласилась, прервала джардзан и пришла. В тот же вечер хандама Джама заболела и умерла. Ее тело поместили в особую юрту, поставили человека стеречь. Ее тело стало уменьшаться, уменьшаться, наконец, осталась лишь кость от кисти до локтя. Эту кость поместили в субурган. После этого простуда закончилась, и появился субурган хандамы Джамы. Вот настоящих перерождений Дара-эхэ, которые приносят пользу живым существам, называют хандамой.
Сейчас этот субурган чемпион Б.Бат-Эрдэнэ восстановил и поклоняется ему.
|
|
Стоительство субурганов
|
| Хаа хамаагүй олон суварга босгох нь буруу. Одоо манай энд Баярмаагийн суварга, Чимидийн Энхтайвны эх Ирагийн суварга гэх мэт энгийн хүнд, ээж, эхнэртээ зориулсан, баян хүний бүтээсэн олон суварга босгох болсон. Энэ бол буруу. Жинхэнэ Дара эх, бурханд л суварга босгодог гэсэн.
|
Нельзя строить много субурганов, где заблагорассудиться. Сейчас у нас богатые люди строят субурганы матери, жене, другим людям: Баярмаагийн субурган, Чимидийн Энхтайвны эх Ирагийн субурган и пр. Это неправильно. Субурганы можно ставить настоящим Дара-эхэ, бурханам.
|
|
Луйджинчи в Хэнтийском аймаке
|
– Танай аймагт лүйжинч хүн олон уу?
– Хэнтийд лүйжинч цөөн. Сургалтаар хэдэн хүүхдэд лүйжин заадаг. Олонхи нь ажилд ороод явчих юм.
|
– В вашем аймаке много луйджинчей?
– В Хэнтийском аймаке луйджинчей мало. Я учу нескольких молодых. Большинство находят работу и уезжает.
|
|
Савдак
|
– Савдаг ямар дүр төрхтэй байдаг юм бэ?
– Савдаг гэдэг бол уул, ус, горхины эзэн. Уурлаагүй үедээ торомгор, хөөрхөн охин шиг дүртэй. Сайхан ааш зантай. Уурласан үедээ бол үс нь сэгсийсэн, хачин муухай үс зүстэй дүртэй байдаг. Яагаад уурладаг юм бэ гэвэл ус голд нь шил шаазан хаясан, усанд бохир юм хийсэн, ургамал цэцэг тасалсан, бохирдуулсанд уурлаж хилэгнэдэг.
– Лус, савдаг эмэгтэй дүртэй байдаг юм уу?
– Ямар ч дүртэй байж болно. Зарим савдаг нь их ууртай. Зарим нь зөөлөн. Зарим хүн ууртай савдагтай газар төрсөн болохоор ууртай. Зарим хүн уургүй зөөлөн савдагтай уулын энгэрт төрсөн тул ааш зан зөөлөн байдаг гэж ярьдаг. Зарим үед савдаг ичээндээ ордог. Зарим үед савдаг тэнээд явчихдаг. Тийм болохоор савдагийн ил гарсан, буулттай өдөр нь тахидаг. Жишээ нь эндэхийн савдаг Өндөрхаанд гарсан үед нь тахидаг.
|
– Какого вида савдаки?
– Савдак – хозяин гор, вод, ручьев. Если он не сердится, то принимает вид красивой девушки с блестящими глазами. У нее приятный нрав. А если сердится, то волосы у него растрепаны, вид страшный и мерзкий. Почему он сердится? Если в воду бросают бутылки, чашки, грязь и мусор, рвут цветы. Он сердится.
– Бывает у лусов и савдаков женский образ?
– Может быть любой образ. Некоторые савдаки очень гневные. Некоторые мягкие. Если люди родились в месте, где савдаки гневные, они тоже гневные. А если человек родился на склоне горы, где добрый савдак, то и он получается добрый, мягкий. Так говорят. Иногда савдаки прячутся в своих норах. Иногда бродят где-то. Савдакам молятся, когда они выходят наружу, в такой день. Например, здешнего савдака почитают, когда он выходит в Ундурхане.
|
|
Луйджин – от учителя
|
– Лүйжин ер нь их хүчтэй ном уу?
– Хүчтэй ном шүү. Багшаас бэхлэлттэй лүйжин уншихгүй болохгүй. Олон жил уншсан хүнээс сурч, лүйжин тавихгүй бол муу лүйжинчийн ухаан санаа ч муудна. Айлд лүйжин тавихад айлын аль мууг өртөө татна. Сүм дуганд лүйжин тавихад харин зүгээр.
|
– Луйджин очень сильная молитва?
– В общем, очень сильное учение (ном). Нельзя читать луйджин, если он не укреплен учителем. Если не будешь читать луйджин, научившись ему у хорошего учителя, который читал его много лет, то у самого луйджинча испортится разум и характер. Когда такой человек читает луйджин в семье, то все плохое в семье притянет к себе. А в храмах читать луйджин безопасно.
|
|
Савдак
|
– Та лүйжин тавьж байхдаа савдагийг дуудаж байсан уу?
– Савдагийг өөрийг нь дуудаж үзээгүй. Сэржимийг Алтан ундаа гэдэг. Сэржим савдагт өргөхөөр их дуртай. Савдаг уурлавал хүчтэй шуурга салхи тавьж, хүн мал олноороо шуурганд үхэж байгаа юм. Иймд лус савдагаа сайн тахих хэрэгтэй.
– Савдагийг яаж аргадаж, тахих хэрэгтэй вэ?
– Уулын сан, сэржим уншдаг. Савдаг шар тостой арвайн гурил, бурамд дуртай. Агар зандан, архи, арц хүжний үнэрт дуртай. Дүлцэнгийн шороонд маш дуртай. Сайхан ариун анхимал үнэрт дуртай. Лус савдагаас гуйхгүй өвс, ургамал, цэцэг зулгаавал аюултай.
|
– Когда вы читаете луйджин, вы призываете савдаков?
– Самого савдака призывать не пробовала. Сэрджим называют золотым напитком. Когда савдаку подносят сэрджим, он доволен. Когда савдак сердится, он напускает сильную пургу, ветер и много людей и скота гибнет. Поэтому лусов и савдаков надо хорошенько почитать.
– А как надо почитать савдаков, чтобы они поступали так как надо?
– Читать сан (молитвы при воскурении) горам, серджим. Савдаки любят ячменную муку с топленым маслом, любят патоку. Любят запах сандала, водки, можжевельника и воскурений. Очень любят приятный запах. Если не спросить позволения у лусов и савдаков рвать цветы, опасно.
|
|
Язык молитвы луйджин
|
– Лүйжинг голдуу хаана уншдаг вэ?
– Хаана ч уншиж болно.
– Ямар хэлээр лүйжинг уншдаг юм бэ?
– Лүйжингийн магтаал, уншлага зэргийг төвд хэлээр уншдаг. Мөн төвд хэлээр лус савдаг аргадсан сан тахилгын номыг крилл монгол үсэгт буулгасан судар ном бий. Монголоор тийм сан тахилгын номыг жирийн хүн уншиж болно. Лүйжингээс бусад номыг хэн ч уншиж болдог.
Лүйжингийн номыг төвд хэлнээс монгол хэлээр орчуулж болохгүй юм шиг байна лээ. Монголоор ойлгоход аймаар үгтэй.
|
– Где в основном читают луйджин?
– Где угодно.
– На каком языке?
– Магталы и молитвы луйджин читают на тибетском языке. Есть книги молитвы сан, обращенные к лусам и савдакам, записанные кириллическим письмом. Простой человек может прочитать такую книгу. Кроме луйджина, другие книги кто угодно может читать. Переводить с тибетского на монгольский молитвы луйджин, кажется, нельзя. Если перевести на монгольский, слова страшные.
|
|
"Отдавание себя"
|
Лүйжинч хүн үс гэзэг, яс, мах шөл хамаг юмаа чөлөөтэй лус савдагт өгье гээд дуудаж авчраад, засал хийж байгаа энэ өвчтэй хүнийг маань амийг авар, энэ хүнээс зайл гэх мэт гуйгаад засалаа хийгээд лус, савдагаас яс, үс, мах сэлтээ буцааж авдаг чадалтай байх хэрэгтэй. Чадахгүй бол өөрийнхөө яс, үс, цусаа лус савдагт өгч, амиа алдна.
– Яагаад тэгж өөрийнхөө амь насыг алдаж байгаа юм гэнээ?
– Лүйжин олон жил уншаагүй бол. Лүйжин уншиж байхдаа багшийгаа сайн бодолгүй, өөр юм бодсон бол цаад хүний муу муухай юмыг татаж байгаа юм. Олон жил багшилсан хүн хичээлээ сайхан заадаг биз дээ. Түүн шиг л юм.
|
Луйджинч призывает лус-савдака, говоря, что отдает ему все – волосы, кости, мясо и бульон. Потом просит спасти жизнь человека, которому читает молитву, просит уйти от этого человека. Потом нужно иметь силу забрать у луса и савдака свои кости, волосы, кровь. Если не иметь такой силы, можно отдать свои кости, волосы и кровь лусу и савдаку и умереть.
– Почему умирают сами?
– Если много лет не читал луйджин. Если при чтении луйджина не думать об учителе, а думать разное другое, то можно притянуть все плохое от того человека, которому читают молитву. Человек, который много лет учительствовал, хорошо учит. Так же и тут.
|
|
Луйджинч и гнев савдака
|
– Та муу юм хариулж байсан уу?
– Галшар суманд нэг хүүхдийн хөл гар хугарсан байхад очиж, лүйжин уншсан. Миний гар өвдөөд байсан. Дараа нь машинтай буцаж явахдаа би өөрөө нэг сайн онхолдсон. Айхтар савдагтай газар лүйжин тавьж яваад ширүүн савдагт нь тэгж нэг алгадуулсан. Дахиж тийм газар битгий лүйжин тавь гэж багш маань хэлсэн. Лүйжинч хүн чадлаасаа л болно.
Лүйжинг сүм дуганд хаана ч тавьдаг.
|
– Для вас были какие-либо дурные последствия (Та муу юм хариулж байсан уу)?
– В сомоне Галшар одному мальчику сломали руки и ноги. Я читала луйджин. Мои руки болели. После этого я возвращалась на машине и перевернулась. Значит, я читала луйджин в месте, где очень страшный савдак, вот этот гневный савдак меня и ударил. Мой учитель сказал, чтобы я больше в таких местах не читала луйджин. Все зависит от силы луйджинча. Луйджин можно читать в храмах и где угодно.
|
|
Луйджин -отходная молитва
|
– Хүний сүнсийг төрөл олгуулахдаа хаана лүйжингийн номоо уншдаг вэ?
– Хаа ч болно. Нас барсан хүний гэрт нь очиж, голдуу уншдаг. Хол газар байвал цаг тохироод лүйжинч хүн өөрийн гэр болон сүм дуганд хойтохыг нь уншиж болно.
– Нас барсан хүн болгон дээр лүйжинчч очдог уу?
– Хуучин бол хүн болгон дээр очдог байсан. Одоо бол энэ дуганадаа эндээ уншдаг.
|
– Когда читают луйджин для умершего, чтобы он нашел новое рождение, где читают молитву?
– Где угодно. В основном читают дома у умершего. Если это очень далеко, то можно читать у себя дома или в храме (дуган), точно установив время.
– К каждому умершему приглашают луйджинча?
– В старину к каждому. Сейчас читаю в этом дугане.
|
|
Слово "луйджин"
|
– Лүйжин гэж төвд үг үү? Ямар утгатай юм бэ?
– Төвд үг. Монголоор бол Өглөг гэсэн утгатай үг.
|
– Луйджин это тибетское слово? Что оно значит?
– Тибетское слово. По-монгольски значит "подаяние".
|
|
Прощание
|
| Лүйжинч бидэнд рашаан хүртээж, гэрэл зурагаа авахуулж, маргааш бүтэн лүйжин уншиж өгөх, дахин уулзахаар болов.
|
Луйджинч дала нам аршан, сфотографировалась с нами. Мы договорились встретиться назавтра, чтобы она прочитала полную молитву луйджин.
|
04.08.2008
сомон Хэрлэн Хэнтийского аймака
Б. Хишигням
Артефакты
|
| Б. Хишигням гуай бидэнд өөрийн болон үр хүүхэд шавь нарынхаа хийсэн гар урлал монгол үндэсний малгай, дээл, хантааз, тохош, чагтага, гэзэгний боолт зэргийг авчран үзүүлэв. Бид монгол дээл, хантааз өмсөж, гэрэл зургаа татуулав. Б.Хишигням гуай гэрийн сургалтаар 50-иад хүн сургаж, монгол үндэстний хувцас, хэрэглэл зэргийг оёж, худалдаж, үзэсгэлэн гаргадаг юм байна. Тэр нэн ядуу, хог түүж амьдардаг ядуу хүмүүсийг ажлын байртай болгож, гар урлал хийлгэж сургажээ. Тэрхүү гар урлалыг нь бас дүү нар нь, ач нар, хүүхдүүд нь хийдэг юм байна. Б.Хишигням гуай бага нас, залуу нас, аавынхаа тухай бидэнд ярив. Тэр Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойгоор буюу 1951 онд улсын наадамд морь унан уралдаж, 4-р байранд орсон гэнэ. Ардын хувьсгалын 29 жилийн ойгоор улсын наадамд бас морь унан уралдаж, маршал Х.Чойбалсангаас бэлэг авч байжээ.
|
Б. Хишигням показала нам сделанные ею самой, ее детьми и учениками произведения монгольского ремесла – монгольскую шапку, дэли, хантаз, верблюжье седло, веревку чагтга, принадлежность для покрытия (футляр для) кос. Мы надели дэли и хантаз и сфотографировались. Б. Хишигням обучила на дому около 50 человек шить монгольскую национальную одежду, они шьют ее, продают и показывают на выставках. Она дает работу беднякам. Этим ремеслом занимаются ее младшие братья и сестры, дети и внуки. Она рассказала нам о своей молодости, об отце. На 50-летие Народной революции в 1951 году она участвовала в конских скачках и заняла 4 место. На 29 лет Народной революции также участвовала в скачках и получиал подарок из рук маршала Х. Чойбалсана.
|
|
Беседа
|
| Б.Хишигням гуай 17 настай байхаасаа анх эх баригч болжээ. Түүний ярианд чүдэн гэсэн үг гарав. Юу гэсэн үг болохыг асуухад чүдэнз гэв. Чүдэнз, шүдэнзийг тэдний нутагт чүдэн (Chuden) гэж ярьдаг ажээ.
|
В 17 лет она впервые приняла ребенка. Среди ее слов было слово чүдэн. На вопрос, что это за слово, оказалось, что это слово ‘спички’ (чүдэнз). Так произносят это слово у них на родине.
|
|
Галын Бурхан
|
| Б.Хишигням гуай бидэнд галын бурхан гурван насны хүүхдийн дүртэй байдаг. Гал руу бохир бузар юм хийж болохгүй. Ус хийж, мэс хутга гал руу дүрж болохгүй заншилтай гэж ярив.
|
Б.Хишигням рассказала нам, что бурхан огня имеет вид трехлетнего ребенка. В огонь нельзя класть ничего грязного. В огонь нельзя лить воду, нельзя опускать в огонь нож.
|
|
Артефакты
|
| Б.Хишигням гуай ярианы завсар өөрийн хийсэн гар урлал болон амьдрал, хамт олон, үр хүүхдийн тухай гэрэл зургийн цомог үзүүлж тайлбарлав.
|
Затем Б. Хишигням показала нам альбом с фотографиями родных и детей.
|
|
Артефакты
|
| Ээжийнхээ гэзэгний сувдан самны тухай тайлбарлав. Монгол гутал, оймс зэрэг гар урлал бүрээ гараар оёж бүтээсэн, нарийн нягт ажиллагаа, ур ордог тухай ярьж байлаа.
|
Рассказала про гребень матери с жемчугом. Объяснила, как шьют монгольские сапоги, внутренний носок и прочее.
|
|
Народные певцы в роду
|
Б.Хишигням гуайн аав Балжиннямын эцэг нь Намжил гэж ноёны дууч, уртын дуу сайхан дуулдаг, ус нутагтаа алдартай хүн байжээ. Энэ уртын дуучны гурав дахь үеийн Хонгорзул одоо Монгол Улсад төдийгүй дэлхийд алдартай уртын дуучин болоод байна. Хонгорзул 21 дүгээр зуун гарснаас хойш дэлхийн Нобелийн шагнал олгох ёслол, Хөл бөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний нээлтийн ёслолын өмнө уригдан, монгол ардын уртын дуугаа дуулсан юм.
Балжинням гуайн эцэг ноёны дууч Намжил гуай жижиг биетэй хүн байсан тул нутгийхан нь Бүжин хэмээн хочилдог байсан тул Бүжин Намжил гэж алдаршжээ. Тийм ч учраас Б.Хишигням гуайнхан 2000 оны эхээр овгоо Бүжин овгийнхон хэмээн авчээ.
|
Намжил, отец ее отца Балжиняма, был певец протяжных песен у ноёна, знаменит в здешних местах. Хонгорзул, певица протяжных песен в третьем поколении из их рода, в настоящее время прославилась не только в Монголии, но и по всему свету. В начале 21 века Хонгорзул была приглашена на тожества по случаю вручения Нобелевской премии, открытия чемпионата мира по футболу, где пела протяжные песни.
Намжил-гуай был маленького роста, односельчане прозвали его Буджин (Зайчонок) – Буджин-Намжил. Поэтому семья Б. Хишигнам в начале 2000 годов взяла себе фамилию Буджин.
|
|
Волки
|
Б.Хишигням гуай, Та адгуусны тухай үлгэр хэр мэдэх вэ?
Мартах юм. Адгуусны үлгэр гэснээс чоно манай нутагт их. "Чоно хийморьтой хүнд харагдаж, илүү хиймортой хүндээ алагддаг" хэмээн монголчууд ярьдаг юм. Азарган чоно бол эмийгээ-өлөгчин чоныг төрөхөд нь хоол олж өгдөг. Ер нь их үнэнч амьтан гэдэг.
|
– Хишигням-гуай, какие вы знаете сказки о животных?
– Забыла. Вы сказали, сказки о животных. У нас тут много волков. Говорят, что волков видят люди, обладающие счастьем (хийморь), а если много счастья и удачи, то можно и убить. Волк-самец приносит еду самке, когда она родила. Вообще, очень верные животные.
|
|
Сказка "Лиса и старик"
|
Нэг үнэг үхсэн дүр эсгээд хэвтэж байгаад өвгөний барьсан загасыг бүгдийг идсэн тухай үлгэр мэдэх үү?
Нэг өвгөн морин чаргатай далай руу явжээ. Гэтэл зам дээр нь үхсэн үнэг байхыг хараад их баярлаж, эмгэндээ дээлийн сайхан захтай боллоо гэж бодож гэнэ. Тэгээд үнэгийг чарган дээрээ хаячихаад явж гэнэ. Үнэг замдаа чарган дээр байгаа өвгөний барьсан загасыг бүгдийг нь түүж идэж гэнэ. Өвгөн эмгэндээ сайхан үнэг авчирлаа хэмээн баярлан хэлээд хартал үнэг ч, загас ч байхгүй болсон байж гэнэ. Үнэг дутуу үхсэн болоод өвгөний бүх загасыг авч гэнэ.
Та энэ үлгэрийг номноос уншсан уу? Эсвэл өвгөд хөгшдөөс дуулсан уу?
Номноос уншсан.
Энэ үлгэрт үнэг загасыг сүүлээрээ барьдаг тухай өгүүлдэг үү?
Мартжээ.
|
– Знаете сказку о лисе, которая приняла вид мертвой и съела всю рыбу, наловленную старик?
Один старик пошел на лодке в море. По дороге увидел мертвую лису и обрадовался – будет воротник старухе на дэли. Он положил лису в лодку и поплыл. Лиса же, пока они плыли, съела всю рыбу, которую наловил старик. Старик сказал старухе, что принес хорошую лису, а посмотрел – ни лисы, ни рыбы нет. Лиса была не совсем мертвой и съела всю стариковскую рыбу.
- Вы читали эту сказку в книге? Или слышали от стариков?
– Читала в книге.
– А в этой сказке не рассказывается, что лиса ловила рыбу на хвост.
– Не помню.
|
|
О сказках
|
Таны багад хүүхдийг айлгах гэж аймшгийн сэдэвт үлгэр ярьдаг байсан уу?
Үгүй ээ. Гэхдээ одооных шиг радио, телевиз байгаагүй болохоор элдэв өнгийн л юм ярьдаг байсан. Ганц нэг олдсон номоо дамжуулж уншдаг. Хүүхдэдээ үлгэр, оньсого л ярьдаг байсан.
|
– В вашем детстве рассказывали страшные сказки, чтобы испугать?
– Нет. Но тогда не было радио, телевидения, как сейчас, поэтому рассказывали много разного. Если книга какая-нибудь найдется, давали друг другу читать. Детям рассказывали сказки, загадывали загадки
|
|
Заячья шкура
|
Монгол хуримын зан үйлд нөхрийн нь ээж нь нуруундаа туулайн арьс нөмөрдөг ёс заншил байна уу?
Байхгүй ээ.
|
– Есть такой обычай в монгольской свадьбе – матери мужа набрасывать на спину заячью шкуру?
– Нет.
|
|
Детская одежда
|
| Харин том хүн буруу энгэртэй дээл өмсөхгүй. Хүмүүс шоолно. Нярай хүүхдэд л буруу харсан энгэртэй манцуйвч хийж өгдөг. Монголд хөл шороодох гэсэн үг байдаг юм. Тэр нь хүүхдийг том болж, хөлд орж, гүйхийг хэлнэ. Тэгж хөл шороодох хүртэл нь энхрийлж, буруу энгэртэй дээл өмсүүлдэг. Хүүхдийн дээлийг манцуйвч гэдэг.
|
Взрослый человек не носит дэли, запахивающееся на неправильную сторону. Будут смеяться люди. Младенцам же шьют одежду, неправильно запахивающееся. У монголов есть выражение "опускать ноги на землю" (хөл шороодох). Это означает взросление человека, когда он начинает ходить, бегать. До этого времени ребенку шьют такую одежду, балуя его. Одежду ребенка называют манцуйвч.
|
|
Детские сказки
|
Зөвхөн хүүхдэд зориулсан үлгэр гэж монголд элбэг байдаг уу?
Зөвхөн хүүхдэд, том хүнд зориулсан үлгэр гэж тусдаа нэг их байхгүй дээ. Бараг л адилхан.
|
– Много у монголов сказок, которые предназначены только детям?
– По-моему, нет отдельных сказок для детей или для взрослых. Они почти одинаковые.
|
|
Роженицы
|
Б.Хишигням гуай бидэнд 1950-иад оны монголын нийгэм, эхчүүдийн тухай ярив.
– 1930-1940 оны үед Монголд төрөлт бага байсан. 1950-иад оноос хойш төрөлт ихэссэн. Түүнээс өмнө хөдөө багт нэгээс хоёр бүсгүй л хөл хүндтэй байдаг байсан. Тэднийх үүдэндээ улаан даавуу өлгөчихөж, охин нь нярайлж дээ гэж ярьдаг байлаа. Дөчин хэдэн онд Засгийн газрын тогтоолоор эрүүлжүүлэх хөдөлгөөн өрнөсөн.
|
Б.Хишигням-гуай рассказала нам о положении матерей в 1950-е годы.
– В 1930-40-е годы в Монголии рождаемость была низкой. С 1950-х годов начала расти. До этого в степи в баге было одна-две беременные. Такие семьи вешали на двери красную тряпицу, говорили, что их дочь родила. В 1940-е годы по указу правительства началось движение за здоровье.
|
|
Запреты и обереги, связанные с младенцами
|
Хүүхэдтэй холбоотой зан үйлийн тухай та ярьж өгөөч. Тухайлбал яагаад хүүхэд төрөхөөр гэрийнхээ үүдэнд улаан даавуу зүүдэг юм бэ?
Бүсгүй хүн хөл хүндтэй болж, амаржихаар нь гэрийнхээ бүслүүрт улаан даавуу уядаг байсан. Мал төллөхөөр хүртэл толгой дээр нь улаан даавуу уясан байдаг байсан.
Эрэгтэй хүүхэд, эмэгтэй хүүхэд төрөхөд эх барьж авах нь ондоо юу?
Эр, эм хүүхэд төрөхөд адилхан л аргаар эх барьж авдаг.
Эмэгтэй хүүхэд төрвөл орноос нь хайч, эрэгтэй хүүхэд бол нум, сум зүүдэг үү?
Эрэгтэй хүүхдийн орноос нум, сум зүүдэг дом бий. Нум сумаар муу юмыг зайлуулж, айлгах гэж хийдэг. Хүүхдийн дээр жадтай буутай цэрэг өлгөсөн байдаг. 1950-иад оны үед айлууд гэр дотороо, орон дээрээ малгайн чинээ палатка бариад түүн дотор шинэ төрсөн хүүхдээ байлгаж, цээр хийдэг байсан. Урьд овоохой барьдаг байсан гэсэн. Орос цэргийн палатка (майхан) шиг хэлбэртэй майхан дээрээ долоон цээр хаддаг байсан. Тэгээд хүүхэд палатка дотор байдаг болохоор хүмүүс гэрт чөлөөтэй орж гарна. Тэр үед хүмүүс майхныг палатка гэж хэлж заншиж байсан юм. Хүүхэд цөөн төрдөг байсан үед хүүхэд их энхрий байсан юм. Олшроод ирэхээр зүгээр болсон шүү.
Хүүхэд өлсвөл, өвдвөл, өлгий нь эвгүй байвал л уйлдаг юм.
|
– Расскажите об обычаях связанных с детьми. Например, почему после рождения ребенка на двери вешали красную тряпку?
– Когда женщина забеременеет и родит, на перевязь юрты вешали красную тряпку. Когда скотина родит, ей к голове привязывали красную тряпку.
- По-разному принимают роды, если родится мальчик или девочка?
– Одинаково.
– Если девочка родится, к кровати привязывают ножницы, а если мальчик – лук со стрелами – есть такой обычай?
– Есть такое магическое средство (дом) – привешивать к кровати мальчика лук со стрелами. Луком со стрелами отпугивают все плохое. Над ребенком вешают картинку, на которой нарисован воин с пикой, ружьем. В 1950-е годы люди в своих юртах на кровати устраивали что-то похожее на палатку, клали туда новорожденного и накладывали запрет (цээр). Раньше строили шалаши, говорят. Над майхном в форме русской военной палатки привязывали 7 цээр. А потом так как ребенок находился в палатке, люди свободно входили в юрту и выходили. В то время люди называли майхан "палаткой". Во времена, когда детей рождалось мало, детей очень баловали. Потом их стало много рождаться, и стало лучше. Дети плачут только когда чувствуют голод, боль, когда люлька им неудобна.
|
|
Волки
|
Бөх хүний цээжинд чоно гөлөглөсөн тухай хууч яриа дуулсан уу?
Сонсож байсан. Чоно хүний хүүхэд хээрээс олж авч тэжээдэг ухаантай, увьдастай амьтан гэдэг. Бэлтрэгийг нь анчин хүн аваад явахад мөрөөр нь хөөгөөд очдог гэдэг. Чоно сэргэлэн зангаараа бөх хүний цээжинд гөлөглөдөг байх.
|
– Слышали байку о том, как волчица ощенилась на груди у борца?
– Слышала. Волк может найти ребенка в степи и воспитать, это умное животное. Если охотник заберет волчонка, то мать по следу находит. Волк очень умный, поэтому и ощенился у борца в груди.
|
|
Похоронные обряды
|
Хүн оршуулдаг ямар зан үйл байсан бэ?
Дээр үед цогцосыг цагаан даавуу уутан дотор хийж, эрээн дээсээр амыг нь боогоод морь юмуу тэмээн тэргээр оршуулдаг байсан. Оршуулах газраа очоод цогцосоо тэргэн дээрээс буулгаад орхино. Тэгээд тэрэгнийхээ нэг дугуйг аваад тэргээ яайжийлгэж хээр хаяад ирдэг байсан. Маргааш нь очиход буянтай юмуу хүүхдийн цогцос байхгүй болсон байдагсан. Сонин шүү.
Хүн оршуулдаг газар морь тушдаг гэдэг.
|
– Какие были обычаи хоронить людей?
– В старину покойного клали в мешок из белого полотна, завязывали пестрой веревкой, и везли хоронить на телеге, запряженной лошадьми или верблюдами. Придя на место погребения, снимали тело с телеги и оставляли. Затем брали одно колесо от телеги, а саму телегу ломали и бросали в степи. Тело ребенка или благодетельного человека назавтра исчезало. Странно, правда? Говорят, на месте, где хоронят людей, конь спотыкается.
|
|
Нечистые места
|
| Манай нэг хүү хоригдол алдаад нөхөдтэйгээ Дэлгэрхаан, Баянмөнх сумын заагт Хэрлэн тооно уулын баруун хөтлөөр Бугын Улаан гэдэг өндөр уулын зүүн талаар урагш давтал тар гээд тэдний морьдын хазаар нь мултарч унасан гэнэ. Айсандаа тэд мэдэх ном тарниа уншицгааж, ташуурынхаа сагалдаргийг доош нь харуулан барьж явж байж, тэндээс гарсан юм гэнэлээ. Тийм сүнс, гүйдэлтэй газар хүн айхгүй бол яах ч үгүй байдаг юм гэсэн.
|
Мой сын упустил заключенного и вместе с друзьями. Они скакали по границе сомнов Дэлгэрхан и Баянмунх, по западным вершинам гор Хэрлэн-тоно, по восточным склонам высокой горы Буган-Улан. Только они перевалили через перевал, как у их коней со звуком "тар" разорвались уздечки и упали. Они испугались и стали читать, кто что знает – молитвы, заклинания. Они опустили плети петлями вниз и только так выбрались оттуда. В таком месте, где души сунс пребывают, нельзя не бояться.
|
|
Похоронные обряды
|
Овоон дээр машины дугуй покрышка тавьсан байх юм. Тэр нь таны түрүүний ярьсан хүн оршуулаад морь, тэмээн тэрэгнийхээ өрөөсөн дугуйг авч буцдаг зан үйлтэй холбоотой юм биш биз?
Үгүй. Тэр үед хүн оршуулаад тэргээ яайжийлгаж хаяад өрөөсөн дугуйг нь авч буцдаг байсан. Буцахдаа эргэж харах ёсгүй.
Хаана голдуу оршуулдаг байсан бэ?
Нутаг нутагт тусгай хүн оршуулдаг газар байсан. Голдуу хээр задгай нутаглуулдаг байсан. 1950-иад оны сүүлээр л хайрцганд хийж оршуулдаг болсон юм.
|
– На обо люди ставят покрышки от колес. Это не связано с обычаем, о котором вы говорили – забирать одно колесо от телеги после похорон?
– Нет. В то время телегу, на которой отвозили тело, разбивали и бросали, а одно колесо от нее забирали. Нельзя было на обратном пути оборачиваться.
– А где хоронили?
– В каждой местности было специальное место, где хоронили. В основном в степи оставляли. В конце 1950-х годов стали класть в гроб и хоронить.
|
|
Обряд похорон младенцев
|
Нялхсыг оршуулах зан үйл ямар байсан бэ?
Нялх хүүхдийн цогцосыг үүр шөнийн заагаар үхрийн зөрөг зам дээр юмуу их замын уулзварт гээдэг байжээ. Үхсэн хүүхдээ уутанд хийгээд дээр нь чихэр, цагаан идээ зэргийг хамт хийгээд хээр хаядаг байсан. Тэр уутыг санамсаргүй онгойлгож үзсэн бол идээнээс амсдаг ёстой байсан гэсэн. Тэгж олны хөлийн газар цогцосыг гээж хаяж байгаа нь сүнс нь хурдан шинэ төрөл олохоор хүн дагаад явдаг гэж үздэгтэй холбоотой. Нялх хүүхэд эндэхэд араас нь буян хийдэггүй байсан. Буян хийвэл сүнс нь төөрнө. Эргэж төрөх төрөл нь удааширна гэдэг.
|
– Какие были обряды похорон младенцев?
Тело младенцев бросали на рассвете на коровьей тропе или на перекрестке дорог. Умершего ребенка клали в мешок, сверху клали конфеты, молочные продукты (цагаан идээ) и бросали в степи. Если случайно открывали этот мешок, надо было обязательно съесть что-нибудь из мешка. То, что бросали тело на дороге, по которой ходили люди, было связано с тем, что люди верили будто душа сунс быстро обретает новое рождение, если идет за человеком. Когда умирал младенец, молитв не заказывали (буян уйлдэх). Если совершать обряды, то душа заблудится. Новое рождение долго не сможет обрести. Так говорили.
|
|
Недоношенные
|
Харин дутуу төрсөн юмуу газар гишгээгүй хүүхдийн цогцосыг бузар гэдэг байсан. Нялхын буг гэдэг. Мал дутуу төрөхөд ч бузар гээд толгойг нь цавчиж хаядаг.
Нэг удаа би нэг эмэгтэйн хүүхдийг эх барьж байхдаа зургаан сартай дутуу төрсөн хүүхдийг нь түмпэнд хийтэл дуугарсан. Тэгээд жаахан сэтгэл аягүйцэж, хүүхдийг нь даавуунд ороогоод тавьсан юм. Хэд хоноод би дутуу төрж, хүүхдээ алдсан. Бузартсан байх.
|
Тело младенца, который был недоношен или который не ступал по земле, считалось нечистым. Называли младенческим духом (нялхын буг). Когда скотина рождается недоношенной, считают ее нечистой, отрезают голову и выбрасывают.
Однажды я принимала роды, родился шестимесячный ребенок. Пока я не положила его в таз, он кричал. Мне было жутковато. Я завернула его в тряпку и положила. Через несколько дней я сама родила недоношенного и потерла ребенка. Наверное, осквернилась.
|
|
Смерть ребенка
|
Нэг залуу эх хүүхдээ алдаж, уй гашуу болоход эх нь:
"Гуйгаагүй байхад ирээд
Хөөгөөгүй байхад явсан хүний араас уйлдаггүй юм" гэсэн юм гэнэлээ?
Үнэн. Хүүхэдээ нас барахад би хүртэл гомдож,
"Гуйгаагүй байхад ирээд
Хөөгөөгүй байхад явлаа" гээд бөгсөн дээр нь алгадаж байсан.
|
– У одной молодой женщины умер ребенок, ее мать ей сказала:
"Не плачут по тому, кто приходит, когда не просят, и уходит, когда не гонят".
– Правда. Даже когда я печалилась по поводу смерти ребенка, мне говорили так: "Не плачут по тому, кто приходит, не рыдают по тому, кто уходит".
|
|
Похороны собаки
|
| Нохойгоор хүний сүнс дамждаг гэдэг. Нохой үхэхэд сүүлийг нь аваад дэрлүүлээд орхидог.
|
Говорят, через собаку передается человеческая душа сунс. Когда собака умирает, ее хвост кладут ей под голову.
|
|
Похороны и приметы
|
| Замд шарил тааралдвал аян зам өлзийтэй гэдэг. Оршуулга таарах сайн.
|
Если в дороге встретится мертвое тело, говорят, дорога будет счастливой. Хорошо, когда встречается похоронная процессия.
|
|
Проводы души ( "Нахлестывание брошенного")
|
| Үхсэн хүний сүнс явахгүй хоргодоод байвал "Шидэл гуядах" гэдэг зан үйл хийдэг. Шидэл гуядах гэдэг нь дэрсээр хүний дүрс хийж, тулман дотор хийгээд хүнээр гэрээ тойруулан чирүүлж явуулдаг. Лам гэрт ном уншихад тэр дэрсэн хүний дүрс босоо байвал сүнс нь яваагүй. Хэвтээ болвол сүнс нь явсан гэж үздэг.
|
Если душа (сүнс) умершего не уходит, совершают обряд "нахлестывания брошенного". Из соломы делают человека, кладут чучело в мешок и просят [какого-нибудь] человека протащить его вокруг юрты. Лама читает в это время молитвы. Если чучело расположено вертикально, значит душа (сүнс)не ушла. Если горизонтально – ушла.
|
|
|
Хүний сүнс ямар нэгэн юманд хоргоддог гэдэг.
Нэг хүүхэн нас барсан чинь шинэ улаан хамбан дээлэндээ сүнс нь хоргодсон байсан гэдэг. Тийм болохоор хүн амьд байхдаа шинэ дээл хувцасаа харамгүй сайн өмсөж эдэлж бай гэж гэж манай нэг лам ах бидэнд хэлдэгсэн.
|
Говорят, что человеческая душа (сүнс) гибнет (хорогддог) в разных вещах (ямар нэгэн юманд). Одна девушки умерла и ее душа укрылась в красном шелковом дели… Поэтому живой человек должен не беречь, а носить новые вещи, так говорил один наш старший брат лама.
|
|
Выбор места для похорон
|
Хүн оршуулахад баруун зүг эсвэл зүүн зүгт сайн гэсэн тал байдаг уу?
Тийм тал байхгүй. Гэхдээ оршуулах газраа сайн сонгох хэрэгтэй.
Даан ялангуяа эцгийн газрыг муу газар сонговол үр хүүхэд нь муу явдаг. Эх хүнийг муу газар оршуулсан ч цагаан сүү нь халхлаад үр хүүхэддээ муу болдоггүй гэдэг.
Хүн оршуулж нутаглуулах газар гуйх хэцүү. Лам ном уншина. Газрыг хэмжээтэй ухаад шороог нь буцааж хийхэд дүүрч байвал сайн. Дундуур байвал муу газар гэдэг. Есөн юмуу гурван цагаан морьтой хүн нутаглуулах газар сонгож яваад морь шээсэн газрыг сайн гэж үзэж сонгодог байсан. Аавыгаа нас барахад би 28 хүнтэй газар сонгохоор морьтой явж, морь шээсэн газрыг сонгож байсан. Хүүхдүүдийнхээ эцгийг нас барахад бас морь шээсэн газар оршуулсан.
|
– Когда хоронят, говорят, мол, западная сторона лучше, или восточная сторона лучше?
– Нет. Но место для похорон нужно выбирать хорошо.
– Если плохо выбрать место для похорон отца, то дети живут плохо. Так говорят. А если выбрать плохое место для похорон матери, то белое молоко защитит и ничего плохого детям не будет. Испрашивать место для похорон человека тяжело. Лама должен читать молитвы (ном). Если после выкапывания могилы, земля, положенная в нее обратно, заполняет ее, то это хорошо. Если заполняет наполовину, говорят, что это плохое место. На поиски места отправлялись 9 или 3 всадника на белых конях, там, где конь помочился, говорили, хорошее место. Когда умер мой отец, я отправилась на поиски места для похорон с 28-ю всадниками и выбрала место, где помочились кони. Когда умер отец моих детей, тоже похоронила его там, где помочились кони.
|
|
Похороны самоубийц
|
Амиа хорлосон хүнийг яаж оршуулдаг вэ?
Өөрийгөө хорлосон хүнд газар олгохгүй. Ах дүүс нь газар худалдаж авна. Өөрийгөө хорлосон хүнийг эх орноосоо урвасан гэж үздэг. Хойноос нь буян хийдэггүй. Оршуулгыг өргөн хүрээтэй хийхгүй. Зөвхөн ах дүүсийн нь цөөн хүн л оролцно.
|
– Как хоронили самоубийц?
– Человеку, который сам себя убил, место не предоставляют. Родные должны купить место. Самоубийц считают предателями родины. Не устраивают религиозной службы после его смерти. Похороны делают небольшими. Участвуют только родные.
|
|
Выбор места для похорон
|
Оршуулгын газар сонгоход өөр ямар зан үйл байна?
Морь шээсэн газрыг сайн гэж сонгохоос гадна хааш хаашаа дөрвөлжин ам цагаан даавуун дээр есөн ес наян зүйл тавьж, мөргөж, газар гуйдаг зан үйл байдаг. Тэр 81 зүйлд нь аргал, чүдэн, боорцог, цай, хадаг зэрэг зүйл ордог. Манай аавын дүү нэг их эрдэм номтой лам ингэж 81 зүйл тавьж, газар сонгож байгаарай гэж бидэнд хэлж байсан. Энэ нь манай нутгийн заншил ч байж магадгүй.
|
– Какие есть еще обряды, связанные с выбором места для похорон?
– Кроме того, что говорят, будто место, где помочился конь, хорошее, есть еще такой обряд: на квадратную материю белого цвета кладут 9 по 9 предметов, поклоняются и испрашивают землю. Среди 81 предмета – аргал, спички, борцоги, чай, хадак и другие предметы. Младший брат моего отца, очень ученый лама говорил нам, чтобы мы так избирали место – положив 81 предмет. Может быть, это обычай только наших мест.
|
|
Благие дела
|
Б.Хишигням гуай ярьсан нь:
Би түмэн олон, төрийн сүлдээ дээдэлж явдаг хүн. Ядуу хүн, нохой хоёрыг тэжээж явбал буян болдог юм гэсэн. Би хүнд өглөг өгөх дуртай. Өдөрт ядаж 3-5 хүний алга дээш харуулж явахыг боддог. Цалин буухад чихэр аваад тарааж явдаг.
|
Б.Хишигням-гуай рассказала:
– Я почитаю наш государственный герб (сүлд). Говорят, если кормить бедного или собаку, это благое дело (буян). Я люблю подавать людям. Пытаюсь в один день 3–5 людям что-то подать. В день зарплаты покупаю конфеты и раздаю.
|
|
Подготовка коней к скачкам
|
| Би багаасаа хурдны морь унасан. Дараа нь морь уядаг болсон. Моринд их дуртай. Одоо ч би 60-70 км газар морь л унаад явчихдаг.
|
Я с детства скакала на скакунах. Потом стала готовить лошадей к гонкам. Люблю коней. Я и сейчас могу скакать 60–70 км.
|
|
Приваживание к приплоду
|
Төлөө голсон малыг яаж эхэд нь амлуулдаг вэ?
Үнээ, ингэ төлөө голсон үед хуурдаж эхэд нь амлуулдаг юм. Хуурдаад ирэхээр ингэний хоёр нүднээс нулимс нь бөмбөрөөд л байдаг юм.
|
– Как приучают родившую скотину к своим детям, если она отказывается его кормить?
– Когда корова или верблюдица отказывается кормить новорожденного, ее обманом заставляют кормить. Когда верблюдица обманывается, у нее из обоих глаз катятся слезы.
|
|
Колыбельные песни
|
Бүүвэйн дууны утга нь?
Хүүхдээ энхрийлсэн үгтэй.
Монгол бүүвэйн дуунд амьтдын тухай өгүүлдэг үү?
Хүүхдээ бүжин, дэгдээхэйтэй зүйрлэн дуулдаг гээд аялж өгөв.
Хараацай шувууны дэгдээхэй шиг
Харцан дундуураа
Ээ бүүвэй, ээ бүүвэй, ээ бүүвэй гэж хүүхдээ тайвшруулан дуулдаг.
|
– Содержание колыбельных?
– Любовь к детям.
– А в монгольских колыбельных говорится о животных?
– Детей сравнивают с зайчонком, с птенчиком.
Поют, успокаивая детей так:
Как у птенца ласточки,
Взгляд посередине,
Ээ буувэй, ээ буувэй, ээ буувэй.
|
|
Приваживание к приплоду
|
| Мал ботгоо, хургаа голсон бол тойг тойг тойг тойг гэж тойглож төлийг нь авахуулдаг гээд аялж өгөв.
|
Когда мать отказывается от верблюжонка или ягненка, говорят: тойг тойг тойг тойг, и приводят их к матери.
|
|
Голова коня на обо
|
Овоон дээр адууны толгой тавьсан байх юм. Ямар учиртай вэ?
Монгол хүн адуугаа молор эрдэнэ гэдэг. Хайртай адуу, үр төл сайтай азарга, хурдан морьныхоо толгойг хүндэтгэн, овоон дээр тавьдаг. Тэгэхдээ морьныхоо толгойн гавал ясны нүд, чих зэрэгт хомоол, боов, чихэр, аргал, чулуугаар нүхийг нь чигчиж, толгойг нь нутаг руугаа харуулаад тавьдаг. Бас хайртай адууныхаа толгойг хадганд боогоод авдартаа хадгалдаг тал бий.
|
– Почему на обо кладут голову коня?
Монголы называют коня хрустальной драгоценностью. В знак почета голову любимого коня, жеребца, который дает хорошее потомство, быстрого скакуна кладут на обо. При этом дырки от глаз, ушей черепа затыкают сухой травой, печеньем, конфетами, аргалом, камешками и поворачивают череп в сторону родных мест. Некоторые заворачивают череп любимого коня в хадак и хранят в своем сундуке.
|
|
Подготовка коней к скачкам
|
Манай Баянхутаг хурдан удамтай. Би 6-15 нас хүртэл хурдны морь унасан. Дараа нь морь уядаг болсон. Адууг эр хүн шиг мэднэ. Одоо манай хүүхдүүд эр, эмгүй морь уядаг. Морь авахаараа манай хүүхдүүд энэ ямар морь вэ? Авах уу, байх уу? гэж надад үзүүлдэг юм.
Та нарын уулзсан Батсүх чинь сайн уяач даа.
|
В нашем Баянхутаге много наследственно быстрых коней. Я с 6 до 15 лет скакала на быстрых скакунах. Потом стала готовить коней к скачкам. Не хуже мужчин разбираюсь в конях. Мои дети – и сыновья, и дочери – готовят скакунов к скачкам. Когда дети покупают коней, они спрашивают меня – хороший это конь или плохой. Батсух, с которым вы встречались, хороший уяч.
|
|
Образование детям
|
| Би ханиа алдаад өөртөө хатуу үүрэг тавьсан юм. Эрэгтэй хүүхдээ заавал 10 дугаар төгсгөнө. Эмэгтэй хүүхэд бүрээ тусгай нарийн мэргэжилтэй болгоно гэж шийдсэн. Хүүхдүүд маань хожим ядуу амьдралаас болоод сургуульд сууж чадаагүй гэж хэлүүлэхгүйн тулд бүгдийг нь сургууль төгсгөх зорилго тавьсан юм. Би чинь өөрөө боловсролгүй шахуу хүн шүү дээ. Унаган ухаанаараа л амьдарч ирлээ. Монгол Ардын Хувьсгалт Нам надад их юм өгсөн дөө. Би тэр үед долдугаар анги төгссөн бол хэрэгтэй л байсан юм.
|
Когда умер мой муж, я дала себе слово. Чтобы сыновья обязательно окончили 10 классов. А дочери получили среднее специальное образование. Чтобы никто не сказал, что из-за бедности, дети не смогли получить образование, я поставила цель, чтобы они выучились. Я сама-то почти не имею образования. Живу детским умом. МНРП дала мне много. Если бы я тогда окончила 7 классов, было бы хорошо.
|
|
Колючий оберег, еж
|
Өргөстэй мод гэртээ хавчуулдаг зан үйл чинь ямар учиртай юм бэ? Хатгадаг, өргөстэй ургамал муу юмнаас хамгаалах уу?
[Зарааны үс зарганд сайн]
Зарааны үс хэл амнаас хамгаалдаг гэдэг. Долоон зарааны үсийг цагаан бууран тэмээний ноостой холиод есөн эрдэний бэлгэдэл болсон ногоон торгоор гэр хийж, сахиус болгон зүүдэг. Зарга заалихай хийх үед гутлынхаа уланд зарааны үс хийвэл заргаа алдахгүй гэж сонссон. Зараа хошуугаа, хөлөө хүнд харагдуулдаггүй бөгөөд хэрэв харагдуулбал муу ёр, тэр хүндээ тэр жилдээ муу гэдэг юм.
|
– В чем смысл обычая втыкания дома зазубренной палочки? Колючее растение может защитить от плохого?
Говорят, что иголки ежа защищают от сплетен. Иголки 7 ежей смешивают с шерстью белого верблюда, делают для этого мешочек из зеленого шелка, символа 9 драгоценностей, и вешают в качестве сахиуса. Когда надо идти на разбирательство и вести себя хитро, если в сапог положить иголки ежа, то не проиграешь – так я слышала. Еж не показывает людям носик и ножки. Если же увидеть их, то это плохая примета. В этот год увидевшему будет плохо.
|
|
Галын Бурхан
|
Галын Бурханы тухай дахиад хэлж өгөөч?
Гал гурван настай хүүхдэд дуртай. Үзүүртэй юмаар галаа хатгадаггүй. Гараа угааж байгаад галдаа шар тос, өөх өргөдөг. Гал тахих гэж гоё юм байдаг. Галын судар гэж байна.
|
– Расскажите еще о бурхане огня.
– Огонь любит трехлетних детей. Острым предметом колоть огонь нельзя. Масло и жир подносят огню, вымыв руки. Почитание огня – красивый обряд. Есть сутра огня.
|
|
Лус-савдак
|
Лус, савдаг ямар дүртэй вэ?
Мэдэхгүй. Лус савдаг гэж харагдах дүрс байхгүй ээ.
|
– Какой вид имеют лусы и савдаки?
– Не знаю. У них нет образа, в котором они видны.
|
|
Слова при кроплении
|
Алтан овоо
Мөнгөн дэлхий
Лус найман аймгийн
Хамаг амьтан
Амар амгалан байгаасай
гэж би залбирдаг.
|
Золотое обо
Серебряная земля
Всех восьми областей лусов
Живые существа
Пусть они будут покойны и счастливы!
Так я молюсь.
|
|
Галын Бурхан
|
Гал болон булаг усыг бохирдуулбал лус хилэгнэж, булаг ус ширгэдэг.
Цэнхэр гал асахаар галын бурхан морилж ирлээ гээд өөх, тос өргөдөг. Галд бузар орно гээд хог новш, оймс гутал галд түлдэггүй.
|
Если загрязнить огонь или ключ, то лусы гневаются и вода в ключе пересыхает. Когда горит голубой огонь, считается, что пришел бурхан огня и ему подносят жир и масло. В огне не сжигают мусор, носки, сапоги, так как огонь загрязнится.
|
|
Гэрийн онгон
|
Гэрийн онгон гэж байдаг уу?
Мэдэхгүй. Айлын дүр төрх аятайхан тос даасан байвал сайн. Хичнээн бор бараан байсан ч сэтгэлд таатай айл байдаг. Хичнээн гял цал ч сэтгэлд таагүй хүйтэн айл байдаг.
|
– Есть онгон юрты?
– Не знаю. Хорошо, когда юрта выглядит обжитой, немного замасленной (аятайхан тос даасан). Бывает юрта серая, грязная, но приятная на вид. А бывает блестит, а неприятная, холодная.
|
|
Пословицы
|
Муу эмтэй айлд бууснаас
Довон дээр буусан нь дээр"
гэж ярьдаг. Энэ нь тэднийд орсноос хээр буугаад довон дээр бууж тамхи татаад мордсон нь дээр гэсэн үг. Уулзахад ч гэсэн буянтай сайхан хүн, аятай аягүй айл байдаг.
|
Чем остановиться в юрте с плохой хозяйкой,
Лучше остановиться на бугре.
Значит, лучше, чем у этих остановиться, в степи на бугре курить и скакать. По дороге тоже встречаются добрые приятные люди, приятные и неприятные айлы.
|
|
Лунный заяц
|
Сарны толботой холбоотой домог мэдэх үү?
Номноос л уншиж байсан. Сар луу харвал туулай харагдана гэдэг байсан.
|
– Знаете легенды связанные с пятнами на луне?
-Только читала. Говорили, что если посмотришь на луну, увидишь зайца.
|
|
Автобиография
|
Б.Хишигням гуай ярианы завсар амьдралынхаа тухай хуучилж байлаа. Түүний нэг хүү сэтгүүлч мэргэжилтэй. Морьны цол дууддаг бөгөөд улсын цолчин болсон. Ерөөлч, магтаалчдын улсын уралдаанд амжилттай оролцож байсан гэнэ.
Б.Хишигням гуай хоёр тугалтай үнээ, 12 адуу, доод тал нь гурван настай 11 өнчин хүүхэдтэй үлдэж байсан. Дөрвөлжин модон хайрцагт үүргэвч хийж, цувдай, толгой дүүргэн хийж ирээд гэдсээр сайхан хоол хийж өгдөг байсан. Хоёр хүүхдийн дунд нэг хонины толгой чанаж өгдөг хатуу үе байсан. Тэр үеийн нам, захиргааны сайн удирдлага их тусалж байсан. Нэгдлээс хувцас өгч, нэгдлийн хоршоо, захиргааны гишүүдтэй адил хоол мах өгч тусалж байсан. Тэр тусалж байсан хүмүүсээ сайн яваасай гэж одоо байнга залбирдаг. Нэгдлийн тэр ачийг хариулах гэж тэтгэвэртээ гарчихаад нэгдэл тартал мал малласан. Бээлийн чинээ хоёр туслах малчин авч сурган, мал сайн ч маллаж байсан. Жаргалд ташуурахгүй, зовлонд гутрахгүй явах хүмүүжлийг аав, ээж, одоо 90 нас гарсан, нэгдүгээр ангийн багш маань олгож, хүмүүжүүлсэн юм. Аав минь сайхан хүн байсан. Ачит тэр хүмүүсийн буянаар л өдий зэрэгт хүрлээ. Би арилжаа наймаа хийдэггүй. Миний хүүхдүүд дотор баян хүн байхгүй. Хоосон хүн байхгүй.
Анхны эх барьсан хүүхэд маань одоо эмээ болсон. Би одоо жил бүр үндэсний хувцасаар уралдаанд ордог" хэмээн бидэнд ярьж байлаа.
|
Б.Хишигням-гуай рассказала о своей жизни. Один сын у нее журналист. Говорит хвалу лошадям (морьны цол), стал государственным цолчином (хвалителем лошадей). Участвовал в всемонгольских конкурсах юролчей, магталчей. Б.Хишигням-гуай осталась с коровой, имеющей двух телят, 12 конями и с 11 детьми, младшему из которых было 3 года. Сделала деревянный короб, наполняла его желудками и головами и варила вкусную еду. Было такое трудное время, когда одну баранью голову варила на двух детей. В то время партия и правительство очень помогали. Объединение давало одежду, мясо давало так, как всем членам администрации. Все время молюсь, чтобы те люди жили благополучно. Чтобы отблагодарить объединение, выйдя на пенсию, пасла скот, пока объединение не расформировали. Было два помощника ростом с рукавицу, их учила, хорошо пасла. Отец, мать, учитель первого класса, которому сейчас 90 лет, учили в счастье не радоваться слишком, в горе не унывать. Мой отец был очень хороший человек. Их благодеяниями я и живу. Я не торгую. Среди детей моих богачей нет. Но и бедняков нет. Первый ребенок, которого я приняла, уже бабушка. Я теперь участвую в конкурсах со своим шитьем национальной одежды.
|
04.08.2008
сомон Хэрлэн Хэнтийского аймака
М. Равдандаш
Автобиография
|
Бидний Б.Хишигням гуайтай ярилцсан асуулт танд сонирхолтой байна уу?
Маш сонирхолтой байна. Та нар монгол ёс заншил маш гүнзгий сайн мэдэж байна шүү.
Таны уг удам?
Хори буриад. Өвөг дээдэс одоогийн Оросын Холбооны Улсын Буриадын Яруунд байсан. 1914 онд тэд Монголд нүүж ирсэн. Миний хамаатан Чимитов гэдэг хүн Буриадын Хөдөө аж ахуйн сайдаар ажиллаж байлаа.
|
– Вам интересны вопросы, которые мы задавали Б.Хишигням?
– Очень интересны. Вы глубоко знаете монгольские обычаи.
– Вы кто по национальности?
– Хори-бурят. Мои предки жили на территории современной России, Бурятии. В 1914 г. они перекочевали в Монголию. Мой родственник Чимитов был министром сельского хозяйства Бурятии.
|
|
Монгольские буряты
|
Хэнтий аймгийн Батширээт, Дадал, Биндэр гэсэн гурван суманд, Дорнод аймгийн Баян-Уул, Баяндун, Цагаан-Овоо, Дашбалбар гэсэн дөрвөн суманд одоо буриадууд байдаг. 40 мянга гаруй буриад байна.
Хори голдуу юу?
Хори, Ага гээд байна. Байгал нуураас буриадын 11 овгийн найман овог нь Агын талд нүүдэллэн ирсэн. Буриадууд бол маш эмгэнэлтэй амьдрал туулсан ард түмэн. Богд хаан маш ухаантай хүн байсан. Буриадуудад Онон голын хавьд газар өгсөн.
|
Сейчас буряты живут в трех сомонах Хэнтийского аймака – Батширэт, Дадал, Биндэр и четырех сомонах аймака Дорнод – Баян-Ул, Баяндун, Цаган-Ово, Дашбалбар. Около 40 тысяч бурят.
– В основном хоринцы?
– Хоринцы, агинцы. 11 родов бурятов с Байкала перешли в степи Аги. Буряты прошли очень трудный путь. Богдо-хан был умным человеком. Он поселил их на Ононе.
|
|
Автобиография
|
| Би 1946 онд төрсөн.
|
Я родился в 1946 году.
|
|
Харалч
|
Харалч буриад гэж байдаггүй. Монгол, халимагт л хараалч хүн байдаг.
Цагаан овоо гэж яагаад нэрлэсэн юм бэ?
Сайн мэдэхгүй юм байна.
|
Среди бурятов нет харалчей. Харалчи есть только среди монголов и калмыков.
– Почему называют Цаган-обо?
– Хорошо не знаю.
|
|
Автобиография
|
| Аав ээжийг минь хэлмэгдүүлэлтийн үед буудсан. Хэцүү цаг үе байсан. Большивизм, фашизм хоёр адилхан. Сталины дэглэмийн үед ганц буриад биш халимаг, татар гээд олон сая хүн хэлмэгдсэн" гэх мэт ярив.
|
Моих папу и маму расстреляли во времена репрессий. Было тяжелое время. Большевизм и фашизм одинаковы. Во время сталинизма пострадали не только буряты, но и калмыки, татары и многие миллионы других.
|
04.08.2008
сомон Хэрлэн Ундурхан Хэнтийского аймака
Жанчивням, луйчжинч
Беседа
|
Жанчивням гуайнд биднийг дахин очиход тэднийд ном уншуулахаар нэлээн хэдэн сүсэгтэн улс очсон байв.
Бид амар мэндээ мэдэж, Сүхбаатар аймаг явах зам асууж, жаахан ярилцав.
Жанчивням гуай бидэнд ээжийнхээ гэрэл зургийг үзүүлж, Хэнтийн Хутагтын хийдийн жинхэнэ зоч байсан тухай дурсан ярив.
– Чөтгөр, шулам хүнд муу юм хийдэг эсэх тухай асуухад
– "Ер ньчөтгөр шуламаас өмнө хүн хүндээ муу юм хийвэл л муу болно" гэж хэлэв.
|
Когда мы пришли к Жанчивням, у нее было несколько человек, пришедших, чтобы для них прочитали молитвы. Мы спросили дорогу в Сухэбаторский аймак и немного поговорили.
Жанчивням показала нам фотографию матери, рассказала, что та была настоящей дзоч в хэнтийскиом Хутагтын-хийде.
– Чутгуры и шуламы делают людям плохое?
– Прежде чутгуров и шуламов плохое делают друг другу люди.
|
|
Луйджин
|
– Таны энэ шүтдэг лүйжин тань Гаадамбын , Тантрын урсгал гэдгийн аль нь вэ?
– Улааны л шашиных гэдэг шүү дээ. Сайн мэдэхгүй.
|
– К кому относится луйджин, который вы практикуете – к школе кадам или тантре?
– Говорят, к красной религии, хорошо не знаю.
|
|
Функция луйджина
|
– Лүйжингээр чөтгөр дарах уу?
-Муу хараал, бүх муу юм лүйжингээр л нугарна. Хэл амтай байгаа, ажил нь бүтэхгүй байгаа улс над дээр их ирдэг.
|
– Можно луйджином подавить чутгура?
– Проклятие, все плохое можно переломить луйджином. Люди, которых сглазили (хэл ам), у кого не ладиться с работой, приходят ко мне.
|
|
Происхождение луйджина
|
– Лүйжинч хүн дээр үед бий болсон юмуу? Сүүлийн үед үү?
– Улааны урсгал чиглэл бий болсон эрт үеэс л лүйжин уншдаг болсон. Улааны шашин руу орж ирж байж л лүйжин уншдаг.
|
– Луйджинчи появились в древнее врем или только сейчас?
– Луйджин читают с тех времен, когда появилась красная религия. Луйджин можно читать, только обратившись в красную религию.
|
|
Луйджинч Амаа-гуай
|
– Хэнтийн төв дээр байгаа Амаа гуай сайн лүйжинч үү?
– Амаа бол Ноён гэгээний Ноён хутагт Данзанравжаагийн чиглэл, жаягаар лүйжин тавьдаг. Одоо 90 гаруй настай. Гэрээр буянаа хураасан буянтай хөгшин байгаа гээд тэр эмгэний лүйжингийн эхлэл хэсгийг төвдөөр уншиж өгөв.
– Тэгээд Амаа бол лүйжин их уншсан. Хүрээнд уншиж байгаагүй ч гэртээ уншиж буянаа их хураасан. Буянаа ёстой овоолчихсон хүн. Энүүхэн урд хийдийн ойр хашаанд байдаг. Сайхан ааштай, нүд сайн, ухаан саруул хүн байгаа. Нэрийг нь Төмөртогоо гэдэг. Хүмүүс хүндлээд Амаа гэдэг.
Амаа саяхан Улаанбаатар хотод болсон Олон улсын Эмэгтэй буддистуудын хуралд яваад ирсэн.
|
– Амаа-гуай, живущая в Хэнтийском аймаке, хороший луйджинч?
– Амаа практикует луйджин согласно направлению Ноён-хутухты Дандзанравджи, перерождения Ноён-гэгэна. Ей сейчас больше 90 лет. Она очень добродетельный человек, [поэтому я] начала читать луйджин согласно тибетскому чтению этой старухи.
– Амаа много читала луйджин. В монастыре не читала, читала дома, но много добродетельного сделала. Она много совершила добродетельного (буян) – гору. Она здесь живет недалеко, в хашане. У нее добрый характер, хорошо видит, ум ясный. Зовут Тумуртого. Люди из уважения зовут ее Амаа. Она недавно приехала с Международного съезда женщин-буддистов.
|
|
Храмы
|
– Танай аймгийн төв дээр шашны сүм дуган олон байдаг уу?
– Төв дээр буддын сүм хоёр бий. Улааны шашны сүм байхгүй. Гүндгаравлин хийд их эртнийх. Энэ хойно сүүлд барьсан сүм бий. Манайх ирэх жил дуганатай болноо.
|
– В центре вашего аймака много храмов?
– Два буддийских монастыря. Принадлежащих красной религии нет. Очень старый – монастырь Гундгаравлин. Здесь на севере есть новый храм. Мы построим в будущем году дуган.
|
|
Молитва "Барцад Нансал"
|
| Жанчивням гуай бидэнд "Барцад Нансал" лүйжингийн ном уншиж, сан тавьж өгөв. Бид дуу шингээгүүрт бичиж авав. – "Энэ ном гэнэтийн аваар осол, элдэв хэл амнаас хамгаална" гэв. Уншиж дуусаад бидэнд арц утлага өгөв. Энэ өдөр Балжиннямтай сайн өдөр гэнэ.
|
Жанчивням прочитала молитву, относящуюся к луйджин, "Барцад Нансал", сделала воскурение. Мы записали на магнитофон.
– Эта молитва спасает от неожиданной аварии, от сглаза.
Закончив, она дала нам можжевеловых воскурений. Сказала, что это хороший день, отмеченный знаком Балджиням.
|
|
Чутгур
Шулмас
|
– Чөтгөр шулам өргөстэй юм, харгана зэргээс айдаг уу?
– Чөтгөр нэг их харагдаад байдаггүй юм. Харин энэ урагшаа говь руу л цонхон дээр ч ирж байх шиг байдаг. Би өөрөө эмч хүн болохоор үхсэн хүн дээр орсон ч айдаггүй. Айвал л чөтгөр шулам гээд өвчин авна. Зарим айлын байшин дотор юм дуугардаг л юм.
|
– Чутгуры и шуламы боятся всего острого?
– Чутгуры почти не видимы. Вот там, в Гоби южнее отсюда, вроде, иногда показываются. Я же врач, могу зайти и к умершему, не боюсь. Боюсь только чутгуров и шуламов, могу заболеть. В некоторых домах раздаются разные звуки.
|
|
Прощание
|
Бид ийнхүү ярилцаад: "Буцаад ирэхэд булаг шиг ундарч, алтан ганжиртай сайхан дуганатай болоод буян их хурааж байхын ерөөл тавив.
Жанчивням гуай бидэнд
Дарьганга сайхан нутаг. Эрдэнэцагааныхан сүжиг сайтай. Уул-баян суманд шарын шашны сайхан дугантай" гэж хэлээд:
– "Аянз замдаа сайн яваарай" хэмээн ерөөж, хашааныхаа үүдэнд үдэн гаргав.
|
– Когда мы вернемся, живите полно, как родник, постройте дуган с золотым ганджиром. Так мы сказали юрол, уезжая.
Жанчивням-гуай сказала:
– Дариганга – красивые места. Жители Эрдэнэцагаана очень верующие. В сомоне Уул-баян есть хороший дуган желтой религии.
Доброго вам пути!
|
05.08.2008
сомон Хэрлэн Хэнтийского аймака
Тумуртогоо (Амаа-эмээ), луйджинч (имя покровителя Лувсан), 90 с лишнем лет
Знакомство
|
Бид лүйжинч Жанчивням гуайн зааж өгсөн лүйжинч Төмөртогоо гуайн гэрт очив.
Төмөртогоо гуай бол 90 гаруй настай, сайхан цагаан царайтай чавганц байв. Тэднийд төрөл садны нь 85 настай Лхам-Орлом гуай, хажуу айлынх нь цуг байдаг 60 гаруй насны Цэндсүрэн гэсэн сайхан зантай хоёр хөгшин цуг байлаа. Тэд цай цүү болж яриа өрнөв.
Лүйжинч хөгшний нэрийг асуухад Лувсан гэв. Эх эцгээс өгсөн нэр нь Төмөртогоо. Сахилын нэр нь Лувсан. Олонд Амаа хэмээн хүндлэгддэг юм байна.
|
Пришли к луйджинч Тумуртогоо, проводила луйджинч Жанчивням.
Тумуртогоо более 90 лет. Вместе с ней были ее родственница 85-летняя Лхам-Орлом, 60-летняя соседка Цэндсурэн.
Когда мы спросили, как зовут луйджинч, сказала что Лувсан. Родители назвали Тумуртогоо. Имя согласно посвяшению (сахилын нэр) – Лувсан. Люди называют Амаа.
|
|
Как стала луйджинч
|
Та яагаад лүйжинч болсон юм бэ?
Яах вэ. Ах нар маань сайхан эрдэмтэй лам нар байсан. Тэдний хүч ээ. Тэд үзээд л. Би өөрөө хонх, дамар барихыг сонирхоод орсон. Нэг мөсөн лүйжингийн ван өгөхгүй. Цувуулж өгдөг юм байна лээ. За тэгээд, долоо найман жил цувуулж авдаг юм байна лээ.
Таны нэрийг хэн гэдэг гэнээ?
Лувсан гэдэг.
Лүйжинч хүн зөвхөн эмэгтэй хүн байх уу?
Хамаагүй. Эрэгтэй, эмэгтэй хүн байж болно. Лам, хар хүн ч байна. Эмэгтэйг нь Хандмаа. Эрэгтэйг нь зоч гэдэг. Хөгшин биднийг:
"Хаанаас яваа улс гэнээ?" гэснээ: – "Судалгаа хийж явна уу.Хөөрхий" гэв.
|
– Почему вы стали луйджинч?
– Как почему. Мои старшие братья были ламами. Это их сила. Они погадали и сказали. Мне хотелось бить в колокольчик и барабанчик. Сразу тебе посвящения ван в луйджинчи не дадут. Дают постепенно. В течение 7–8 лет дают.
– Как вас зовут?
– Лувсан.
– Луйджинчи могут быть только женщины?
– Все равно. Женщины и мужчины. Ламы, светские. Женщины – хандама, мужчины – дзочи, так называют. А что вы за люди? Исследователи?
|
|
Удзмэрч и мэргэч
|
Үзмэрч гэж ямар хүнийг хэнийг хэлэх вэ?
Үзэмчингүүд урагшаагаа л байдаг юм.
Үгүй ээ, Үзмэрч мэргэч хүний тухай асууж байна?
Аа. Мэргэлдэг, мэргэлдэггүй. Хардаг хардаггүй хүн ялгаатай. Шоо хаядаг хүн байдаг.
Нүдэнд нь далдын юм харагддаг хүн гэж байх уу?
Хувилгаан, хутагт хүн тэгж хардаг байсан юм гэсэн.
|
– Кого называют удзмэрч?
– Удзумчины живут южнее.
– Нет, мы спрашиваем про удзмэрч и мэргэч.
– А-а! Есть люди, которые видят, а есть, которые не видят. Которые гадают и которые не гадают. Бросают кубики.
– Есть люди, которые видят тайное?
– Говорят, что хубилганы и хутухты видят невидимое.
|
|
Обряд луйджин
|
Лүйжинг хэдийд тавьдаг юм бэ?
Орой, нар жаргаснаас хойш лүйжин тавьдаг. Хандын буудалтай өдөр бол өглөө орой хамаагүй. Бусад өдөр нар жаргаснаас хойш лүйжин уншдаг. Айлд уншдаг Авралын лүйжинг нар жаргаснаас хойш уншдаг.
Хандын буулттай өдөр чинь хэдэн хэдэнд байдаг вэ? Хэдэн Ханд байдаг юм бэ?
10, 25 гээд билгийн тооллын сард хоёр удаа Хандын буудалтай. Хандын буулттай өдөр өглөө 11 цагаас хурал хурдаг.
|
– Когда совершают луйджин?
– Вечером после захода солнца. В день, когда спускаются Ханды (? Хандын буудалтай өдөр), можно и утром и вечером. В остальные дни только после захода солнца. В айлах читают. Луйджин во спасение читают после захода солнца.
– День, когда спускаются Ханды, это когда? Сколько Ханд существует?
– В месяце европейского календаря два дня, когда спускаются Ханды – 10-е и 25-е. В такой день утром в 11 часов читают общую молитву.
|
|
5 Хандама
|
Таван Хандмаа байдаг юм.
Лайжийханд– Хамгийн их нь
Санжааханд
Доржханд
Ринчинханд
Бадамханд
Дара эх, Хандмаа хоёр адил уу?
Ондоо.
|
Есть пять Хандама.
Лайжийханд – самая великая.
Санжааханд
Доржханд
Ринчинханд
Бадамханд
– Дара-эхэ и Хандама – это одно и то же?
– Разное.
|
|
Функция луйджина
|
Яах гэж лүйжин уншдаг гэнээ?
Хүнийг өвчнөөс нь эдгээнэ. Өнгөрсөн хүнийг Хандын оронд хүргэнэ гэж лүйжин уншдаг.
|
– Зачем читают луйджин?
– Чтобы вылечить человека. Чтобы доставить умершего в страну Ханд.
|
|
Космология
|
Хандын орон хаана байна вэ?
Очиж үзсэн биш дээ.
Диваажингийн орон хаана байна?
Сугаавадийн орон чинь диваажингийн орон юм гэсэн. Үржинханд бол Хандын орон. Хандын орон Үржинхандын орон ижилхэн юм гэнэлээ.
|
– Где находится страна Ханд?
– Не бывала.
– Где находится Диваджин?
– Сукавати это страна Диваджин, так говорят. Урджинханд – страна Ханд. Страна Ханд и страна Урджинханд – говорят, одно и то же.
|
|
Функция луйджина
|
Эрүүл хүнд лүйжин тавьж болох уу?
Яахав болно. Өвчин зовлонгүй, эрүүл мэнд байлгахын төлөөнөө гэж лүйжин тавиулдаг байсан шүү дээ.
|
– Можно совершить луйджин для здорового?
– Можно. Луйджин совершали и чтобы быть здоровым, не иметь страданий.
|
|
Функция луйджина
|
Нас барсаны дараа лүйжин тавих уу? Өвчтэй байхад нь тавих уу?
Аль алинд нь. Өвчтэй бол лүйжин тавиулахад эдгэнэ. Нас барсан хойно бол Үржинхандын оронд төрнө гэдэг юм.
Нуруу өвдвөл лүйжин тавьж болох уу? Эдгэх үү
Юуны шалтгааныг нь мэргэн хүнээс асууж учрыг мэдээд лүйжин тавьна. Юунаас ойчив? Хар аяндаа нуруу нь өвдөв үү? Дотор талын өвчин ард талдаа нэвт гарч уу? гээд учрыг олж байж уншна. Тэгээд лүйжин тавиулаад эдгэх ч бий. Зарим нь үгүй ч бий. Хэрвээ юмнаас ойчсон бол бариач л хэрэгтэй болно. Хордсон бол эм л хэрэгтэй.
|
– Совершают луйджин после смерти? Или когда болеет человек?
– И так и так. Если болеет, после совершения луйджина, выздоровеет. Если умер, то достигнет страны Урджинханд.
– Если болит спина, можно совершить луйджин? Выздоровеешь?
– Надо у знающего (гадателя) человека спросить, в чем причина, и потом совершать луйджин. Откуда упал? Или спина сама по себе заболела? Внутренняя болезнь вылезла наружу? Надо сначала узнать все это, а потом читать. После чтения луйджин, бывает, и выздоравливают. Бывает, и не выздоравливают. Если упал откуда-нибудь, нужен костоправ-массажист (бариач). Если отравился, нужно лекарство.
|
|
Виды луйджина
|
Нэг л лүйжин уншдаг уу? Өөр өөр лүйжин байдаг юм уу?
Өдий төдий учиргүй. Лав л найман зүйл лүйжин бий. Олоон. Энэ бурхных. Тэр бурхных гээд.
|
– Один луйджин читают? Или бывают разные луйджины?
– Есть по крайней мере восемь. Много. Этого бурхана, того бурхана.
|
|
Виды луйджина
|
Лүйжин Гаадамбын юмуу Тантрын урсгалынх уу?
Улааныхад хамаарна. Нэг нэг лам л нэг лүйжин гаргаад шүтдэг. 8 зүйл юм гэнэлээ. "Юуны жүдээр уншдаг вэ?" гэж бие биенээс асууж байдаг юм.
|
– Луйджин относится к кадампа или к тантре?
– К красной религии. Каждый лама исповедует один луйджин. Восемь видов. Спрашивают друг друга: "Согласно какому джуд (тантре?) читает?"
|
|
Слово "луйджин"
|
Лүйжин гэж юу гэсэн утгатай үг вэ? Нэр нь?
Хэн мэдэхэв. Орчуулгыг нь мэдэх биш. Мэдэхгүй.
|
– Что значит слово луйджин?
– Кто знает. Перевода не знаю.
|
|
Виды луйджина
|
Тэр найман зүйл лүйжинг та нэрлэж мэдэх үү?
Өө, Мэдэхгүй.
Та хэдэн лүйжин уншдаг вэ?
Би ганцыг уншдаг.
Аль жүдээр уншдаг гэнээ?
Ноён хутагтын жүдээр уншдаг.
|
– Можете назвать восемь видов луйджина?
– Нет.
– Вы сколько луйджинов читаете?
– Один.
– По какому джуду?
– Ноён-хутухты.
|
|
Обряд луйджин
|
Нэг лүйжингээ та нас барсан хүн, өвчтэй хүнд ч гэсэн адилхан унших уу?
Тэгэлгүй яахав. Шалтгааныг нь оруулаад уншина. Газар хөдөө унасан бол лусын буулттай өдөр, лусыг оруулаад бодоод уншдаг. Лүйжин тавиулж байгаа хүн өөрөө юу бодохоо мэднэ. Алив зүйлийн шалтгааныг олж, хамгаал, хайрла гээд уншина. Цаад айлын байдал шалтгаанаас болно.
Шалтгаан нь юу байхав?
Тэр уншуулах айл л мэднэ. Хэл ам байж мэднэ. Цаад улс мэднэ. Юуг тааж мэдэхэв.
Ядарч байна уу, Та?
Халуун болохоор хэцүү байдаг юм. Сэрүүн байвал арай дээр.
|
– Один и тот же луйджин читаете и умершему и больному?
– Конечно. Причину включаю и читаю. Если упал в степи, в день сошествия лусов (лусын буулттай өдөр) включаю лусов, думаю о них и читаю. Кому читают луйджин, знает, что думать. Нахожу причину и прошу защитить или ниспослать. Все зависит от причин в том айле.
– А какая может быть причина?
– Тот айл знает. Может быть сплетни. Те люди знают сами.
– Вы устали?
– Жарко, поэтому трудновато. Когда прохладно, лучше.
|
|
Успокоение лусов и савдаков
|
Лус савдагийг яаж тайтгаруулдаг вэ?
Уншиж байгаа номноос болно. Тайвшруулах ном бий. Тахил өргөж, идээ жимс тавьна.
Юуны учир тайвшруулах гэж байгаа билээ?
Лус савдагт юм өргөж, өгч, зусардаж юм өргөж байгаа юм. Мориноос ойчвол лусын хорлол болсон юм болов уу гээд тэр газар нь идээ өргөж, лусыг тайвшруулдаг.
|
– Как успокаивают лусов и савдаков?
– Зависит от молитв. Есть успокаивающие молитвы. Подносят жертвы, еду, фрукты.
– Как успокаивают?
– Подносят дары лусам и савдакам, задабривают. Если упал с коня, думают, что это строит козни лус, поэтому в том месте подносят дары, еду и успокаивают луса.
|
|
Зло от чутгуров и лусов
Чутгур
Лус
|
Чөтгөр хүнд муу юм хийх үү? Та энэ асуултанд битгий сэжиглээрэй.
Муу юм хийж чадах болоод чөтгөр гэдэг. Чөтгөр гай хорлол хийдэг. Лусын хорлол гэж байдаг.
Танд ямар нэг чөтгөр, лусын хорлолыг арилгасан жишээ байна уу?
Байхгүй. Байхгүй. Амьтан хүнтэй элбээд уншдаг байсан. Мэдэх юмаа бол хэлнэ. Цуг лүйжингийн лүн ван авсан улс одоо үхсэн. Олон хүн байлаа. Түрүүлээд түрүүлээд бурхныхаа оронд яваад бүгд байхгүй боллоо.
|
– Чутгуры делают людям плохое? Не бойтесь ответить на этот вопрос.
– Потому что делают плохое, потому их и называют чутгур. Чутгуры делают зло. Есть козни (хорлол) лусов.
– Вы как-нибудь уничтожали козни и зло чутгуров и лусов?
– Нет, нет. Читала молитвы вместе с другими людьми. Что знаю, скажу. Сейчас люди, с кем вместе получила посвящения лун, ван в луйджин, умерли. Было много людей. Они все вперед меня ушли в страну бурханов.
|
|
Насылание вреда
|
Хар хэлтэй хүний эсрэг лүйжин тавьж болох уу?
Одоо мэдэхгүй юм. Байх байлгүй дээ.
Яаж?
Бидний үед иймээ тиймээ бие биенээ хорлох тийм юм байгаагүй. Муу хэлэх, хэрэлдэх, хорлох юм бидний үед байгаагүй. Хойт тусмаа л тийм юм гарах юм. Юугаар тийм хорлолыг нь дардаг юм бол. Маны үед тийм юм байгаагүй. Өвчтэй хүн, өнгөрсөн хүнд л лүйжин тавьдаг байсан. Бие биенээ тэгж хорлодоггүй байсан болохоор яаж арилгах юмыг нь мэдэхгүй.
|
– Можно прочитать луйджин против человека с черным языком?
– Не знаю. Может, и можно.
– Как?
– В наше время такого не было, чтобы друг другу насылали вред. Плохо говорить, вредить, ругаться – такого не было. Дальше всего этого становится больше. Как можно такой вред подавить? В наше время такого не было. Луйджин читают больному или умершему. Люди не вредили так друг другу, поэтому не знаю, как бороться против этого.
|
|
Чтение сутр луйджина
|
Би одоо лүйжингийн ном судар харахаа байсан. Дээр үед хардаг байсан. Цээжээр дэргэд хүн уншвал одоо дагаад уншдаг. Аяар уншвал ердөө дуулахгүй юм.
Энэ ямар судар вэ?
Таравчимбо-Сонсгоол, Жадамба, Бадамхатан гэдэг ийм гурван судар байгаа юм. Дандаа хөлөг судар даа.
|
Я теперь не вижу сутру луйджина. Раньше видела. Если человек на память читает рядом, могу читать следом. Если тихо читает, не слышу.
– Это какие сутры?
– Таравчимбо-Сонсгол, Жадамба, Бадамхатан – эти три сутры. Все они сутры махаяны.
|
|
Красный и желтый буддизм
|
Улаан, шарын шашин хоорондоо харьцаа нь ямар байдаг вэ? Өөр өөр үү?
Хоёр өөр. Холиод аль алиндаа яваад. Шар талынх улааныхад очоод улааных шар талынд очоод цуг уншаад нийлээд байж болохгүй. Дан дангаар. Бие биедээ эвтэй. Дээр үед ийм байсан. Өнөөдөр шарын шажиндаа очиж хураад, маргааш улааны шашиндаа хураад байх юм.
|
– Какие отношения между красным и желтым направлениями в религии? Они разные?
– Две разные. Желтые вместе с красными читать молитвы не могут и наоборот. Каждый по отдельности. Но друг к другу относятся хорошо. Так было в древности. А сейчас, сегодня пойдут на молитву к красным, а завтра к желтым.
|
05.08.2008
Центр сомона Мунххан Сухэбаторского аймака
Сомон Мунххан
|
Бид Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан суманд 2008 оны 8 дугаар сарын 5-ны өдөр нар жаргаж байх үеэр очив. Мөнххаан сум нь Улаанбаатар хотоос 460 км, Хэнтий аймгаас 126 км, Сүхбаатар аймгийн төв Баруун-Урт хотоос 103 км-ийн зайтай байдаг.
Мөнххаан сум нь Сүхбаатар аймгийн баруун хойд, хойд талыг хамарсан 741508 га нутаг дэвсгэртэй. 166.7 мянган малтай, 4500-аад мянган хүн амтай, 5 багтай, 1200-аа өрхтэй юм байна. Уг сумын нутаг нь бүхэлдээ дорнод монголын доворхог өргөн тал, халхын дундад өндөрлөгт багтдаг юм байна.
Сумын хүн амын олонхи нь боржигон болон хатагин овогт халхчуудаас бүрддэг. Тус хошуу нутагт Чингис хааны удмын албаттай, албатгүй тайжууд, Богд хааны шавь нар олон байжээ. Сумын нийт иргэдийн дийлэнх нь халхчууд бөгөөд бас дарьганга, хатагин, буриад, оровгод, онход, барга, бүгжин, дархад, төвд, дөрвөд, хөхийд, хургад, урианхан, жигд овогтнууд амьдардаг гэнэ.
1944 онд Мөнххаан сум Хэнтий аймгаас тасарч, Сүхбаатар аймгийн сум болон шилжиж оржээ. Энэ сум анх
Халхын дорно замын Дундад хошуу
Сэцэн хан аймгийн Далай вангийн хошуу
Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэдалай жонон вангийн хошуу
Хан Хэнтий уулын аймгийн Мөнххаан уулын хошуу
Хэнтий аймгийн Мөнххаан сум
Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сум
гэж нэр хаяг, засаг захиргаа, газар нутгийн байршилзүйн хувьд өөрчлөгдөж иржээ.
Мөнххаан нэртэй сум 1923 онд анх байгуулагдаж, төвөө Баясгалант хэмээн нэрлэж байсан байна.
|
Мы приехали в Мунх-хан-сомон Сухэбаторского аймака 5 августа 2008 году на закате. Мунххан-сомон находится от Улан-Батора на расстоянии 460 км, от Хэнтия – в 126 км, от города Барун-Урт, центра Сухэбаторского аймака – в 103 км. Мунххан сомон находится на северо-западе и сереве Сухэбаторского аймака. Площадь – 741508 га, 166.7 тыс. голов скота, около 4500 населения, 5 багов, около 1200 семей. Расположен на восточномонгольском плато.
Большинство населения принадлежит к халха – борджигины и хатагины. На территории сомона проживает много потомков рода Чингис-хана, тайджи с подданными и без подданных, шабинаров Богдо-хана. Проживают, кроме халхасцев – дариганга, буриаты, оровгоды, онходы, барга, бугджин, дархады, тибетцы, дербеты, хухийды, хургады, урианхи. В 1944 году сомон Мунххан был выведен из Хэнтийского аймака и включен в Сухэбаторский. Он назывался:
– Средний хошун восточного тракта халхи
– хошун далай-вана Сэцэнхановского аймака
– хошун Эрдэнэдалай-джонон-вана
– хошун Мунххан-ул аймака Хан-Хэнтий
– сомон Мунххан Хэнтийского аймака
– сомон Мунххан Сухэбаторского айамка
Название Мунххан появилось в 1923 году, центр был назван Баясгалант.
|
|
Ч. Дондов
Знакомство
|
Бид эхлээд сумандаа хамгийн нэр хүндтэй, хууч түүх сайн мэддэг, 80 настай Ч.Дондов багшийнд очлоо. Ч.Дондов багш өндөр настай ч ануухан, яриа хөөрөө сайтай, цээж сайтай, ухаан саруул, сайхан өвгөн байв.
Чойровын Дондов гуай 80 настай. Эрэгтэй. Халх ястан. Түүх-газарзүйн багшийн мэргэжилтэй. Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын уугуул иргэн.
– Сайн байна уу? Та?
– Сайн, сайн байцгаана уу? "За, Дээшээ сууцгаа" гээд Ч.Дондов гуай С.Ю.Неклюдов багшийг харан, их л хүндэтгэж, – "Сайхан хүн байна" гээд орос хэлээр мэндлэв. Хуучин сэхээтэн хүний хувьд тэр нямбай гэгч нь бидний нэр хаягийг бичиж тэмдэглэж авч байв.
– Таны алдар?
– Чойровын Дондов.
– Та хэд хүрч байна?
– 80
– Та түүхийн багш уу?
– Түүх, газарзүйн багш.
– Олон жил багшилсан уу?
– 20 гаруй жил бага ангид, 20 гаруй жил дунд ангид нийлээд 40-өөд жил багшилсан. Манай гэр бүлийн хүн ч гэсэн Багшийн сургууль төгсөөд насаараа бага ангийн багш хийсэн.
-Та Мөнххаан сумын уугуул уу?
-Тиймээ, насаараа энд байж, энд багшилсан. Би 5-7 нас хүртлээ чогчинд хураад гүйж явлаа. Долоотойгоос хойш сургуулийн хүүхэд лам байж болохгүй гэсэн төр засгийн тогтоол гараад лам байхаа больсон доо. Миний эцэг Чойров насаараа лам байсан гээд зургийг нь үзүүлэв.
– Таны яс үндэс?
– Халх хүн.
|
Сначала мы пошли к большому знатоку старины, 80-летнему учителю Ч. Дондову. Ч. Дондов-багш, несмотря на возраст, очень подвижен, хорошо говорит, память хорошая.
Чойровын Дондов, 80 лет, мужчина, халх, учитель истории и географии. Уроженец Мунх-хан сомона.
– Здравствуйте!
– Здравствуйте, садитесь выше. Красивый человек (глядя на С.Ю.Неклюдова). Записал наши имена и адреса.
– Как вас зовут?
– Чойровын Дондов.
– Сколько вам лет?
– 80.
– Вы учитель истории?
– Истории и географии.
– Много лет учительствовали?
– Более 20 лет в младших классах, более 20 лет в средних классах, всего около 40 лет. Моя жена тоже окончила педагогическое училище и всю жизнь проработала учителем младших классов.
– Вы уроженец Мунххан-сомона?
– Да, здесь прожил всю жизнь, здесь работал учителем. До 5–7 лет я бегал на религиозную службы (был ламой). Когда мне исполнилось 7 лет, вышло постановление правительства, что лама не может ходить в школу, поэтому я вышел из монахов. Отец Чойров всю жизнь был ламой.
– Вы какой национальности?
– Халх.
|
|
Сомон Мунххан
|
Манай энэ Эрдэнэ далай вангийн хошуу гэдэг чинь Шолой сэцэн ханых. Шолой сэцэн хаан 11 хүүхэдтэй байсан. Отгон хүү Эрдэнэ далай ван Буджавын нь хошуу шүү дээ. Одоогийн Норовлин, Дадал сумаас Мөнххаан сум хүртэл өргөн уудам нутагтай хошуу байсан.
Эрдэнэдалай ван Буджавын хошуу их өндөр нэр хүндтэй, өндөр хэргэмтэй хошуу. Монголд Засагт хан, Сэцэн хан, Түшээт хан гэж гурван том аймаг байсан. Сүүлд Сайн ноён хан аймаг нэмэгдсэн. Хэнтий аймаг чинь Сэцэн ханы нутаг.
Мөнххаан сум чинь Сэцэн хааны Далай вангийн хошууны төв анхнаасаа байсан.
Манай сум, манай Мөнххаан уул чинь Чингис хааны ач хүү Мөнх хааны нэрээр нэрлэгдсэн газар байгаа юм даа.
|
Наш хошун Эрдэнэдалай-вана относился к Шолой-сэцэн-хану. У Шолой-сэцэн-хана было 11 детей. Это был хошун младшего Эрдэнэдалай-вана Буджава. Это был большой хошун, располгалася на территории от нынешних сомонов Норовлин, Дадал до сомона Мунххан. Хошун Эрдэнэдалай-вана Буджава было очень уважаемым хошуном. В Монголии было три больших аймака – Дзасагтухановский, Сэцэнхановский, Тушэтухановский. Потом прибавился Сайнноёнхановский. Хэнтийский аймак – это территория Сэцэнхановского аймака. Сомон Мунххан был издавна центром хошуна Далай-вана Сэцэнхановского аймака. Наша гора Мунххан была названа по имени внука Чингис-хана Мунхэ.
|
|
Отец-лама
|
– Таны аав шарын шашины лам хүн үү? Улааны шашных уу?
– Шарын шашных.
– Эхнэртэй лам хүн байсан юм уу?
– Эхнэртэй байлгүй яахав. Манай аав чинь гэнэн сахилтай байсан. Эхнэртэй тул хийдийн горооны гадаа гэр нь байдаг байсан. Манай аав цээжээр сайн уншдаг хүн байсан. Бурхан шашны бишгүүр үлээдэг, бишгүүрчин байв. Одоогийнхоор бол кларнит маягийн хөгжим үлээдэг байжээ .Хошуундаа хамгийн сайн бишгүүрч байсан.
|
– Ваш отец был ламой желтой религии? Или красной?
– Желтой.
– У него была жена?
– Конечно. Он имел посвещение гэнена (гэнэн сахилтай). Так как у него была жена, юрта его стояла за окружной дорогой вокруг монастыря. Отец хорошо читал на память. Играл на бишгуре. Это что-то вроде нынешнего кларнета. В хошуне был самым хорошим бишгурчином.
|
|
Луйджинч – посвящение
|
– Лүйжинч гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ? Лүйжинч хүн олон байсан уу?
– Лүйжинч гэж улааны шашны хүн. Шарын шашинд лүйжинч байхгүй. Томоо дамар бариад, нүүрнийхээ урдуураа хар юм унжуулаад, арван найман настай эмэгтэй хүний дунд чөмгөөр гандан хийж үлээдэг. Зорилго нь юу вэ гэхлээр газар усны хорлолыг арилгадаг. Газар лусыг дуудаж ирүүлээд хорлолыг нь арилгадаг хүнийг лүйжинч гэдэг юм. Лүйжинч хүн хийд дотор бус хийдийн гадна талд байдаг. Улааны шашны хүн.
– Лүйжинч лам сахил хүртэх үү?
– Хүртнэ.
– Энгийн хүн лүйжингийн номыг сураад лүйжинч болж чадах уу?
– Номыг нь сурсан бол эмэгтэй хүн ч лүйжин тавьдаг явдал бий. Лүйжинч болохын тулд их дасгал сургууль хийдэг. Энэ сургуулийг нь Жарж гэдэг. Лүйжинч хүн жарж хийхдээ дандаа харанхуй бүрийгээр үхсэн хүний ил тавьсан хүүрэн дээр харанхуй шөнө сандайлж сууж байж ном уншдаг. Сайн лүйжинч зуун хүний хүүрэн дээр сууж, ном уншвал жинхэнэ сайн лүйжинч болдог. Шөнө очоод үхсэн хүний сүүжин дээр нь суудаг.
– Үхсэн хүний яг хаана нь лүйжинч хүн сууж уншдаг гэнээ?
– Хэвтүүлээд тавьсан хүний шарил дээр шөнө очоод ташаан дээр нь сандайлан сууж байгаад уншдаг. Одоо бол эрэгтэй, эмэгтэй лүйжинч гээд явж байх юм. Тэд нар бол ингэж жарж хийдэггүй. Номыг нь уншаад лүйжинч хийж яваа юм.
|
– Каких людей называют луйджинч? Луйджинчей было много?
– Луйджинч – представитель красной религии. В желтой луйджинчей нет. С большим барабаном, на лицо свесит черные тряпки и дует в гандан, сделанный из мозговой кости (чөмөг) 18-летней девушки. Его цель – очистить зло, которое причиняют [духи] земли и воды. Того, кто призывает духов и очищает зло, называют луйджинч. Луйджинч живет не в монастыре, а вне его. Человек красной религии.
– Лама-луйджинч имеет посвящения?
– Имеет.
– Простой человек может выучить молитвы луйджин и стать луйджинчем?
– Если выучить обряд, то есть и женщины, которые совершают луйджин. Чтобы стать луйджинч, много учатся и тренируются. Эти занятия называют "джардж". Когда луйджинч делает джардж, он в темноте ночью садится, свесив ноги, на умершего и читает молитвы. Хороший луйджинч должен посидеть и почитать молитвы на 100 умерших. Ночью садятся на тазовые кости.
– Где сидит луйджинч, вы говорите?
– Мертвого кладут, приходят ночью, садятся к нему на бок и читают молитвы. Сейчас есть и женщины и мужчины луйджинчи. Они такой джардж не делают. Молитвы читают и совершают луйджин.
|
|
Луйджинч – посвящение
|
– Яагаад заавал сүүжний ясан дээр нь сууж уншдаг юм бол?
– Үхсэн хүнийг хүндэтгээд...Үхсэн ч гэсэн хүний толгой болон цээжин дээр нь сууж болохгүй шүү дээ. Тэгээд ташаан дээр нь сууж байгаа юм аа. Хүндэтгэж байгаа юм.
– Үхсэн хүний сүнс сүүжиндээ байдаг уу?
– Ер нь бол ингэдэг шүү дээ. Хүн үхээд сүнс нь чөтгөр болбол хувхай сүүжний яс болдог. Сүнсний оршиж байгаа газар нь сүүжний яс гэдэг. Тэгээд л сүүжин дээр нь сууж байгаа юм.
|
– Почему именно на тазовых костях надо сидеть?
– Оказывая почтение умершему… Даже если он умер, на голову или грудь садиться нехорошо. Поэтому садятся на бока. Уважая.
– А сунс умершего в тазовых костях?
– Я так говорю: когда человек умирает, если его сунс становится чутгуром, то превращается в сухие тазовые кости (сунж). То место, где пребывает сунс, называют тазовыми костями. Поэтому и садится на тазовые кости.
|
|
Страх перед нечистью
|
– Орой үдэш болсон хойно танаас бид нар сүнс, чөтгөр гэж асуугаад байна. Та битгий сэжиглээрэй.
– Өө, зүгээр. Би юмнаас сэжиглэдэггүй хүн.
|
– Вечером мы говорим о сунсах, чутгурах. Вы не бойтесь.
– Ничего. Я не боюсь.
|
|
Луйджинч – посвящение
|
– Яаж лүйжинч болдог юм бэ?
– Урьдаар сайн лүйжинч хүнээс, багшаас номыг нь сурч, өвлөн авч сурна. Тэгээд өөрийгөө сайжруулахын тулд үхсэн хүнээс айж сэжиглэхгүй болох гэж тэгж шөнө хүүрэн дээр сууж сурч байгаа юм.
|
– Как становятся луйджинчем?
– Сначала у хорошего луйджинча, учителя обучаются молитвам (ном). Потом чтобы воспитать себя и не бояться мертвецов, ночью сидят на мертвых.
|
|
Луйджин – реквизит
|
– Лүйжинчийн үлээдэг гандан нь хүний хөлний яс юм уу?
– Хөлний яс биш шүү дээ. Дунд чөмөг, гарын дунд чөмөг.18-тай эмэгтэй хүний шуун дунд чөмгөөр гандан хийдэг.
– Зөвхөн лүйжинч хүнд л тийм гандан байх уу? Бүх ламд байх уу?
– Бүх ламд байхгүй. Лүйжинч хүнд л байна. Бас лүйжинч хүний уудаг аяга нь хүний гавлын ясан аяга байдаг. Тийм аягыг эрдэнийн чулуу зэргээр бүрээд хийсэн байдаг. Тэр аягыг үргэлж өвөртлөн авч яваад тэрэндээ цай уудаг.
– Ямар ч хамаагүй гавлын яс байх уу?
– Үгүй ээ. Хэлбэрээр нь шинждэг. Эрдэнийн гавал гэж байдгийг шилж авдаг. Тааралдсан хүний толгойг биш цэвэр ариун, эрдэмтэй хүний гавал авдаг. Эрдэнийн гавалыг шилж авна.
|
– Гандан, в который дуют луйджинчи, действительно, из костей ноги человека?
– Не ноги. Средняя мозговая кость, средняя кость руки. Гандан делают из мозговой кости 18-летней девушки, из кости предплечья.
– Только у луйджинча такие ганданы? Или у всех лам?
– У всех нет. Только у луйджинчей. Чаша, из которой они пьют, делается из человеческого черепа. Ее украшают драгоценными камнями. Они все время носят ее за пазухой и пьют из нее чай.
– Любого черепа?
– Нет. Различают по форме. Выбирают череп, который называют драгоценный череп. Не просто первый попавшийся, а череп человека добропорядочного, образованного. Выбирают драгоценный череп.
|
|
Чойджон
|
– 18 настай охины чөмөгний яс зөвхөн чойжин ламд байдаг гэж сонссон?
– Чойжин буух гэдэг лүйжингийнхээс болон бөөгөөс өөр. Бөөгийн нэг төрөл бөгөөд шарын шашинд хувиргаж, эргүүлж шилжүүлснийг Чойжин гэдэг. Монголын уран сайхны "Цогт тайж" гэдэг кинон дээр чойжин бууж байдаг шүү дээ. Чойжин гэдэг чинь бөө мөргөлийн талын хүнийг л хэлдэг. Чойжин, бөө, лүйжинч гурав чинь гурвуулаа өөр... Эртний бөөгийн ёсыг шарын шашин өөртөө тааруулж, өөрчилж, зохицуулж авсныг чойжин гэдэг. Бөө сэлэм барьдаг бол чойжин бас сэлэм барьдаг.
|
– Мы слышали, что кости 18-летней девушки бывают только у лам-чойджонов.
– Ритуал (букв. нисхождение) чойджона (чойджон буух) отличается и от [ритуалов] луйджин и от шаманского. Это одна из разновидностей шаманизма, которая была обработана желтой религией. В монгольском художественном кинофильме "Цогту-тайджи" чойджон совершает ритуал. Чойджоном называют человека, исполняющего ритуал, близкий к шаманскому. Чойджон, шаман и луйджинч совершенно разные. Ритуал, обработанный желтой религией, подогнанный и присвоенный – это чойджон. Шаман держит саблю, чойджон тоже держит саблю.
|
|
Луйджинч
|
– Лүйжинч яагаад бөө мөргөлийнх биш вэ?
– Биш. Улаанаас гарсан. Шарын шашных биш. Чойжин бөө гэдэг. Улааны шашнаас гаралтай. Би өөрө энэ хийдийн дэргэд байсан болохоор сайн мэднэ.
|
– А почему луйджинч не шаманский?
– Нет, из красных. Не желтой религии. Чойджон, говорят, [это] шаман. Происходит из красной религии. Я жил рядом с этим монастырем, поэтому хорошо знаю.
|
|
Культ Гесера
|
– Энэ хүн Гэсэр судалдаг гэсэн үү?
Р.Чүлтэмсүрэн: Тиймээ. С.Ю.Неклюдов багш Гэсэр судлалын нэрт эрдэмтэн.
[Гэсэрийн тахилга]
Ч.Дондов гуай:
– Манай энэ суманд л, монгол даяар ганцхан энд л Гэсэр шүтдэг байсан. Би бүгдийг та нарт ярьж өгье. Манай Гэсэр бол хятадын Даогийн шашны Гэсэр биш. Жинхэнэ монгол Гэсэр. Хятад хүн дөрвөлжин модон дээр цохиод Гэсэр шүтдэг. Манайх тийм биш.
Дээр үед Монголд ганцхан манай Далай вангийн хошуунд л Гэсэрийг шүтдэг байжээ. Миний эцэг 25 жил Гэсэрийн сүмийн, Гэсэрийн тахилч байсан. Хаагдан хаагдтал тахилч нь байсан. Гэсэрийг яаж тахиж, шүтдэгийг одоо би л мэднэ. П.Хорлоо багш судлахаар ирээд надаас асууж байсан. П.Хорлоо гуай Гэсэр энд шүтдэг гэнэ гэсээр сурж ирээд бүгдийг асууж байсан. Жинхэнэ монгол Гэсэр шүтдэг газрыг мэдэх хүн чинь би. Пүрэвийн Хорлоо гуай судлаад монголд ганцхан танай энд л жинхэнэ Гэсэр шүтдэг газар байна гэж хэлж байсан. Улаанбаатарт байдаг манай хошууны хүн П.Хорлоо гуайд хэлж, – "Манай хошуунд Гэсэрийг шүтдэг. Гэсэрийн сүм байдаг. Гэсэрийн наадамд би үрээ морийг нь унаж байсан. Одоо Гэсэрийн тахилгын талаар ганц мэдэх хүн нь Ч.Дондов багш" гэж хэлсэн юм байна. Тэгээд л П.Хорлоо гуай манай энд ирсэн юм.
– Гэсэрийн хийд одоо байна уу?
– 1937 онд буулгаад хаячихсан.
Гэсэр бурхан улаан зээрд морь унасан баатар хаан хүний дүртэй байсан. Олон нөхөдтэй. Морио унаад голд нь байна. Дэлгэмэл бурхан байсан. Хүнд үзүүлдэггүй их нандин бурхан байсан. Жилд нэг удаа зуны дунд сарын 13-нд Гэсэрийг тахиж, Гэсэрийн наадам хийдэг. Бөх барилддаг. Морь уралддаг байсан.
Зуны адаг сарын 15-нд Майдар цам энд болдог байсан.
|
Этот человек исследует Гесера?
Чултэмурэн:
– Да. С.Ю. Неклюдов исследует Гесера.
Ч.Дондов гуай:
В нашем сомоне, то есть во всей Монголии только здесь почитали Гесера. Я расскажу. Наш Гесер не китайской даоской веры Гесер. Это настоящий монгольский Гесер. Китайцы стучат (?) по квадратной деревяшке и так поклоняются Гесеру. Мы не так. В старину в Монголии только в нашем хошуне Далай-вана поклонялись Гесеру. Мой отец 25 лет был Гесеровским тахилчем в храме Гесера. До самого закрытия. Как почитали и поклонялись Гесеру, теперь только я и знаю. П.Хорлоо-багш приезжал сюда и у меня расспрашивал. П. Хорлоо расспрашивал, узнал, что у нас здесь поклонялись Гесеру и приехал сюда изучать проблему. Единственный человек, который знает настоящее место, где поклонялись монгольскому Гесеру, это я. П. Хорлоо изучил и сказал, что только здесь у нас поклоняются настоящему Гесеру. Один человек из нашего сомона, который живет в Улан-Баторе, сказал П. Хорлоо о том, что у нас в хошуне почитают Гесера, что у нас есть храм Гесера, что он сам участвовал в скачках на жеребятах на надоме Гесера, а сейчас единственно кто знает о поклонение Гесеру, это Ч. Дондов-гуай. Вот П. Хорлоо к нам и приехал.
– Храм Гесера и сейчас есть?
– В 1937 году был разрушен. Гесер-бурхан имел облик хана-богатыря (баатар хаан) на красно-рыжем коне. У него большая свита. Он на коне в центре. Много всего изображено (Дэлгэмэл бурхан байсан). Это был очень священный (их нандин) бурхан, которого не показывали людям. Один раз в год летом, 13 числа среднего месяца устраивали жертвоприношение Гесеру и надом Гесера. Боролись борцы, устраивались скачки. 15 числа последнего месяца лета здесь делали цам Майдари.
|
|
Облик Гесера
|
Гэсэр бурханы хөрөг нь улаан зээрд морь унасан, улаан хүрэн сахалтай, улаавтар нүүртэй, хөө хуягтай, сүртэй баатар хүний дүртэй байсан.
– Жамсран бурхан шиг дүртэй юу?
– Хүн шиг сахалтай. Одоо Далха, Говийн Лха гэж цагаан морь унасан бурхныг Алтан овооны эзэн гэж тахиж байгаа. Тэрүүн шиг улаан хүрэн царайтай. Гэсэрийн дуган дотроо дөрвөлжин баримал бурханы өмнө байсан. Говийн Лха бурхантай төстэй.
Гэсэр бурхныг хүнд харуулахгүй. Би тахилчийн хүүхэд болохоороо Гэсэр бурхны хөрөгийг чөлөөтэй үздэг байв.
|
Гесер-бурхан изображался очень величественно – на красно-рыжем коне, с корчиневой бородой и усами, с красноватым лицом, в панцыре.
– Похож на образ Джамсаран-бурхана?
– У него борода, как у человека. Сейчас поклоняются бурхану на белом коне – Далха, Гобийскому Лха как хозяину Алтан-обо. У него, как у них, темно-красное лицо. В дугане Гесера была квадратная статуэтка перед бурханом. Похож на Гобийского Лха. Людям Гесера не показывали. Я был сыном тахилча, поэтому свободно разглядывал изображение Гесер-бурхана.
|
|
Очаг Гесера
|
– Гэсэрийг тэнгэрээс илгээсэн гэж үздэг байсан уу?
– Тэнгэрээс заяатай гэдэг. Гэсэрийн хүрэл тогоо тулгатайгаа байдаг байсан. Гэсэрийн гал голомт энд байдаг гэж ярьдаг байсан. Гэсэрийн удамын хүн энд байсан байх гээд байгаа юм. Тэр хүний гал голомтыг тэр хийдэд юмыг нь нандигнан хадгалж байсан байж таараад байгаа юм. Гэсэрийн даллагын хувин хүртэл байсан.
|
– Считалось, что Гесера послали с небес (тэнгэрээс илгээсэн)?
– Говорят, что он был послан судьбой с небес (тэнгэрээс заяатай). Был котел Гесера с треногой. Здесь был очаг Гесера, так говорили. Вроде бы здесь жил потомок Гесера. Его очаг в том монастыре хранили как святыню. Поэтому, похоже, что это правда. Было даже ведро для призывания Гесера (Гесерийн даллага).
|
|
Конь Гесера
|
| Гэсэрийг тахих өдөр эмнэг, улаан зээрд зүсэмийн соёолон морийг хазаарлаж, чөдөрлөж, Гэсэрийн сүмийн өмнөх хайсанд уядаг. Тэр соёолон морины мундаанд таван хив хадаг уясан байдаг байлаа. Тэр морийг энгийн үед хүн унахгүй дархалсан байдаг. Тусгай хариулдаг хүнтэй.
|
В день жертвоприношения Гесеру красно-рыжего необъезженного пятилетнего коня треножили, надевали на него уздечку и привязывали к ограде около храма Гесера. К холке этого пятилетнего коня привязывали пять хадаков разных цветов. В обычное время на этом коне никто не ездил. Его пас специальный человек.
|
|
Гесер и его потомки
|
| Гэсэрийг тахиж байхад Гэсэрийг бодит хүн гэж мэдсэн. Энэ хавиар Гэсэрийн төрөл төрөгсөд амьдарч байсан гэж үздэг. Ц.Дамдинсүрэн гуай Гэсэрийг судалж, энэ хавиар их ирдэг байсан. Жинхэнэ Гэсэр шүтдэг газар чинь манай хошуу байсан.
|
Когда делали Гесеру жертву, я и узнал, что Гесер был на самом деле. Считается, что здесь жили потомки Гесера. Ц.Дамдинсурэн-гуай исследовал Гесера и приезжал сюда. Настощее место, где почитают Гесера, наш хошун.
|
|
Храм Гесера
|
Манай Гэсэрийг Манжийн хаан дэмжээд, "Чийга" гэдэг гэрчилгээ бичиг өгсөн. Чийга-тай байсан юм. Гэсэрийн хийдийн өмнө дөрвөлжин хайстай. Хайсны голд нь одоогийн утасны шонгийн мод шиг өндөр модтой. Тэр модны үзүүрт өндөр хайрцагтай. Тэр хайрцаг нь урдаа шилтэй, бурхны гүнгэрваа шиг. Тэр хайрцаган дотор "Чийга" нь байдаг гэж ярьдаг байсан. Манж эзнээс тэгж манай Гэсэрийн сүм зориуд онцолж, чийгаа гэдэг эрхийн бичиг өгсөн юм гэнэлээ.
Манай Гэсэрийн сүмд хятадууд их ирнэ. Бээжин наймаа нар гэж байсан юм. Тэд их чихэр боов бэлэгтэй ирнэ. Тэднийг Гэсэрийн сүмд оруулдаггүй байсан. Харин боовыг нь Гэсэрийн тахилгын өмнө тавиад өөрсдийг нь оруулахгүй.
– Манж хаан яагаад тийм чийгаа гэдгийг өгсөн гэнээ?
– Албан ёсны гэрчилгээ өгсөн гэсэн үг. Гэсэрийн сүмийг Манжийн хааны үеэс эхэлж байгуулж, тахиж шүтэж байгаад 1937 онд л буулгаад хаясан юм. Миний аав бол 25 жил тэр сүмийн тахилч нь байсан болохоор би сайн мэдэж байгаа юм.
|
Нашего Гесера поддержал маньчжурский император и дал ему бумагу "Чийга". У него была Чийга. Перед храмом Гесера была четырехугольная ограда. В центре ограды стоял столб, как нынче телеграфные столбы. На верхушке этого столба был высокий короб. У него впереди было стекло, как у гунгэрва бурханов. Говорили, что в том коробе лежала Чийга. Так маньчжурский император почтил храм нашего Гесера и пожаловал ему грамоту Чийга. В наш храм Гесера приходило много китайцев. Их называли "Бэйджин-найма" ("Пекин-торговля"). Они приносили конфеты и печенье в подарок. Их в храм Гесера не пускали. Печенье брали и клали в качестве приношений Гесеру, а самих не пускали.
– Почему маньчжурский император дал такую Чийга?
– Официальное свидетельство, вот что это такое. Храм Гесера построили во времена маньчжурского императора, а разрушили в 1937 году. Мой отец 25 лет был его тахилчем. Поэтому я хорошо знаю.
|
|
Жертвоприношение Гесеру
|
– Гэсэрийг яаж тахидаг байсан бэ?
[Гэсэрийн тахилгын зум]
– Ухаа халзан эр хонийг гэдэсийг нь хагалахгүй алаад амаар нь доторхи гэдсүүдийг нь бүгдийг нь сугалж аваад урд хойд хоёр хөлийн дундуур өөр нь нарийн мод оруулаад, гадаа их гал түлээд дээш нь харуулаад үсийг нь бүгдийг хайчлаад битүү хайчлаад задгай галд шийр толгой хуйхалдаг шиг хуйхлаад тарваганы боодог шиг хул шаргал өнгөтэй болгон шараад Гэсэр бурханы өмнө хойш харуулаад хэвтэж байгаа хонь шиг болгоод хөлийг нь нугалаад тавина. Үүнийг "зум" гэдэг. Ухаа халзан хонины зум гэдэг. Хамгийн том биетэй, хамгийн тарган хониороо ухаа халзан иргэний зум хийж Гэсэр бурханд өргөдөг байсан. Зумын хонийг тусгай хүн хариулдаг. Гэсэрээ залж, тахилга хийсний дараа тэр махыг ном уншсан лам нарт, өгөх ёстой хүндээ хувааж, боов, чамартай цуг холиод өгдөг байсан. Би биеэрээ үзсэн дээ. Чамар гэж боов. Гүйцэд болоогүй тэр зумны махыг дахиж чанаад хүндэтгэж иддэг байсан. Сайхан хуйхтай мах сайхан л байдаг юм. Дотроо улаан, гүйцэд чанаагүй болохоор дахиж чанаж байгаа юм.
Яг л хэвтэж байгаа хонь шиг харагддаг тэр зум, хонио тавьдаг томоо модон тэвш байдаг байсан.
|
– Как почитали Гесера?
[Жертвоприношение Гесеру "дзум"]
Убивали желтоватого барана с пятном на лбу, не разрезая живота, вытаскивали все внутренности через рот, между передними и задними ногами протягивали тонкую палку, на улице разжигали большой огонь и клали его на спину на огонь. Всю шерсть состригали. Как готовят в огне голову. И как бодог из тарбагана, так же жарили его до коричневого цвета. Клали его перед Гесер-бурханом, повернув задом, подогнув ноги, как кладут обычно овцу. Это называют "дзум". Подносили Гесер-бурхану "дзум" самым большим бараном-производителем с пятном на лбу. Барана для "дзум" пас специальный человек. После того как пригласив Гесера, совершали ему жертвоприношение, мясо барана делили среди лам, которые читали службу, тех людей, которым полагалось дать, смешав с печеньями боов, ячменным тестом (чамар). Я видел это своими глазами. Чамар – это боов. Неготовое мясо "дзума" доваривали и ели. Хорошо опаленное мясо вкусное. Внутри оно красное, неготовое, поэтому его доваривали. "Дзум" выглядел как лежащий баран, была большая деревянная подставка, на которую укладывали барана.
|
|
Жертвоприношение Гесеру
|
– Ухаа хонь гэсэн үү? Ямар хонийг ухаа гэж байна вэ?
"Буйдан баатар" гэж шүлэг байдаг даа. Зохиолч Г.Сэр-одын бичсэн тэр шүлэгт :
"Урьд нэгэн цагт
Улаан Буйдан баатар
Уулын хярыг давж
Удаан ан хийхээр
Угалдарган эвэртэй
Ухаа аргаль ирэгээ
Унаган нядалж богцлоод
Хар хилэн хүлгээ
Хагсаан байж унаад
Хасар басар нохойгоо
Дуудан байж дагуулаад
Хаш цагаан гэрээ
Тойрон байж ёслоод
Хатан хүү хоёроо
Үнсэн байж мордлоо..." гэдэг.
Тэнд гарч байгаа ухаа аргалыг гэдэг чинь ухаа халзан хонийг хэлж байгаа юм.
Буйдан баатар гэдэг чинь Гэсэрийн 33 баатарын нэг шүү дээ.
"Буйдан баатар" гэдэг шүлэг чинь 20 настай нас барсан Г.Сэр-од зохиолчийн шүлэг. Гэсэрийн 33 баатрын хамгийн мундаг баатар нь Цасчихэр, Буйдан баатар гээд гардаг шүү дээ.
– Ухаа халзан гэдэг чинь ямар зүсмийн гэсэн үг вэ?
– Шав шар биш. Ухаа гэдэг хул будагархуу. Хүзүү нь хул, шар халзан хонь. Оросоор хэлбэл оранжавы өнгө гэсэн үг дээ.
|
– Вы говорите "ухаа хонь". Какого барана так называют?
– Есть такие стихи "Буйдан-батор". Написал Г. Сэр-Од. Там есть такие слова:
В давние времена
Красный Буйдан-батор
Перевалил через гребень горы
Пошел на долгую охоту
С закрученными рогами
Барана аргали (Ухаа аргаль ирэг)
Завалив, разделал и положил в сумку,
Черного гневного скакуна
Дав выстояться, оседлал
Собак Хасара и Басара
Позвал и повел за собой,
Белую, как камень халцедон, юрту
Объехав кругом
Жену и двух сыновей
Поцеловав, отправился…
Желтоватый баран (ухаа аргал), о которых здесь говорится, это и есть ухаа баран с белым пятном. Буйдан-батор – один из 33 богатырей Гесера. Там же есть Цасчихэр, Буйдан и прочие.
– Ухаа халзан – это что за масть?
– Не очень желтая. Ухаа это саврасый, светло-желтый, такого цвета. Шея саврасая, а сам желтый с пятном. По-русски оранжевый.
|
|
Беседа
|
Биднийг ярилцаж байхад Ч.Дондов гуайн эхнэр гурилтай хоол хийж дайлав. Хоол идэхийг урьж, хоолны тухай ярьж байгаад Ч.Дондов гуай:
– "Махыг орос хүн шалз чанаж иддэг. Мах чанаад монгол хүн хоолон дээр нь. Орос, хятад хүн махыг шалзлаад хорон дээр нь иддэг" гэсэн үг байдаг юм гээд инээж суулаа. Монголд махыг "Монгол хүн хоолон дээр нь, хятад, орос хүн хорон дээр нь иддэг" гэсэн өвөрмөц хэллэг байдаг юм байна.
|
Во время нашей беседы жена Ч.Дондов-гуая принесла лапшу и угостила нас.
Ч.Донов, смеясь:
– Русские разваривают мясо. Монголы же варят и едят, когда "это – еда" (хоолон дээр). А русские и китайцы едят, когда это уже яд. Есть такая поговорка: "Монголы едят мясо "пока еда", русские и китайцы едят мясо, когда "уже яд"".
|
|
Молитвы Гесеру
|
– Гэсэрийг тахиж, залбирахдаа "Гэсэрийн тууж" ч гэдэг юмуу бичгийн зохиолоос нь уншиж, ашигладаг уу?
– Үгүй. Номноос авч уншихгүй. Гэсэрийн уншлага гэж байдаг. Дара эхийн тарни, Улаан сахиусны тарни, бурханы тарни, бөөгийн тарни зэрэг тарниуд байдаг. Харин Гэсэрт тийм тарни гэж байдаггүй.
|
– Когда почитают Гесера, используют что-то из письменных источников, например, "Гесерийн-тууж"?
– Нет. Из книг не читают. Есть молитвы (уншлага) Гесеру. Есть всякие тарни – Таре, Красному гению-хранителю, бурханские, шаманские тарни. А Гесеру таких тарни нет. На монгольском языке есть "Сутра Гесера". Там-то и говорится про него: на красно-рыжем коне, с рыже-коричневой бородой Гесер-батор …
|
|
Гесер – покровитель охоты
|
| Монгол бичгээр бичээтэй "Гэсэрийн судар" байдаг. Тэрэн дээр улаан зээрд морьтой, улаан хүрэн сахалтай, баатар Гэсэр гээд л гардаг. Ан гөрөө хийхдээ тэрийгээ "Гэсэрийн судар" уншдаг. Ямар нэг Бурхантай холбоо хамааралгүй. Гэсэр өөрөө ан гөрөө хийгээд л явдаг байсан. Анчид урьд анд явахдаа "Гэсэрийн судар" номоо уншдаг байсан. Анчин хүн тийм судартай байсан. Гэсэр жинхэнэ хар хүн, анчин байсан. Гэсэрт шашны ямар нэг юм байхгүй.
|
"Сутра Гесера" читается, когда идут на охоту. Ни к какому бурхану не относится. Гесер сам охотник. Когда раньше люди отправлялись на охоту, имели такую сутру. Гесер был мирянином, охотником. Гесер ни к какой религии не относится.
|
|
Молитвы Гесеру об охотничьей добыче
|
– Гэсэр бурхнаас юу гуйдаг байсан бэ?
– Ерөөсөө л ан гөрөө олз омогтой байхыг гуйна . Урт нас, өвчин зовлонг арилгах, иймээ тиймээ юмыг надаас зайлуулж өг гэхгүй. Ан гөрөөс л гуйдаг. Гэсэр үндэсээрээ өөр, жинхэнэ төрийн хар хүн, баатар хүн байжээ.
Шарай голын гурван хаантай Гэсэр байлдаж, тэднийг дардаг. Гэсэр байлдахаа хүрвэл байлддаг. Агнахаа хүрвэл агнадаг тийм баатар хүн байсан.
Гэсэр бурхнаас ан гөрөөг л олзтой байхыг гуйна. Тэрнээс өөр юм ердөө гуйхгүй.
|
– Что просят у Гесер-бурхана?
– Просят, чтобы охота была успешной. Не просят долгих лет, здоровья, выздоровления, убрать все плохое. Только охотничьей добычи. Гесер – это мирянин, богатырь. Гесер боролся с тремя шарайгольскими ханами и победил их. Гесер, если уж воюет, то воюет. Если охотится, то охотится. Такой богатырь. У него просят охотничей добычи, другого не просят.
|
|
Жертвоприношение Гесеру
|
– Ямар өдөр Гэсэрийн тахилга хийдэг гэнээ?
– Зуны дунд сарын 13-нд. Жилд нэг удаа болдог. Мөнххаан уулаа бас тахидаг. Мөнххаан уулыг тахихад Гэсэрийн баатрын хувцастай дүр бүхий зурмал хөргийг авч очдог байсан. Манай аав Мөнххаан уулыг тахихад Гэсэрийн сүмийн тахилчийн үүднээс заавал очдог байлаа.
– Зуны дунд сар гэдэг чинь яг хэдийд гэсэн үг вэ?
– Зуны эхэн сар чинь 5 дугаар сар. Зуны дунд сар гэдэг 6, 7 дугаар сарын зааг. Хаврын эхэн сар чинь 2,3,4 дүгээр сар. 5,6,7 дугаар сар чинь зуны сар. 8,9,10 дугаар сар чинь намрын сар. 11,12 дугаар сарыг өвлийн сар гэдэг юм.
|
– В какой день делают жертвоприношение Гесеру?
– 13 числа среднего летнего месяца. Один раз в год. Приносят жертвы и горе Мунх-хан. Когда делали жертвоприношение Мунх-хану, то несли туда картину с изображением богатыря в одежде Гесер-батора. Мой отец как тахилч Гесера обязательно участвовал в пооклонении горе Мунх-хан.
– Средний летний месяц, это который?
– Первый месяц лета – 5-й месяц. Средний – на границе 6 и 7-ого месяцев. Весенние месяцы – 2, 3, 4 месяцы. 5, 6, 7 месяцы – летние. 8, 9, 10 – осенние. 11, 12 – зимние.
|
|
Гесер –патриот
|
– Гэсэрт яагаад тэгж шүтэж залбирдаг болсон юм болоо?
– Гэсэр гадаад, дотоодын дайснуудтай байлддаг. Орон нутгаа хамгаалдаг. Заваараа ан гөрөө хийдэг. Үндсэндээ эх оронч баатар байсан. Ц.Дамдинсүрэн "Монгол Гэсэр" гэж бичсэн. Гэсэр бол монголын үндэснй баатар, национальный богытар болохоор л тэгж шүтэж байсан.
|
– Почему стали так поклоняться Гесеру?
– Гесер сражается с внутренними и внешними врагами. Защищает родину. Когда свободен, охотится. По сути – богатырь-патриот. Ц. Дамдинсурэн написал про "Монгольского Гесера". Гесер – это монгольский национальный герой, национальный богатырь. Поэтому ему поклонялись.
|
|
Гесер – местное божество
|
Гэсэр гээд яриад байгаа энэ Гэсэр бол Чингисээс урагш, их л эртний баатар.
– Гэсэр тэгэхлээр энд амьдардаг байсан гэж үү?
– Би энд амьдардаг байсан гэдэг талаар сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ энд байсан Гэсэрийн сүм дотор Гэсэрийн гал голомт гээд түүний хэрэглэж байсан тогоо, даллаганы хувин зэрэг хадгалаастай байдаг байсан. Тэхээр энэ нутаг Гэсэрийн гал голомт. Чингисээс өмнө Гэсэр амьдарч байсан. Гэсэрийн удмын ямар нэг хүмүүс энд амьдарч байсан байх гэж үздэг. Манай энэ хошуу нутгийнхан өөрсдийгөө Гэсэрийн гал голомт гэж үзэж, "Ай, Алтан Гэсэр минь өршөө!" гэдэг. Бидний багад морь бүдрэхэд ч, ямар нэг юм болоход "Бурхан өршөө!" гэхээсээ өмнө "Гэсэр минь!", "Алтан Гэсэр минь, Өршөө!" гэдэг байсан. Энэ ч гэсэн монголын нэг өвөрмөц зан үйл шүү. Харин одоо энэ талаар мэддэг хүн байхгүй болж байна.
Гэсэрийн сүм хийдийн баруун урд онцгой байдаг байсан. Горооны гадна талд Бурханы шашинд хамаагүй байсан.
|
Гесер жил намного раньше Чингиса.
– Значит, Гесер жил здесь?
– Этого я хорошо не знаю. Но в храме Гесера, который здесь был, хранились котел, ведро для призываний – как очаг Гесера. Получается, что эти места – очаг Гесера. Гесер жил до Чингиса. Я думаю, здесь жили потомки Гесера. Жители нашего хошуна считали себя очагом Гесера. Поэтому они говорили: "Ай, Золотой Гесер, прости меня!" В моем детстве, когда конь спотыкался или еще что-то происходило такое же, перед тем как сказать "Прости, бурхан!", говорили "Гесер мой, Золотой Гесер мой, прости!" Это особый монгольский обычай. Сейчас уже не стало людей, которые знают это. Храм Гесеру находился на юго-западной стороне монастыря, стоял обособленно, за круговой дорогой, к буддизму никакого отношения не имел.
|
|
Молитвы Гесеру
|
– "Гэсэрийн тууж"-д мангасыг дарсан тухай гардгийг Та санаж байна уу?
– "Гэсэрийн сангийн судар"-т мангасыг дарсан тухай байдаггүй. Харин ан хийсэн тухай л байдаг. Ц.Дамдинсүрэн гуайн хэвлүүлсэн "Гэсэр"-т л мангастай тулалдсан зэрэг гардаг.
|
– Вы помните про то, как Гесер победил мангаса, о чем расскзаывается в "Гесерийн-тууж"?
– В "Сутре воскурений Гесеру" нет про то, как он покорил мангаса. Есть про то, как он охотился. В книге, которую опубликовал Ц.Дамдинсурэн-гуай, есть про его победу над мангасом.
|
|
Храм и снаряжениеГесера
|
– Энэ хавьд Гэсэртэй холбоотой дурсгалт газар байдаг уу?
– Байхгүй. Энэ сүмийг буулгахаас өмнө Гэсэрийн буу, хөө хуяг зэрэг байдаг байсныг сүмийг буулгахдаа устгасан. Урт эрээн замагтай буу, урт сэлэм, баатрын малгай нь гялалзаж байдаг байсан. Малгайн орой дээр нь дуулга байсан. Хөө хуяг нь гялалзсан. Эмээл нь алтан чимэгтэй. Дөрвөлжин бүүрэгтэй том эмээл байв. Бодит л байсан.
– Гэсэрийн сүм гэдэг байсан уу?
– Гэсэрийн дуган гэдэг байсан.
– Улаанбаатарт Гэсэр сүм гэж байдаг. Тэрнээс өөр үү?
– Шал өөр. Тэр чинь Хятадын Дао-гийн шашны сүм. Тэрнээс биш Гэсэр тэнд байгаагүй. Гэсэр гэдэг бол Монголд нэг баатар байсан л гэж бодохоос өөр юм байхгүй.
Манай Гэсэрийн дуганын зүүн хойно Гэсэрийн туг байсан. Босоо баатар, туг хиур, зэвсэг байсан. Хагас юм нь тэр байшинд. Гэсэр гэж бодит баатар Далай вангийн нутагт байжээ.
Одоогийн Баян-овоо сумаас зүүн тийш Гэсэрийн туг гэж байсан юм гэнэ лээ. Тэнд бас "Алтан Гэсэр минь!" гэдэг.
|
– В вашем краю есть какие-то места, связанные с Гесером?
– Нет. До того, как разрушили храм, были ружье, панцырь Гесера. Все уничтожили. Длинное ружье с пестрым затвором, длинная сабля, богатырская шапка сверкали. На макушке шапки был шлем. Панцырь блестел. У седла золотые украшения. Большое седло с четырехугольными луками. Все было на самом деле.
– Храм (сум) Гесера?
– Храм (дуган) Гесера.
– В Улан-Баторе есть храм Гесера. Отличный от него?
– Совершенно. Там это храм даоской религии. Другого Гесера там не было. А Гесер был монгольским богатырем.
На северо-востоке нашего дугана Гесера был стяг Гесера (туг). Был стоящий богатырь, стяг, оружие. Половина его вещей в том доме. Гесер был в действительности, он был богатырем на территории Далай-вана. На восток от сомона Баян-обо тоже было знамя Гесера. Там тоже говорят "Золотой Гесер мой!".
|
|
Культ Гесера: угасшая традиция
|
– Гэсэрийн тахилгыг одоо жил болгон хийж байна уу?
– Одоо бол хийхгүй байгаа. 1937 оноос хойш хийгээгүй.
– Одоо тэгвэл Гэсэрт залбирах сүм дуган зэрэг газар байхгүй байгаа юм уу?
– Юу ч байхгүй. Одооны багачууд "Гэсэр минь өршөө!" гэхийг ч мэдэхгүй шүү дээ.
|
– Сейчас проводят каждый год жертвоприношение Гесеру?
– Нет. После 1937 года не делали.
– Значит, сейчас нет храма (дуган), где поклоняются Гесеру?
– Ничего нет. Нынешняя молодежь не знает, что надо говорить "Гесер мой, прости!"
|
|
Гесеровское гадание
|
– Та Гэсэрийн сүмд шавилж байсан уу?
– Үгүй. Гэсэр тахихад Гэсэр бурхны дэлгэмэл хөргийг ил гаргаад дөрвөн лам ном уншдаг байсан. Тусгай цорж, унзад лам уншихгүй. "Гэсэрийн судар" гэж төвд хэлээр байсан. Бас "Мэргэний судар" гэж байдаг. Савтай хулсаар мэргэлдэг. Олон хулс шигшиж шигшиж, дугаар нь гарч ирдэг.
Жилд нэг удаа дөрвөн лам Гэсэрийн хөрөг зургийг нь дэлгэж, ном уншаад л, буцаагаад эвхээд хийчихдэг. Жил болгон нэг хадаг нэмж уядаг байсан.
"Гэсэрийн мэргэ" гэж байдаг. Хятадын хулсаар мэргэлдэг мэргийг монгол бичгээр бичсэн байдаг.
– Гэсэрийг зөвхөн эрэгтэй хүмүүс л тахидаг байсан уу?
– Гэсэрийг тахихад эр, эмгүй тойрч мөргөдөг. Гэхдээ сүм дотор нь хэнийг ч оруулахгүй. Гэсэрийг тахихад гурван нас уралдаж, наадам болдог. Азарга, их нас л уралдна.
|
– Вы были послушником в храме Гесера?
– Нет. Когда делали жертвоприношение Гесеру, выносили изображение Гесер-бурхана, 4 ламы читали молитвы. Не цорджи и ундзады. Была "Сутра Гесера" на тибетском языке. Есть и "Сутра о гадании". Гадают на бамбуке в коробочке (?) Встряхивают бамбуковые палочки (?) и выходит какое-то число.
Один раз в год 4 ламы вытаскивали изображение Гесера, разворачивали, читали молитвы, и снова складывали. Каждый год прибавляли один хадак.
Есть "Гадание Гесера". На китайских бамбуковых палочках, надписи на монгольском языке.
– Гесера могли почитать только мужчины?
– И мужины, и женщины обходили кругом и поклонялись. Но в храм никого не пускали. Во время жертвоприношения Гесеру были скачки разных коней трех возрастов. Был надом. Жеребцы и взрослые кони скакали.
|
|
Богатыри и жены Гесера
|
– Гэсэрийн 33 баатар, хатан нарт нь мөргөж шүтдэг үү? Эсвэл зөвхөн Гэсэрт ганцааранд нь л мөргөх үү?
– Тэгж баатар, хатанд н мөргөхгүй. Зөвхөн Гэсэрийг шүтдэг байсан. Ер нь 33 баатрыг нь нэрлэвэл хамгийн мундаг нь Нанжин баатар, Цасчихэр, Буйдан баатар гэж байдаг. Гэхдээ Гэсэрийн Нанжин, Цасчихэр баатрыг шүтэхгүй.
– "Гэсэрийн судар"-т 33 баатар нь нэрээрээ гарах уу? Эсвэл зөвхөн тоо нь дурдагдах уу?
– Нэрээрээ л байна. Яг тэгж тэр тэгдэг байлаа. Энэ ингэдэг байлаа гэж бичээгүй байдаг. "Гэсэрийн их судар", "Гэсэрийн бага судар" гэж байсан. Айл болгонд "Гэсэрийн судар" байсан.
|
– Поклонялись 33 богатырям Гесера, его женам? Или только ему одному?
– Богатырям и ханшам не поклонялись. Почитали только Гесера. Из его 33 богатырей самые могучие – Нанджин-батор, Цасчихэр, Буйдан. Но Нанджина и Цасчихэра не почитают.
– В "Сутре Гесера" точно говорилось о его 33 богатырях? Или только упоминалось?
– Говорилось. Но не написано, мол, было так и так. Были "Малая сутра Гесера" и "Большая сутра Гесера". В каждом айле была "Сутра Гесера".
|
05.08.2008
Центр сомона Мунххан Сухэбаторского аймака
Ч. Дондов
Покровители охоты
|
– Гэсэрт ангийн их олзтой байхыг хүсэж залбирдаг байсан гэсэн. Тэгэхлээр танай энэ нутагт тийм олон хүн ан хийдэг байсан юм уу?
– Дээр үед бол анчид их байсан. Буугүй айл ч гэж байхгүй. Их л ан хийдэг байсан.
– Зөвхөн Гэсэрт л мөргөдөг байсан уу?
– Ер нь Гэсэрт л мөргөдөг байсан.
– Хангайн эзэн ч юм уу,өөр ямар нэг юманд мөргөдөггүй байсан юм уу?
– Ер нь манай эндхийхэн их шүтлэгтэй. Далай вангийн хүрээ гэж байсан. Шашин номын газар их байсан улс.
– "Гэсэрийн судар"-т Манхан тэнгэр, Манийхан тэнгэр, Манихан тэнгэр гэж ангийн тэнгэрийн нэр гарч байсан уу?
– Бий, бий. Манхан тэнгэр,Манихан тэнгэр гэж байсан.
|
– Говорят, что Гесеру молились, испрашивая хорошую охотничью добычу. В ваших краях так много людей охотились?
– В старое время охотников было много. Не было айла без ружья. Много охотились.
– Поклонялись только Гесеру?
– В общем, только Гесеру.
– А не поклонялись, например, хозяину Хангая или кому-нибудь еще?
– Здешние люди много чему поклоняются. Был здесь монастырь Далай-вангийн-хурэ. Было много религиозных центров.
– В "Сутре Гесера" был такой бог охоты по имени Манхан-тэнгэр, или Манийхан-тэнгэр, Манихан-тэнгэр?
– Был. Манахан-тэнгэр, Манихан-тэнгэр, есть такой.
|
|
Луйджинч
|
– Хүн нас барахад заавал лүйжинч ламыг дуудах уу? Эсвэл өөр лам дуудаж болох уу?
– Лүйжинчийг дуудахгүй.
– Лүйжинч бүр дээр үед байсан юм уу?
– Байсан. Хийдийг усттал цөөхөн хэд байсан.
– Одоо их болсон юм уу?
– Одоо бол бидний танил эмэгтэй хүн хүртэл лүйжин тавьж байх юм байна шүү дээ.
|
– Когда умирает человек, обязательно зовут луйджинча? Или можно просто ламу позвать?
– Луйджинча не зовут.
– А луйджинчи были и в старину?
– Были. До уничтожения монастырей было некоторое количество.
– А сейчас их стало много?
– А сейчас луйджин читает даже одна наша знакомая, вот так.
|
|
Обряд дзад
|
– Та задын чулууны тухай сонссон уу?
– Сонсож байсан. Чулуун зэвсгийн үеийн үлдэгдэл шүү дээ. Цахиур чулууг цуулаад, цуулсныг нь модонд зоогоод хутга болгож хэрэглэдэг. Ингэж цуулж авсаар байгаад хамгийн сүүлд үлдсэнийг нь задын чулуу гэдэг. Дээр үед зад тавьж байгаад ном уншиж бороо оруулдаг байсан. Ухаандаа тэнгэр задална гэсэн үг.
– Үхрийн гиваан гэдэг чинь задын чулуутай холбоотой юу?
– Үхрийн гэдсэн дотор хатуу, хивэг шиг юм байдаг. Тэрийг бас зад гэдэг байсан. Сүүлд нь бутлаад эм хийдэг гэсэн.
– Үхрийн гивааныг тавиад ямар нэг тарни уншдаг уу?
– Мэдэхгүй. Яаж уншдагийг нь би мэдэхгүй. Бороо хур гуйж л уншдаг байх. Зад гэдэг нь тэнгэр задлах л гэсэн үг.
– Задыг тусгай хүмүүс уншдаг уу?
– Тэгнэ ээ. Хүн болгон уншихгүй. Зад барьдаг лам л уншина.
– Тийм хүнийг зад барьдаг лам гэж болох уу?
– Тэгнэ. Зад барьдаг лам л гэнэ.
– Хур бороо орохгүй ган болсон үед л тэгж зад барьдаг байсан уу?
– Тэгнээ.
– Муу муухай юм бодож, үер болоосой ч гэдэг юмуу гэж задын ном уншдаг байсан болов уу?
– Үгүй. Муу муухай юм бодож уншихгүй. Бурханы номд тийм муу муухай юм огтхон ч байхгүй.
– Шарын шашны лам задын ном уншдаг байсан уу?
– Тийм. Шарын шашных л уншдаг байсан.
|
– Вы слышали что-нибудь о "камне дзад"?
– Слышал. Это пережитки каменного века. Кремень раскалывают, скол укрепляют на деревяшке и используют как нож. Скалывают, скалывают, а то, что осталось, называют "камень дзад". В старину "делали дзад" (зад тавьж), читали молитвы и так вызывали дождь. Это значит, раскрывали (задлах) небеса.
– Коровий печеночный камень "гиван" связан с камнем "дзад"?
– У коровы в животе есть такое твердое нечто, похожее на шелуху. Его также называли дзад. Позднее стали толочь и делать лекарство.
– Читают какие-то тарни, ставя коровий гиван?
– Не знаю. Как читают, я не знаю. Наверное, призывают дождь. Дзад – это раскрытие (задлах) небес.
– Дзад говорят специальные люди?
– Да. Любой человек не может. Может читать только лама, умеющий держать дзад (зад барьдаг).
– Такого человека называют, лама, держащий дзад?
– Да, называют, лама, держащий дзад.
– Дзад держали только в засуху?
– Да.
– А можно пожелать чего-нибудь плохого, например, пусть будет наводнение, и совершить ритуал дзад?
– Нет. Не желают плохого при чтении призываний дзад. В книгах и молитвах бурхана такого нет.
– А ламы желтой веры читали молитвы дзад?
– Да. Они-то и читали.
|
|
Люди с черным языком
|
– Энд хар хэлтэй гэж нэрлэгдэж байсан хүмүүс байсан уу?
– Дээр үед тэгж л байсан. Хар хэлтэй хүмүүс гэж муугаар хараадаг хүмүүсийг хэлдэг байсан байлгүй. Тэрнээс хав хар өнгөтэй хэлтэй хүн л лав харагддаггүй л байсан.
– Хар хэлтэй гэж хар өнгөтэй хэлтэй хүн байсан юм уу? Аль эсвэл хэлээ гурвалжилж будсан хүн байсан юм уу?
– Үгүй, үгүй. Хар будгаар хэлээ будсан юм шиг хар хэлтэй хүн гэж юу байх вэ.Чамайг тэгвэл тэгнэ, ингэвэл тэгнэ гэж хараадаг хүмүүсийг л хар хэлтэй гэдэг. Гэхдээ хараалгаж байгаа хүн нь сэжиглэвэл л юм болдог.Тэрнээс биш сэжиглэхгүй бол зүв зүгээр. Оюун сэтгэхүйтэй л холбоотой.
|
– Здесь были люди, которых называют "обладающие черным языком"?
– В старину так говорили. Так называли людей с черным языком, которые говорили проклятья. Таких, у которых были черные языки на самом деле, не видел.
– Были люди с черными языками? Или люди наносили черной краской языки треугольником?
– Нет, нет. Какие люди могут быть с черными языками, будто покрашенными черными краской? Так говорили о тех, кто проклинал – если ты так, пусть с тобой будет так и пр. Если же их не бояться, нормальные люди. Это связано с психологией.
|
|
Типы шаманов
|
– Бөө гэж ямар хүмүүс байсан юм бэ? Энд бөө нар байсан уу?
– Бөө гэж байсан. Одоогийн бөө шиг л нүүрнийхээ урдуураа хар юм унжуулаад. Шар шувууны өдтэй, нүдтэй малгайтай. Тал хэнгэрэгтэй, сэлэмтэй, ном уншдаг. Намайг бага байхад энд Хүрэл бөө гэж байсан. Дамдин бурхан шүтдэг. Лам нар Дамдин бурханы номыг уншихаар наана нь тусгай бойПоронд сан тавьчихаад л уншина. Тэгээд л эвшээгээд хувцаслаад унана. Тэгээд л өвөр энэ тэрээ задална гээд л хоёр хүн хадгаар гэдсээр нь чангалаад уяхад: "Аа, аа, аав" гээд л амаа том ангайж байдаг юм. Одоогийн бөөгөөс арай л догшин. Манай энэ суманд манайтай айл Хүрэл өвөө гэж байсан. Манай эндэхийн бөө бол завилж сууж байгаад үсэрч босоод наашаа хараад л, цаашаа хараад л байдаг. Сэлэмнийхээ үзүүрийг нь ташаан дээрээ тулж байгаад дугуйруулаад тавихад чавхдаад л үсрээд газарт зоогддог байсан. Одоо бол тэгж бөөлдөг хүн байхгүй. Тэгж бөөлж байгаад онгод нь орохоор юмаа асууна. – "Манай мал алга болсон. Энэ тэр гээд л.."
|
– А что за люди были шаманы? Здесь были шаманы?
– Были шаманы. Как и теперь, свешивали на лицо черные штучки. С перьями филина, с глазастой шапкой. У них был бубен, сабля, читали молитвы. Когда я был маленький, был такой шаман Хурэл. Почитал бурхана Дамдина. Когда ламы читали молитвы Дамдину, он зажигал воскурения в особой курильнице и читал молитвы. Потом начинал зевать, потом одевался и падал. Два человека перевязывали его по животу хадаком, мол, у него разорвется пазуха или еще что, тогда он раскрывал рот "аа, аа, аав". Более грозно, чем нынешние шаманы. У нас в сомоне был айл старика Хурэла. Наши шаманы могли сидеть, скрестив ноги в позе лотоса, потом сразу прыгнуть на ноги и поворачиваться то вперед то назад. Кончик сабли упирали в бок, сгибали ее в дугу, а потом отпускали. Она прыгала и вонзалась в землю. Сейчас так уже не камлают. Когда шаман камлает, и в него входит онгон, то его и спрашивают то, что нужно, мол, у нас пропала скотина, то да сё…
|
|
Костюм и атрибуты шамана
|
– Та бөөгийн малгай дээр эвэр байхыг харсан уу?
– Тэр бөөгийн малгай дээр шар шувууны өд, гурван нүд байдаг байсан.
– Бөөгийн хувцасанд нь ийм түлхүүр шиг юм унжиж байдаг байсан уу?
– Шар шар гэж дуугардаг хонхнууд л байдаг байсан.
– Бөөгийн хэц гэж та мэдэх үү?
– Би тийм юм гэж мэдэхгүй байна. Хүрэл бөөд дүүрэн л хонх байдаг байсан.
– Дархад бөөгийн хувцас шиг үү?
– Дархад бөө гэдэг чинь Хөвсгөлийнх. Иймэрхүү нум сум байдаг байсан гээд зурж үзүүлэв. Гэсэрт байдаг чимэг л юм даа.
|
– Вы видели, чтобы на шапке шамана были рога?
– На шаманских шапках были перья филина и три глаза.
– А такая штука, как ключ, спадала?
– Были колокольчики, которые звенели шар-шар.
– А знаете, что такое шаманские погремушки?
– Не знаю такого. У шамана Хурэла было полно колокольчиков.
– Как у дархадского шамана?
– Дархадские шаманы это хубсугульские. Вот такие были лук и стрелы. (Рисует). У Гесера были такие украшения.
|
|
Борьба лам и шаманов
|
– Лам, бөө хоёр хоорондоо тэмцэлддэг байсан гэж та сонссон уу?
– Үгүй. Хүрэл бөө гэдэг чинь Дамдин бурханыг шүтдэг байсан. Лам нар жасаа уншиж байхад Хүрэл бөө энд нь суугаад л бөөлж байдаг байсан.
|
– Слышали, чтобы ламы и шаманы боролись между собой?
– Нет. Шаман Хурэл почитал бурхана Дамдина. Когда ламы читали свои молитвы, шаман Хурэл сидел вот тут и камлал.
|
|
Последний халхаский шаман
|
– Энд хамгийн сүүлийн бөө хэзээ алга болсон бэ?
– 1937 оны үед Хэнтий аймагт очоод тэндээ байж байгаад нас барсан гэдэг. Тэрнээс хойш энд бөө гэж юу ч байхгүй болсон.
– Танай нутгийн бөө нар халх бөө юу?
– Тийм ээ. Өвгөн настай хүн байсан. Тэгээд л бас урьдын хүмүүс Хүрэл өвөөг бол бөө байхгүй үеийн бөө. Урьдын цагийн Учралт бөө энэ тэрээс Хүрэл бөө муу л гэдэг байсан.
|
– Когда последний шаман исчез в здешних местах?
– В 1937 году уехал в Хэнтийский аймак и там умер. После этого здесь никаких шаманов не было.
– Здешние шаманы халхасцы?
– Да. Это был пожилой человек. Старики говорили, что шаман Хурэл – шаман того времени, когда нет шаманов. Хуже, чем были в старину шаман Учралт и другие.
|
|
Останки борца и волчица
|
– Том бөх нас барахаар цээжнийх нь хөндийд чоно гөлөглөдөг гэж сонссон уу?
– Энэ бол домог л юм даа.
– Та тийм домог санаж байна уу?
[Хайс аварга]
– Манай энэ зүүн хойно Хайсын гозгор гэж байдаг. Эндээс 50 км. Тэнд Хайс аварга гэж байсан. Тэрний нэрээр уулыг нь нэрлэсэн. Тэр өвгөн үхэн үхтлээ тэнд байж байгаад нас барсан гэдэг. Тэгээд л нэрээр нь тэр газрыг нэрлэсэн хэрэг. Тэр аваргыг л үхэхэд цээжинд нь чоно гөлөглөж байсан гэдэг. Энэ бол хаа сайгүй л байдаг домог. Тийм ч том цээжтэй бөхчүүд ч байгаагүй байлгүй дээ. Бас тийм том хүчтэй бөхчүүл ээжийгээ гэртэй нь үүрдэг гээд л зөндөө домог ярьдаг.
|
– Вы слышали о том, что если большой борец умрет, то у него в груди волчица щенится?
– Это легенда.
– Вы знаете такую легенду?
[Хайс-аварга]
– Тут на северо-востоке есть такая гора под названием Хайсын-годзгор. 50 километров отсюда. Там жил Хайс-аварга. По его имени назвали и гору. Старик до самой смерти жил там. Поэтому это место назвали его именем. Вот про него рассказывают, что когда он умер, у него в груди ощенилась волчица. Эту легенду рассказывают в разных местах. Уж с такой огромной грудью борцов не было, наверное. Еще рассказывают про таких борцов, что они носят дома мать на спине.
|
|
Горы-братья
|
Энэ Богдхаан уул, Мөнххаан уул хоёрыг ах дүү уул гэдэг. Манай Мөнххаан уулын ард ч гэсэн Богд уултай адил Зайсан толгой гэж байдаг.
– Өндөрхаан уулын өвөрт нэг лам байж байгаад нас барсан гэж та сонссон уу?
– Үгүй ээ.
|
– Горы Богдо-хан [имеется в виду гора Богдо-ула близ Улан-Батора] и Мунх-хан называют братьями. На севере нашей горы Мунххан есть тоже Дзайсан-толгой.
– Говорят, что на южном склоне горы у Ундурхана жил лама и умер, вы слышали об этом?
– Нет.
|
|
Нечистые места
|
– Энд сүнс, чөтгөртэй газар байдаг уу?
– Дээр үед ярьдаг байсан. Одоо байхгүй ээ.
|
– Есть здесь места с сунсами и чутгурами?
– Раньше рассказывали. Сейчас нет.
|
|
Стремена
|
– Та модон дөрөө үзсэн үү?
– Би төмөр дөрөө л зөндөө үзэж байсан. Модон дөрөө үзэж байгаагүй. Археологийн Наваан бид хоёр нэг дорынх...Наваан судалгаагаар явж байгаад дөчин хэдэн дөрөө олсон гэж ярьдаг. Дээр үед дайчид мориноосоо буухгүй тулалдана гэж тангараг өргөөд өрөөсөн дөрөөгөө тасдаж хаядаг байсан гэдэг.
|
– Вы видели деревянные стремена?
– Видел много железных стремян. Деревянных не видел. Археолог Наваан и я – мы из одного места. Наваан говорил, что в экспедиции нашел как-то сорок с лишним стремян. В старину говорили, что воины давали клятву, мол, будут воевать, не сходя с коня, и отрывали одно стремя.
|
05.08.2008
Центр сомона Мунххан Сухэбаторского аймака
Д. Дандарбаатар
Знакомство
Автобиография
|
Дамбын Дандарбаатар 1952 онд төрсөн. Халх ястан. Багш мэргэжилтэй. Зураг-хөдөлмөрийн багшаар 30 гаруй жил Мөнххаан сумандаа ажилласан. Улсын Багшийн Дээд Сургуулийг 1974 онд төгсжээ. Урьд нь сумын дунд сургуулийн хичээлийн эрхлэгч, захирал, Мөнххаан сумын засаг даргаар ажиллаж байсан. Яруу найрагч, багш.
Гар утас нь 9951 9254, гэрийн утас нь 42137
– Та ямар ямар ажил эрхэлж байсан гэнээ?
– 1985-1990 онд Мөнххаан сумын дунд сургуулийн захирал,
– 1990-1992 онд сумын захиргааны дарга,
– 1992-1996 онд сумын засаг дарга,
– 1996-2000 онд сумын Иргэдийн хурлын дарга,
– 2000-2004 онд сумын засаг дарга, ажиллаж байсан. Одоо багшаар ажилладаг.
|
Дамбын Дандарбаатар родился в 1952 году. Халх. Учитель. Проработал в Мунх-хан сомоне около 30 лет учителем рисования и труда. Окончил в 1974 году Педагогический институт. Работал в сомонной средней школе завучем, директором. Был руководителем администрации Мунх-хан-сомона. Поэт.
Телефон мобильный – 9951 9254, домашний – 42137.
– Кем вы работали?
– В 1985-1990 гг. директором средней школы Мунххан-сомона.
В 1990-1992 гг. руководитель администрации сомона.
В 1992-1996 гг. дзасаг-дарга сомона.
В 1996-2000 гг. председатель собрания граждан сомона.
В 2000-2004 гг. дзасаг-дарга сомона. Сейчас учитель.
|
|
Происхождение культа Гесера в сомоне Мунх-хан
|
Бид таны зааж өгсөн Дондов гуайтай уулзлаа. Танаас бас сумын тань түүх болон хууч яриа сонсмоор байна?
Гэсэрийн тухай Дондов багш тодорхой ярьсан байх.
Та энэ талаар Манай энэ Мөнххаан сум бол хуучин Шолой сэцэн хааны нутаг. Зүүн гурван аймгийг хамарсан Сэцэн хан аймаг гэж дээр үед байсан . Сүүлд Мөнххаан сум Дарьгангын Сүрэгчний хошуунд харьяалагдсан. Сэцэн хан аймгийн ноён нь Шолой сэцэн гэж байжээ. Шолой сэцэн 11 хүүхэдтэй байсан гэнэ. Сэцэн хан аймаг гэдэг бол зүүн гурван аймаг бүхэлдээ байжээ. Өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй. Мөнххаан сумын нутгийг дээр үед Далай вангийн хошуу гэдэг байсан. Шолой сэцэний хамгийн отгон хүү Буджав ноён Сэцэн хан аймгийн Далай вангийн хошууг анх үүсгэн байгуулсан гэдэг. Тэр хошууны төв нь одоогийн манай Мөнххаан сум юм.
Шолой сэцэн ноён нас барахаа 11 хүүдээ өмч хөрөнгөө хувааж өгсөн. Отгон хүү Буджавт тахиж шүтэж байсан Гэсэр бурханаа бэлэглэсэн гэнэ. Тэр үеэс хойш Буджав ноён хошуу даяараа Гэсэр бурхныг тахиж тайдаг болсон гэнэ.
– Хэдэн онд гэсэн үг вэ?
– "За, болоогүй. Энэ тухай би ном бичих гэж оролдсон юм" гээд бидэнд эхийг үзүүлэв.
– Отгон хүүдээ өвлүүлсэн үеэс эхлэн, Гэсэрийн хийдийг барьсан уу?
– 1666 онд Далай вангийн өргөө буюу хүрээг байгуулсан. Эхлээд хийд дацан бий болж, хийдийг түшиглэн, Далай вангийн хошууг байгуулсан. Монгол улсын 10 дахь том хийд. Ингээд Гэсэр бурхны тусгай сүмийг Буджав ноён байгуулсан.
|
– Мы встретились с Дондов-гуаем, о котором вы говорили. Хотим теперь послушать от вас истории и легенды вашего сомона.
– О Гесере, наверное, Дондов-багш рассказал подробно.
Наш сомон Мунх-хан был территорией Шолой-сэцэн-хана. Восточные три нынешних аймака раньше входили в Сэцэнхановский аймак. Потом сомон Мунххан вошел в состав даригангского хошуна Сурэгчин. Ноёном Сэцэнхановского аймака был Шолой-сэцэн. У Шолой-сэцэна было 11 детей. Этот аймак включал все три нынешних восточных аймака. Большой. Мунххан-сомон был хошуном Далай-вана. Самым младшим сыном Шолоя был Буджав, он образовал хошун Далай-вана. Центр этого хошуна и есть наш сомонный центр. Перед смертью Шолой поделил свое имущество среди 11 сыновей. Младшему Буджаву дал бурхана Гесера, которого тот почитал. С тех времен в хошуне Буджава стали почитать и поклоняться Гесеру.
– Какие это годы?
– Я об этом пытался написать книгу. Вот.
– Значит, с тех пор как дал наследство младшему сыну, построили монастырь (хийд) Гесера?
– В 1666 году был построен дворец Далай-вана или монастырь (хурэ). Сначала появился монастырь, потом около него появился хошун Далай-вана. По размерам в Монголии это был 10-й монастырь. Особый храм Гесеру построил Буджав-ноён.
|
|
Надом Гесеру
|
| Хийдийн гороон дотор нь Гэсэр бурханы тусгай сүм байгуулж, зуны дунд сарын 13-нд Гэсэрийн наадам хийдэг болсон гэдэг. Гэсэрийн наадмаар бөх барилдаж, гурван насны морь уралддаг байсан гэнэ.
|
Внутри окружной дороги построили храм и 13 числа среднего (так. – А.Ц.) месяца лета устраивали надом Гесера. На надоме Гесера боролись борцы, устраивались скачки жеребцов-трехлеток.
|
|
Изображение Гесера
|
– Гэсэр бурхан нь чулуун уу? Ямар байсан бэ?
– Дэлгэмэл, эвхмэл, хуйлдаг, зурмал Гэсэр бурханы хөрөг байсан гэдэг.
|
– Гесер-бурхан был из камня? Какой он был?
– Говорят, это было изображение, которое можно сложить, свернуть.
|
|
Храмы и культ Гесера
|
– Гэсэрийн сүм нь нийт монголын хийдийн төв байсан уу?
– Эрдэмтэн П.Хорлоо "Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ" сэтгүүлд Гэсэрийн сүмийн тухай мэдээлж бичсэн. П.Хорлоо гуай монгол Гэсэрийн төв нь энд байсан гэж бичсэн. ¨с журам, дэг жаягаараа онцгой сүм байсан гэдэг.
– Өөр суманд Гэсэрийг шүтэж байсан болов уу?
– Монгол Гэсэрийн сүм, хятад Гэсэрийн сүм гээд ярьдаг. П.Хорлоо яагаад монгол Гэсэрийн төв гэсэн юм бол. Хятад Гэсэрийн сүм нь тусгай дэг жаягтай байсан байх. 1930 хэдэн он хүртэл манай суманд Гэсэрийн сүм энд байсан. Гэсэрийн наадам манай энд үргэлж болдог байсан.
– Та энэ бүхнийг номоос уншсан уу? Хүнээс сонссон уу?
– Нутгийн ахмад хүмүүсийн хууч яриа, Гэсэрийн наадам үздэг байсан настай хүмүүсийн яриаг түшиглэн бичиж авсан юм.
|
– Храм Гесера был центром для всех монголов?
– П. Хорлоо в журнале "Известия Академии наук" описал храм Гесера. Он написал, что центр монгольского Гесера был здесь. По своему ритуалу он был особенный.
– А в других храмах почитали Гесера?
– Говорят, были храм монгольского Гесера и храм китайского Гесера. Почему П. Хорлоо назвал это центром монгольского Гесера? Наверное, был свой особый ритуал. До 1930-х годов храм Гесера был здесь. Надом Гесера проводился здесь.
– Вы все это прочитали из книг? Или слышали?
– Рассказывали наши старики. Я записал от наших стариков, которые видели надом Гесера.
|
|
Книги
|
– Та ямар ямар номноос дээрх түүхийг уншиж мэдсэн гэнээ?
– "Сэцэн ханы түүх" гэж доктор Б.Өлзийсүрэн гэдэг хүний бичсэн хоёр ч ном байдаг. Тэр номыг үзсэн. "Ноёдын шастир" гэдэг ном байдаг юм. Бүх хошуудын ноёдын уг удмыг бичсэн шастир манай үед хадгалагдан, уламжлагдаж ирсэн. "Монголын түүх", Гүнжийн Сүхбаатар, Ч.Далай эрдэмтэн нарын ном нэлээд уншсан.
– Гэсэрийн тухай аль номд дурдсан байна?
Ц.Дамдинсүрэн гуай бичсэн. "Ноёдын шастир" гэдэг номыг аймгийн архиваас үзсэн. 1970 хэдэн он хүртэл энэ ном манай аймагт байсан.
|
– А в каких книгах вы читали об этом?
– Есть две книги Б. Улзийсурэна "История Сэцэн-хана". Ее читал. Еще есть такая книга – "Шастра ноёнов". До наших дней дошла шастра, в которой перечислены все ноёны всех хошунов. Читал "Историю Монголии", книги Гунжийн Сухэбатора, Ч. Далая.
– О Гесере где написано?
– Ц. Дамдинсурэн-гуай написал. "Шастру ноёнов" брал из аймачного архива. До 1970-х годов она была у нас в аймаке.
|
|
Культ Гесера
|
Гучин хэдэн он хүртэл яагаад Гэсэрийн наадам тасрахгүй үргэлжилсэн бэ гэвэл манай хошууны сүүлчийн 14 дэхь отгон ноён Наваанцэрэн хошуугаа ардын засагтай золгуулсан. Тэр энгийн ардын журмаар амьдарч байгаад хэлмэгдүүлэлтэд баригдалгүй нутагтаа нас барсан. Тэр ноён байх үедээ өөрөө Гэсэрийн наадмаа хийж, Гэсэрийн тахилгаа хийгээд байсан гэдэг.
– Наваанцэрэн гэдэг ноён чинь Буджав ноёны хүү юу?
– 14 ноён гэдэг чинь…
|
Почему до 1930-х годов у нас непрерывно устраивали надом Гесера? – вы спросите. Последний 14-й ноён нашего хошуна младший Наваанцэрэн встретил народную власть. Он жил как простой арат, репрессиям не подвергся и умер у себя на родине. Когда он был жив, он самолично делал жертвоприношение Гесеру и устраивал надом Гесеру.
– Наваанцэрэн – это сын Буджава?
– Он был 14-м ноёном…
|
|
Ритуал молебствия
|
– Гэсэр бурханаас юу гуйж шүтэж байсан юм бол?
– Нутаг орноо сайн сайхан, баян тансаг байлгахыг, эерэг бүхнийг гуйдаг, шүтдэг байсан гэдэг. Гэсэрийн тахилгын дараа арван хэдэн лам хүн тэмээн ачаанд "Ганжуур", "Данжуур" номыг ачаад хошууныхаа бүх нутгаа тойрч, аюул тотгорыг арилгах, сайн сайхан байхыг хүсэж, ном уншиж, эргэл мөргөл хийдэг байжээ. Тэр үед манай хошуу хойшоо Онон голыг гаталж, Оросын хил хүрч байсан. Тэмээнд нуруу ачиж явдаг нь учиртай. Хэрэв морин юмуу үхэр тэргээр явбал хошуу нутгийн нь хойд талаар хад чулуу, ус шавартай тул тэргээр бус хом шаттай тэмээн нуруун дээр бурхан, ном тахилаа ачиж явдаг байжээ.
|
– А что испрашивали у Гесера?
– Чтобы родные места были благополучны, богаты. Просили все хорошее. После жертвоприношения Гесеру более 10 лам грузили на верблюдов Ганджур и Данджур и обходили кругом весь хошун, очищая окружающие места от нечисти (аюул тотгор ‘опасность и препятствия’), читали молитвы, испрашивали блага. В те времена наш хошун простирался на север за реку Онон до русской границы. То, что грузили на верблюдов, не случайно. Если грузить на телеги, запряженные лошадьми или быками, то на севере пройти было трудно – там много скал, болот. Поэтому навьючивали на верблюдов бурханы, книги, священные предметы и шли.
|
|
Воскурение Гесеру и лус-савдаки
|
– Дээр үеийн хүмүүс лус савдаг аргадах гэж Гэсэрийн сан уншиж, тахиж шүтдэг байсан гэж ойлгож болох уу?
– Гэсэрийг шүтэх, Гэсэрийн тахилга, сан судар нь лус савдаг аргадах тахилгатай адил тал бий. Мөн л адил сайн сайхныг хүсэж, сөрөг муу нөлөөлөл арилж, багасч, сайн сайхан бүхэн наашаа байгаасай гэж шүтэж залбирдаг.
|
– Можно понять вас так, что в старину люди совершали воскурение Гесеру (сан) и читали ему молитвы, для того чтобы укротить лусов и савдаков?
– Параллели в почитании Гесера, жертвоприношениях ему, чтении сутр воскурений с жертвоприношениями лусам и савдакам есть. Одинаково испрашивают всего самого хорошего, просят, чтобы исчезло все противное, плохое.
|
|
Сомон Мунх-хан
|
| – Буджав ноёны дараа Ёндонринчин түүний дараа түүний ач хүү Басу ноён, дараа нь Басугийн ахмад хүү Даржаа, дараа нь Даржаагийн ахмад хүү Содномваанжилдорж, дараа нь түүний ахмад хүү Ойдовцэвээн, дараа нь Содномваанжилдоржийн хоёрдугаар хүү Пунцагдорж, дараа нь Дэжиддорж дараа нь түүний ахмад хүү Гончигжав хошуу ноён суусан. Гончигжав ноён төрсөн хүүгүй тул дүү Лхаваандорж ноён болж залгамжилсан. Дараа нь Лхаваандожийн ач хүү Дэжидбалжир дараа нь түүний төрсөн дүү Гомбосүрэн. Дараа нь Намсрайжав залгамжлаад 1911 онд ноён болсон. За, тэгээд Наваанцэрэн ноён хамгийн сүүлчийн хошуу ноён болсон.
|
После Буджава был Ёндонринчин, после него его внук Басу-ноён, потом старший сын Басу Дарджа, потом старший сын Дарджа Содномванджилдордж, его сатрший сын Ойдовцэвэн, потом второй сын Соднованджилодорджа Пунцагдордж, потом Дэджиддордж, его сатрший сын Гончигджав – все они были ноёнами хошуна. У Гончигджава не было сыновей, ноёном стал его младший брат Лхавандордж, потом его старший сын Дэджидбалджир, потом его младший брат Гомбосурэн. Потом Намсрайджав стал ноёном в 1911 году, а последний уже – Наваанцэрэн.
|
|
Жертвоприношение Гесеру
|
Гэсэрийн наадмын хувьд тахилга болохын өмнө бүхэл шүүсээр тахилга өргөхөөр бэлддэг байсан. Мугалзуур эвэртэй, эрхий хуруу шиг эвэртэй, шар халзан ирэгэн хониор Гэсэр бурхандаа шүүс тавьдаг байжээ. Тийм хонь өгсөн айл тэр жилийн татвараас чөлөөлөгдөг байжээ. Айлаар явж, тийм хонь олдог байсан байна.
– Энэ тухай Та номноос уу уншсан уу? Ахмадаас сонссон уу?
– Номноос зарим зүйлийг уншиж байсан. Голыг нь бас нутгийн ахмад хүмүүсээс сонсож, тэмдэглэн авч үлдээсэн. Янз бүрийн л юм миний номд байна даа.
|
О надоме Гесера – перед жертвоприношением готовили целую тушу. Желтый баран-производитель с меткой на лбу, с толстыми, как большой палец, изогнутыми рогами – его подносили Гесер-бурхану. Айл, который дал такого барана, в тот год не платил налогов. Ходили по айлам и искали такого барана.
– Вы читали об этом в книгах или слышали от стариков?
– Что-то из книг. Но в основном слышал от наших местных стариков и записал. У меня в книге есть разное.
|
|
Гесер – демоноборец
|
– Чөтгөр, шулам зайлуулахдаа Гэсэр бурхандаа хандаж, залбирч шүтэж байсан болов уу?
– Гэсэрийн тахилга шүтлэгт гаднын муу нөлөөг зайлуулах, муу юмны явдал мөрийг хаана гэсэн утга байдаг болохоор өргөн утгаараа чөтгөр, шулам дарна гэсэн байдал байсан байх аа. Чөтгөр, шулам, муу муухай юм, ад чөтгөр, хулгай дээрэм бүх мууг зайлуулах гэж л Гэсэрийн тахилга хийдэг байсан гэдэг.
|
– А молились Гесеру, чтобы отвратить чутгуров и шуламов?
– В поклонении Гесеру есть идея отвращения всего плохого, просьбы показать путь плохих вещей, поэтому в широком смысле есть и желание подавить чутгуров и шуламов. Гесеру делали жертвоприношение с тем, чтобы уничтожить все дурное: чутгуров, шуламов, все плохое, демонов ад (ад чөтгөр), воровство.
|
|
Демоны
|
– Чөтгөр, шулам, ад гэдэг нэг л ойлголт уу?
– Чөтгөр гэхээр эрийг нь, эмийг нь шулам гэж ойлгодог, би. Ерөнхийд нь чөтгөр гэдэг байх. Ад чөтгөр нь хүнд хорлол үзүүлж байгаа юм.
– Чөтгөр, ад, шулам хаанаас гарч ирдэг юм бэ?
– "Хувьсгалын жилүүдэд чөтгөрийн тоо эрс буурсан" гэдэг шиг чөтгөр, шулам гэж байдаггүй ч байж мэднэ. Төөрсөн сүнс, дараа төрлөө олоогүй сүнс хүнд муугаар нөлөөлж, хүмүүс түүнийг чөтгөр шулам гэдэг байх аа. Ер нь их хийсвэр ухагдахуун ойлголт бөгөөд нөгөө талаар бодитой юм шиг хүнд ойлгогддог. Худлаа баймаар атал хүмүүс чөтгөрийн тухай нүд бүлтийлгэж, чих дэлдийтэл барим тавим юм ярьдаг. Морь тушаад гээд л ярьдаг нь байгалийн янз бүрий нөлөөлөл байдаг юм уу эсвэл үнэхээр ад, чөтгөр гэдэг нь байдаг юм уу. Би байтугай шинжлэх ухаан хүртэл нотолж чадаагүй байгаа биз дээ.
|
– Чутгур, шулам, ад – это одно и то же?
– Чутгур – существо мужское, а шулам – женское. Так я понимаю. В общем же [все6 это] чутгур. Демоны ад (ад чөтгөр) наносят вред людям.
– Откуда появляются чутгуры, шуламы, ады?
– Говорят же "В годы революции число чутгуров резко снизилось". Может, чутгуров и шуламов вовсе нет. Наверное, заблудившаяся душа, душа, не нашедшая своего будущего рождения, начинает вредить людям, люди называют ее чутгуром и шуламом. Вообще-то, это очень отвлеченное понятие, нечто, не имеющее реальности, с другой стороны, людям кажется, что это реальность. Вроде, должны быть придуманными вещами, а люди говорят об этом, выпчуив глаза, приводя разные доказательства. Говорят, например – ноги коня путаются (туших); это что-то природное? Или на самом деле ад чутгур? Не только я, но и наука доказать ничего не может.
|
|
"В годы революции число чутгуров резко снизилось"
|
["׺òãºðèéí òîî õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä ýðñ öººðñºí"]
1930, 1940 -ººä îíû ¿åä þì óó äàà. Íýã íàìûí ñóðòàë óõóóëàã÷ ìàë÷äûí ãýðò î÷èæ, ÷ºòãºð øóëàì ãýæ áàéõã¿é ãýñýí ëåêö óíøèæ ãýíý. Ãýòýë íàñòàé õ¿ì¿¿ñ, ºâãºä ýìãýä:
– "׺òãºð ãýæ áàéäàã þì. Áè áèåýðýý ¿çñýí. Òààðñàí" ãýýä óðäààñ íü æèøýý áàðèìòòàé ÿðüæ, àìûã íü òàãëàæýý. Ñàíäàðñàí óõóóëàã÷:
– " ׺òãºð áàéäàã ãýâýë íàìûí óõóóëàã÷ áè õººðõèé. Àðãà õýìæýý àâàõóóëíà. ׺òãºð áàéäàãã¿é ãýâýë òà íàð áàñ õýö¿¿. Òýãýõëýýð öºìººðºº:
– "Àðäûí õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä ÷ºòãºðèéí òîî ýðñ öººðñºí" ãýæ òîãòî¸" ãýñýí þì ãýíýëýý ãýñýí øîã ÿðèà áàéäàã þì. Ò¿¿íýýñ õîéø "׺òãºðèéí òîî õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä ýðñ öººðñºí" ãýñýí õýëëýã àðä ò¿ìíèé äóíä áèé áîëñîí þì. Ð.׿ëòýìñ¿ðýí
|
Бытует такой анекдот. В 1930-40-е годы один пропагандист пришел к скотоводам и прочитал лекцию о том, что чутгуров и шуламов не бывает. Но один старик ему возразил:
– Бывают. Я сам видел. Встречал.
Тогда пропагандист сказал:
– Если сказать, что чутгуры есть, то мне будет плохо. Если сказать, что нет, вам будет плохо. Давайте скажем так: "В годы революции число чутгуров резко снизилось".
Так появилось такое выражение.
Р.Чултэмсурэн
|
|
Чутгур, воплотившийся в ягненка
|
– Та тийм чөтгөр шуламын тухай хууч домог мэдэх үү?
– Нутгийн хүмүүст тохиолдож байсан тийм яриа их байдаг юм. Өөрөө сонссон тийм яриаг ярья.
Дээр үед манай Мөнххаан сумын нарийн бичгийн даргаар Готов гэдэг хүн ажиллаж байсан байгаа юм. Яахав дээ тэр хүн албан ажлын үүрэг, эрхээр бариа тавианы үед лам нарыг олноор нь барилцаж явсан гэдэг. Цаанаас нь үүрэг даалгавар өгч байсан байгаа юм. Хожим тэр Готов гуай хээр адуу эрж яваад нутгийнхаа Цагаан усны хоолой гэдэг эзгүй газраас нэг хөөрхөн нялх хурга тааралдахаар нь барьж аваад дээлийнхээ өвөрт хийгээд цааш явж байснаа гэнэт нөгөө нялх хургаа тэмтэрч:
"Миний хурга чинь ингэхэд боовтой хонь уу? Боовгүй хонь уу ? гэж хэлээд тэмтэрч үзтэл харин нөгөө хурга нь хүний хэлээр:
"Боовтой" гэсэн гэнэ. Эр хонь уу, эм хонь уу гэсэн үг л дээ. Тэгж хэлэнгүүт нь Готов айн цочиж, нөгөө хургаа авч хаяад давхижээ. Тэгээд л дороо халуураад тэр оройгоо нас барсан гэж нутгийнхан ярьдаг юм. Тэгэхлээр энэ чинь юу гэсэн үг вэ?. Ийм явдал гуч дөчин хэдэн онд болсон гэдэг.
– Өөр тийм ямар домог, хууч байна вэ? Та номоос уншсан уу?
– Болсон явдал. Нутгийнхны дунд ийм яриа их байдаг. Янз янзын юм зөндөө л байдаг юм.
|
– Вы знаете про таких чутгуров и шуламов истории?
– Таких историй, случившихся с нашими местными людьми, много. Расскажу, что слышал сам.
Когда-то секретарем (наверное, партийным. – А.Ц.) нашего Мунххан-сомона работал человек по имени Готов. В годы репрессий этот человек в силу занимаемой должности, как говорили, участвовал в арестах многих лам. Ему сверху такое задание давали. Позднее однажды Готов-гуай искал в степи потерявшихся лошадей. В безлюдном месте в Цаган-усны-холой он нашел хорошенького ягненка. Он взял его, положил за пазуху и поскакал дальше. Потом он стал щупать ягненка, говоря:
– Мой ягненок-то с пирожком или без пирожка?
Тогда ягненок ответил ему человеческим голосом:
– С пирожком!
Тот спрашивал, баран это или ярочка. Когда ягненок ему ответил, Готов испугался, бросил ягненка и ускакал. Тут же у него поднялась температура, и в тот же вечер он умер. Так рассказывают наши земляки. Что это? Это произошло в 1930-40-х годах.
– Еще что-нибудь такое же знаете? Вы из книг читали?
– Это было на самом деле. У нас много такого рассказывают. Много разного.
|
|
Жертвоприношения Гесеру "дзум"
|
Гэсэрийн наадмын хувьд тахилга болохын өмнө бүхэл шүүсээр тахилга өргөхөөр бэлддэг байсан. Мугалзуур эвэртэй, эрхий хуруу шиг эвэртэй, шар халзан ирэгэн хониор Гэсэр бурхандаа шүүс тавьдаг байжээ. Тийм хонь өгсөн айл тэр жилийн татвараас чөлөөлөгдөг байжээ. Айлаар явж, тийм хонь олдог байсан байна.
Гэсэрийн наадам хийхэд шар халзан ирэгэн хонийг муулаад дотор гэдсийг нь авч тусгай чанаад бүхэл зум хийдэг байсан гэдэг. Ингэхдээ тэр хониныхоо гэдсийг өрцөөр нь зүсэж, гэдэс доторыг нь авч чанаад буцааж хэв байраар нь байрлуулна. Тэгээд зүссэн өрцийг нь хив хадгаар оёж сүлжээд Гэсэр бурханыхаа өмнө хэвтээ байдлаар бурхан өөдөө харуулан байрлуулж тавин, тахьдаг байсан гэнэ.
|
Рассказывают, что когда устраивали надом Гесера, забивали барана, желотого и с меткой на лбу, варили его отдельно, и это называлось "дзум". Его живот разрезали по диафрагме, кишки и прочее варили, а потом все клали на место. Затем диафрагму зашивали хадаком. Клали тушу перед Гесер-бурханом головой в сторону бурхана. И поклонялись ему.
|
|
Обряд дзад
|
– Танай нутагт зад барьдаг байсан уу?
– Дуулдаагүй. Зад барих тухай бол сонсож, уншиж байсан. Манай нутагт зад барих тухай дуулдаагүй.
|
– У вас здесь делали дзад?
– Не слышал. Про дзад я слышал, читал, но про наши места не слышал.
|
|
Шаманский камень Хайрхан чулуу
|
– Танай энэ нутагт бөө байсан уу?
– Бөө байсан. Манай эндээс 40 км зайтай газар Хайрхан чулуу гэж бий. Гурван өндөр гозгор чулуу тал дунд байдаг юм. Дорнод талын бөө нар энд ирж онгодоо дууддаг байсан чулуу юм гэнэлээ. Тэнгэрээс онгод бууж ирэхийг хүлээдэг хүч чадлаа ирлэдэг байжээ.
Сүүлд Хүрэл бөө, Учралт бөө гэж энд байгаад манай энд бөө тасарсан. Тэдгээр бөө сэлэмний үзүүр дээр эргэдэг. Илд сэлэм зангиддаг. Хэлээ огтолдог. Сэлэм сандайлаад суудаг ид шидтэй байсан гэж хөгшдөөс сонссон.
– Та энэ тухай номноос уншсан уу?
– Нүдээр үзсэн хүмүүсээс л сонссон. Тэр бөө нар манай энд байсан хүмүүс.
– Хайрхан чулуу гэдэг чинь юу гэсэн үг гэнээ?
– Ойр хавьд хад асгагүй газар хүн авчраад тавьсан юм шиг галын дөл шиг гурван салаа тусгай чулуу байдаг юм. Голын чулуу нь өндөр.
– Бөөгийн онгод энэ чулуу хоёр ямар холбоотой юм бэ?
– Мэдэхгүй. Ямар ч байсан онцгой содон тогтоц юм уу. Тодорхой ид шидтэй, эерэг нөлөөлтэй байх. Монголын дорно зүгийн болон халх бөө нар энд цугладаг байсан. Бөөгийн шашин эндээс үүссэн гэж зарим хүн хэлдэг яриа ч байдаг байх. Гэхдээ номноос би олж үзээгүй.
– Тэр заншлыг одоо сэргээж болох уу? Хүмүүс одоо тэнд очдог уу?
– Уг нь чулуунд мөргөдөггүй. Уул овоог тахидаг нь унаган шаш.ин мөн үү, биш үү, мэдэхгүй. Лав л Хүрэл бөө, Учралт бөө гэж тийм хоёр бөө л байсан гэсэн. Өмнө нь олон бөө байсан байх. 1930 оны үед тэд үхсэн байх. Удам нь тасарсан байх Настай улс л тэгж ярьдаг.
|
– А шаманы здесь были?
Шаманы были. В 40 км отсюда есть камень Хайрхан-чулу. Три острых камня стоят посреди степи. Шаманы восточной степи приходили сюда вызывать своих онгонов. Они ждали, когда онгоны спустятся с неба, и тренировали свою силу.
У нас тут были Хурэл-бо, Учралт-бо, а потом шаманы перевелись. Они крутятся на кончике сабли. Связывают узлом мечи, сабли. Отрезают себе язык. Садятся на саблю, свесив ноги. Такой волшебной силой обладали, так я слышал от стариков.
– Вы читали про это в книгах?
– Слышал от тех, кто видел. Эти шаманы жили здесь.
– Что такое Хайрхан-чулу?
– Вокруг ровная степь, никаких скал нет, как будто человек их сюда принес. Три высоких отдельных камня, как языки пламени. Средний камень высокий.
– А какая связь между этими камнями и шаманами?
– Не знаю. Во всяком случае, это особые вещи. Наверное, имеют чудесную силу. Шаманы востока Монголии, халхаские шаманы собирались здесь. Некоторые люди говорят, что отсюда вообще пошел шаманизм. В книгах я такого, правда, не читал.
– Этот обычай можно сейчас возродить? Люди ходят туда?
– Камням не поклоняются. Поклоняются горам и обо – то ли это исконная религия, то ли нет, не знаю. Во всяком случае, были два шамана – Хурэл-бо и Учралт-бо. До них, наверное, было много шаманов. В 1930-е годы они все умерли, я думаю. Их род прервался. Так говорят старики.
|
|
Лус-савдак
|
– Лус, савдаг гэж чухам юу вэ Тэднийг тайвшруулах гэж Гэсэрт мөргөдөг үү?
Лус савдаг хүүхдийн дүртэй юу?
Лус савдаг гэж байдаг байх. Уул ус бүгд эзэнтэй. Лус сайн өдөр уул усандаа ирдэг гэдэг.
|
– Что такое лусы и савдаки? Чтобы их успокоить, поклоняются Гесеру? Они имеют образ детей?
– Лусы и савдаки, наверное, существуют. У всех гор и рек есть хозяева. В хорошие дни лусы приходят в свои горы и реки. Так говорят.
|
|
Конь Гесера
|
Мөнххаан уулыг тахихад Гэсэр бурхан ирдэг гэж үздэг. Зуны эхэн сарын арван гурванд маргааш Гэсэрийг тахина, наадам хийнэ гэж байхад тахилгын урд өдөр нь нэг худаг усаар дүүрдэг гэдэг. Энэ уулын эзэн нь Гэсэр. Тэр худагийг Гэсэрийн морины ундаа гэдэг Морио тэр худгаас услаад уул усандаа Гэсэр ирдэг гэдэг. Мөнххаан уулаа тахиад дараа нь хэзээ тахилгатай салбар уулаа тахих өдрөө товлодог.
Гэсэрийн морины ундаа Гэсэрийн тахилгын санд орсон байдаг юм. Гэсэр уулын санг би олж бичээд Дондов өвгөнд уг нь өгсөн. Одоо олохгүй байна гэсэн.
Тэр Гэсэрийн морины ундаа болсон хоёр худаг гэдэг гар худаг шанд гэсэн үг л дээ. Тэр худаг Алтан булагийн цаана нэг нь дарагдсан. Одоо олдохгүй болсон. Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ суманд нэг худаг нь байгаа.
– Та Гэсэрийн сангийн үг санаж байна уу?
– Санахгүй байна.
|
Когда поклоняются горе Мунх-хан, считается, что является Гесер-бурхан. 13 числа первого (так. – А.Ц.) летнего месяца совершают жертвоприношение Гесеру и устраивают надом Гесера. За день до этого один колодец наполняется водой, так говорят. Хозяин этой горы – Гесер. Тот колодец считают водопоем коня Гесера. Он поит коня из того колодца и приходит к своим горам-водам. Поклоняются горе Мунх-хан, потом устанавливают дни поклонения ее отрогам. Водопой коня Гесера входит в "Воскурение Гесеру". "Воскурение Гесеру" я обнаружил, переписал и отдал Дондов-гуаю. Он говорит, что не может найти. Два колодца, про которые говорят, что это водопой Гесера, это ключи. Один такой колодец находится за Алтан-булаг, он перестал существовать. Сейчас его и не найти. Один колодец находится на территории Тувшин-ширэ-сомона Сухэбаторского аймака.
– Вы помните слова "Воскурения Гесеру"?
– Нет.
|
|
Гесер
|
Энд Гэсэрийг баруун зүгээс ирдэг гэдэг. Гималайн уул зүгээс Шарай голын гурван хаан байдаг зүгээс ирдэг гэсэн яриа бий.
Ноён хутагт Д.Равжаа "Баруун зүгийн тэнгэр тулам зэс уул" гэдэг шүлгээ энд ирж, хонож өнжиж байгаад сууж бичсэн гэдэг юм. Гималайн уулын тухай бичих дүрслэх гээд тийм уултай төстэй энэ талын ууланд ирж бичсэн юм болов уу гэж би хувьдаа боддог юм.
|
У нас говорят, что Гесер приходит с запада. Еще говорят, что приходит с Гималаев, с той стороны, где живут три шарайгольских хана. Ноён-хутухта Д. Равджа здесь написал свои стихи "Медная гора западной стороны, достигающая неба", остановившись здесь. Я про себя думаю, он специально приехал сюда, в наши степные горы, чтобы представить себе Гималаи.
|
|
Гора Мунх-хан
|
Мөнххаан сум гэж монголд ганцхан байдаг. Мөнххайрхан сум, Мөнххаан сумыг хааяа зарим хүн хольж хутгадаг. Тэгэхлээр дэлхийд ганцхан Мөнххаан гэж би шүлэг бичсэн. Мөнх хааны суудал шавдан бат байхыг бэлгэдэж, манай суманд байдаг энэ ууланд Мөнххаан гэсэн нэр өгсөн юм гэсэн.
Мөнх хааныг мөнх бат байхын бэлгэдсэн нэртэй энэ уул сумын төвөөс харагдахгүй. Мөнххаан уул сумын төвөөс баруун хойно, 18 км-ийн орчмын цаана байгаа.
Мөнх хааныг төрөхөд зориулж, энэ ууланд хөшөө чулуу босгосон гэж сумын сүүлийн үеийн танилцуулгад бичсэн байгаа. Энэ бол худал үг бөгөөд андуурч бичсэн байна. Энэ уулын энгэрт байгаа тэр хөшөө бол түрэгийн үеийн чулуу гэж түүхийн ухааны доктор, Баянхонгор аймгийн харьяат Пэлжидийн Галсан гэдэг түүхч бичсэн. Надад ч ярьж байсан. Тэр хөшөө бол хүний дүрсгүй. Дөрвөлжин чулуу. Дөрвөн талдаа руни бичигтэй. Наран жаргах талд нь нарны дүрс. Нөгөө талд нь сарны дүрстэй дөрвөлжин хэлбэртэй чулуу. Руни бичигтэй. "Шинжлэх ухаан хэзээ нэг үед тайлж уншина. Битгий буулгаарай" гэж П.Галсан түүхч надад захисан. Мөнх хааныг төрөхөд зориулж босгоогүй чулуу юм гэсэн.
|
Сомон Мунх-хан в Монголии один. Некоторые люди иногда путают его с Мунх-хайрхан сомоном. Я поэтому написал стихи "Единственная на свете гора Мунх-хан". Говорят, что горе дали такое имя в знак того, что желали твердости и нерушимости Мунхэ-хану. Эта гора, которая носит имя в честь Мунхэ-хана и его крепкого правления, отсюда не видна. Гора Мунх-хан находится в 18 км на северо-запад от центра сомона.
В описании сомона последних лет написано, что на этой горе был воздвигнут памятник в честь рождения Мунхэ-хана. Это неправда. Памятник на южном склоне горы – памятник тюркского времени. Об этом написал историк Пэлжидийн Галсан, уроженец Баянхонгорского аймака. И мне он так говорил. Этот памятник не имеет образа человека. На четвырех сторонах камня – рунические писмена. На стороне, обращенной к восходящему солнцу, – рисунок солнца. На противоположной стороне – рисунок луны. Камень четырехугольный. Галсан мне наказал, мол, наука когда-нибудь их прочтет, сохрани его. Этот камень не в честь рождения Мунхэ-хана.
|
|
Шаманы
|
– Зайран гэж юу вэ?
– Бөө зайран гэж ярьдаг юм. Эмийг нь удган гэдэг.
|
– Что такое дзайран?
– Говорят, бо, дзайран. Женщину-шамана называют удган.
|
|
Культ Гесера
|
– Гэсэрийн тахилгыг лам нар л тахидаг уу?
– Хошуу тамгын газраас Гэсэрийн тахилгыг зохион байгуулж, лам нар тахиж, уншлага, ном сударыг нь лам нар уншдаг.
|
– Только ламы соврешают обряд поклонения Гесеру?
– Управа хошуна организует жертвоприношение Гесеру, а ламы совершают обряд, чтение молитв.
|
06.08.2008
Центр сомона Мунххан Сухэбаторского аймака
Д. Дандарбаатар
Партизан народной революции 1921 года, государственный деятель и поэт Д. Догсом
|
– Танай сумаас төрсөн алдартан олон байдаг байх аа?
– Манай энэ сумаас ЗО км зайтай Өндөр Майдарын хийд гэж байжээ. Манай энэ сумын төвд байсан хийдийн салбар. Тэр хийдийн орчим Шинэ булаг гэдэг газар нам төрийн нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч Д.Догсом төрсөн.
[Монголын 1921 оны ардын хувьсгалын Партизан, монголын нам төрийн нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч Дансрангийн Догсом]
Монголын ардын хувьсгалын анхны Партизан Дансран хүндийн Догсом 1884 онд Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ далай жонон вангийн хошуу одоогийн Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутаг Шинэ булаг гэдэг төржээ. Д.Догсом 12 наснаас бичиг үсэг сурч, хошууныхаа тамгын газар бичээч, одоогийн Улаанбаатар хотноо Сангийн яаманд бичээч, Цэргийн яаманд эх зохиогчийн алба хашиж байжээ. Богд хаант Монгол улсын үед төрийн албанд зүтгэж, Хиагтын гурван улсын гэрээнд оролцож явсан байна. Анхны хувьсгалт нууц бүлгэмийн гишүүн. 1920 оны зун Д.Сүхбаатар жанжин, Д.Лосол нарын хамт Орос улсаас тусламж гуйхаар явж байжээ.
1921 оны монголын ардын хувьсгалын дараа Дотоод яамны эрхэлсэн түшмэл, Зөвлөлт Орос Улсад суух монголын Элчин сайдын Яамны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, Алтанбулаг хотын сайд, Улаанбаатар хотын захиргааны дарга, Тува-д суух Монгол Улсын Элчин сайд байв.
1930 оноос Улсын Бага Хурлын гишүүн, 1936-1939 онд Улсын Бага Хурлын дарга болжээ.
Монгол Ардын Хувьсгалт Намын (МАХН) Төв Хорооны гишүүн, Шалган Байцаах Төв Комиссын гишүүн байжээ.
Тэр "Хөх торгон дээл" гэдэг дууны шүлэг зохиосон бөгөөд тэр дуу ардын дуу мэт болон дэлгэрэн хөгжиж, одоо хүртэл монголын ард түмэн дуулсаар байна. Д.Догсом "Холбоо найруулал", "Хог буртаг" зэрэг хувьсгалын сэдэвтэй, ухуулгын шүлэг бас бичиж байсан монголын орчин үеийн уран зохиолын анхны төлөөлөгчийн нэг яруу найрагч хүн байлаа.
Түүнийг МАХН-ын VII их хурлаас "Хуучин түшмэл, баруунтан" хэмээн хавчин гадуурхаж, "ЯПоны ивээлээр феодалын хаант монгол улсыг байгуулах зорилготой хувьсгалын эсэргүү хэмээн хилс хэрэгт гүжирдэн гүтгэж, Москвад аваачин, хоёр жил мөрдөн байцааж, тамлаж, 1941 оны 7 дугаар сарын 8-нд Зөвлөлт Холбоот Улсын хаалттай шүүх хуралдаанаас хуулийн дээд хэмжээний ялоноон цаазалжээ
|
– Много известных людей вышло из вашего сомона?
– В 30 км от нашего сомона был монастырь Ундур-Майдарын-хийд. Это было подразделение монастыря, бывшего в центре нашего сомона. В районе того монастыря в местности Шинэ-булаг родился государственный деятель, поэт Д.Догсом.
Догсом, сын одного из первых деятелей Монгольской народной революции Дансран-хундэ, родился в 1884 году в хошуне Эрдэнэ-далай-джонон-вана Сэцэнхановского аймака, современном сомоне Мунххан Сухэбаторского аймака, в местности Шинэ-булаг. С 12 лет он выучил письмо и был писарем в управе хошуна, потом писарем Министерства финансов в Улан-Баторе и составителем документов в Военном министерстве. Во времена Монголии Богдо-хана служил, участвовал в трехстороннем договоре в Кяхте. В 1920 г. летом вместе с Д.Сухэ-Батором, Д.Лосолом ездил в Россию просить о помощи.
После революции 1921 года был чиновником Министерства внутренних дел, первым секретарем Посольства Монголии в России, руководителем города Алтан-Булаг, руководителем администрации Улан-Батора, послом Монголии в Туве. В 1930 г. он стал членом Малого Хурала, в 1936–1939 гг. – председателем Малого Хурала. Был членом ЦК МНРП, членом Ревизионной комиссии.
Он написал стихи к песне "Синее шелковое дэли". Эта песня стала поистине народной. Ее поют и сейчас. Д.Догсом писал и агитационные стихи – "Мусор", "Связанные поэмы". Он был одним из первых монгольских поэтов.
7-й съезд МНРП объявил его правоуклонистом, сторонником феодального монгольского государства под крылом Японии. Его увезли в Москву, там допрашивали, пытали и 8 июля 1941 года на закрытом заседании суда СССР приговорили к расстрелу.
|
|
Н. Магсаржав-хурц
|
Наваанлувсанцэрэнгийн Магсаржав 1869 онд Халхын Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ далай жонон вангийн хошуу одоогийн Мөнххаан суманд төржээ.
Богд хаант Монгол улсын үед төрийн албанд зүтгэж, 1912-1919 онд Монгол улсын түүх, Хууль зүйн бичиг жараад дэвтрийг зохиолцож, Гүн зэргээр шагнагджээ. Төрийн албанд олон жил зүтгэж, гавьяа байгуулсан тул бэйс цол хүртэн, хүрэн жинсээр шагнагдаж байжээ.
Д.Сүхбаатар жанжныг Зөвлөлт Орос Улсаас тусламж гуйхаар явахад тусламж гуйх бичгийн эхийг зохиолцсоны учир Гамингийн шоронд 100 гаруй хоног хоригдон тамлагдаж байжээ.
1921 оны монголын ардын хувьсгал ялсны дараа Д.Сүхбаатар жанжин түүнийг гурван хоргүй, зусар зулгуйч зангүй хэмээн үнэлж, Шүүх Яамны сайдаар томилжээ.
Дараа нь Н.Магсаржав хурц Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж, "Монголын шинэ гарсан түүх", "Долоон хошуу наадам" зэрэг бүтээл ном туурвижээ. Түүний төрсөн хүү Дугаржав нь Монгол улсын хурц баатар, Алдар гавьяат дуучин, ардын хувьсгалын Партизан байлаа.
|
Наваанлувсанцэрэнгийн Магсаржав родился в 1869 году в хошуне Эрдэнэ-далай-джонон-вана Сэцэнхановского аймака, современном сомоне Мунххан Сухэбаторсокго аймака. Во времена Богдо-хана был государственным деятелем, в 1912–1919 гг. написал около 60 тетрадей по истории и юриспруденции Монголии, за что получил титул гуна. Он много служил и за заслуги получил титул бэйс, коричневый шарик джинс.
Когда Д.Сухэ-Батор поехал за помощью в Россию, Магсаржав принимал участие в составлении послания, за что провел в тюрьме гаминов более 100 дней.
После победы народной революции Д.Сухэбатор за его честность назначил министром министерства юстиции. После этого Н.Магсаржав работал в Ученом комитете, написал книги "Новая история Монголии", "Надом семи хошунов". Его сын Дугэржав был героем Монголии, заслуженным певцом, народным партизаном.
|
|
Дугэржав, сын Магсар-хурца
|
М.Дугаржав 1893 онд Н.Магсаржав хурцын долоон хүүхдийн ууган хүү болон мэндэлжээ. Тэрбээр 1909 онд хошуу тамгын газраа бичээч, 1917 оноос Хүрээнд суурьшин, 1919 онд Хүрээний Орос хэвлэлийн газар үсэг өрөгчөөр ажиллаж байхдаа хувьсгалын нууц бүлгэмийн гишүүн болж, багын найз Д.Сүхбаатарыг уг бүлгэмдээ элсүүлж байжээ.
1921 оны монгол ардын хувьсгалын дараа тэр Зүүн өмнөд хязгаарыг тохинуулах сайд, Орос улсад суух Монгол Улсын Элчин сайдын Яамны нарийн бичгийн дарга, Гадаад Яамны хэлтэсийн дарга, тэргүүн дэд сайд, Улаанбаатар хотын захиргааны дарга, Тува-д суух Монгол Улсын Элчин сайд, Төв Театрын хөгжмийн багш, дуучин зэрэг алба хашиж байжээ.
Магсар хурцын Дугаржав Зүүн хязгаарыг илбэн тохинуулаад буцах замдаа "Улаан туг" хэмээх дууг зохиосон нь монголын орчин уран зохиолын сан хөмрөгт хүндтэй байр суурь эзэлдэг юм.
Тэр "Баян монгол", "Үхэрчин хүү", "Үзэсгэлэн гоо", "Идэр жинчин", "Жавхлант сүрэг" зэрэг олноо алдаршсан өдгөө ардын дуу мэт болсон олон сайхан дууны үг аяыг зохиожээ.
1941 оны 6 дугаар сарын 12-нд Дотоод Явдалын Яамнаас түүнийг улс төрийн хилс хэрэгт гүтгэн баривчилж, шоронд хорьж тамлажээ. 1943 оны 3 дугаар сарын 5-нд 10 жил чанга цагдан хорих ялаар шийтгэжээ. Хилс хэрэгт холбогдсон М.Дугаржав 1946 онд шоронд нас баржээ.
|
М.Дугэржав был первым из семи сыновей. Родился в 1893 г. В 1909 г. он поступил в хошунную управу писарем, в 1917 г. переехал в Хурэ, в 1919 г., работая наборщиком в русской типографии Хурэ, вступил в подпольную революционную группу и привел туда друга детства Д.Сухэ-Батора.
После Монгольской нардной революции 1921 года он был министром по устройству юго-восточных районов, начальником отдела и зам. министра иностранных дел, руководителем администрации Улан-Батора, послом Монголии в Туве, учителем музыки в Центральном театре, певцом.
Сын Магсар-хурца Дугэржав, возвращаясь из восточных районов, написал песню "Красное знамя", которая занимает почетное место в сокровищнице монгольской современной литературы. Он сочинил музыку ко многим песням, которые стали ныне народными – "Богатые монголы", "Пастух коров", "Красота", Молодой караванщик", "Величественный табун".
12 июня 1941 г. он был арестован и посажен в тюрьму. 5 марта 1943 г. получил 10 лет строгого режима. В 1946 г. умер в тюрьме.
|
|
Волчица, ощенившаяся в груди борца
|
– Аварга бөхийн цээжинд чоно гөлөглөсөн домог та мэдэх үү?
– Тийм домог маш элбэг байдаг. Аварга бөхийг үхсэн хойно дараа нь дандаа цээжинд нь чоно гөлөглөсөн гэж ярьдаг. Үгүй бол аварга хүчтэй бөх гэрээ үүрээд эхийгээ гэр дээрээ суулгаад явдаг гэсэн яриа бүр хэв шинж болсон байдаг юм.
|
– Вы знаете легенду о волчице ощенившейся в груди борца?
– таких легенд много. Говорят, что в груди борца-чемпиона после его смерти щенится волчица. Или рассказывают, что могучий борец ходил, посадив на юрту мать, а юрту взвалив на спину.
|
|
Автобиография
|
– Та чинь яруу найрагч хүн. Ямар бүтээл хийж байна?
– Би чинь орон нутгаасаа гараагүй хүн. Манай сум байгуулагдаад 83 жил болох гэж байна. Товч танилцуулгаас өөр номгүй. Тэгээд би нэг ийм түүхийн ном бичиж байгаа. 2008 онд хэвлэгдэх байх.
|
– Вы – поэт. Что сейчас пишите?
– Я никуда не уезжал из своих родных мест. Скоро 83 года, как был организован наш сомон. Кроме краткого описания ничего нет. Поэтому я пишу истрическую книгу. В 2008 году должна выйти.
|
06.08.2008
Центр сомона Мунххан Сухэбаторского аймака
Н. Пурвээ
Знакомство
|
06.08.2008.Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын төв.
Информант – Насангийн Пүрвээ халх ястан. Эрэгтэй. 63 настай. Мөнххаан сумын малчин ард. Сумын төвөөс 40 гаруй км зайтай "Шинэ ус" гэдэг газар нутаглаж байгаа бөгөөд өнөөдөр сумын төв орж ирээд байхад нь бид "ХААН банк"-ны өмнө уулзан танилцаад зочид буудалдаа урьж ярилцав.
|
Насангийн Пурвээ. Халх, мужчина, 63 года, скотовод, живет в сомоне Мунх-хан, в местности Шинэ-ус в 40 км от центра сомона. Приехал в центр сомона. Мы встретились с ним перед "ХААН банк"-ом, беседовали в гостинице.
|
|
Молитва солдат Гесеру
|
– Танай энэ сумынхан дээр үеэс Гэсэр бурханыг шүтдэг юм байна. Та энэ тухай мэдэх үү?
– Энэ хошуу Гэсэр шүтээнтэй. Цэрэгт мордохдоо Гэсэртээ мөргөөд явж байсан гэсэн. Гэсэр бол баатар. 1911 онд хугацаагүй цэргийн албанд явахдаа нутгийн эрчүүд тэгж Гэсэртээ мөргөөд явдаг байжээ.
– Цэрэгт явж байгаа ганц нэг хүн Гэсэрт мөргөдөг байсан уу? Цөм мөргөдөг байсан юм болов уу?
– Цөм л мөргөдөг байсан гэсэн.
|
– Жители вашего сомона с давних времени поклоняются Гесеру. Вы знаете об этом?
– В этом хошуне поклоняются Гесеру. Говорят, раньше уходя в солдаты, поклонялись Гесеру. Гесер – богатырь. В 1911 г. отправляясь на бессрочную военную службу, местные молодые люди молились Гесеру.
– Каждый по одному молился Гесеру перед уходом на военную службу? Или все вместе?
– Говорят, все вместе.
|
|
Надом Гесеру
|
Далай вангийн наадам, хошууны наадам гэж Гэсэрийн наадмыг нэрлэдэг байсан гэдэг. Гэсэрийн 13 гэдэг Гэсэрийн наадам болдог байжээ.
Гэсэрийн сүмд бурхан байсан. Сүмд лам нар байгаагүй.
– Тэр сүмд нутгийнхан бүгд мөргөдөг байсан уу?
– Бүгд мөргөдөг байсан.
– Гэсэрийн наадамын тухай та юу мэдэх вэ?
– Гэсэрийн наадмын үеэр морь уралдахад эхэлж гууглахгүй. "Гэсэр, Гэсэр!" хэмээн дуудан залбирч, барианы үед л сая гуугладаг байсан. Хурдан морины хүүхдүүд уралдааны замд ""Гэсэр, Гэсэр, Гэсэр, Гэсэр, Гэсэр, Гэсэр!" гэж хэлж явдаг байсан. Манай сумын уугуул хүн хүүхдүүддээ "Гэсэр минь өршөө!" гэж хэлж сургадаг байсан даа.
– Одоо Гэсэрийн наадам хийж байна уу?
– Одоо бол сумын наадам л болдог. Гэсэрийн наадам гэж байхгүй болсон.
|
Надом Гесеру называли надомом Далай-вана, надомом хошуна. 13 числа Гесера [имеется в виду 13 число среднего месяца лета, когда устраивалось жертвоприношение Гесеру и надом Гесера] устраивался надом Гесера. В храме Гесера был бурхан. В храме лам не было.
– Все жители вашего района молились в этом храме?
– Все.
– Что вы знаете про надом Гесера?
– Во время надома Гесера, в начале скачек не кричали (углах). Молились "Гесер, Гесер!" а кричали уже на финише. Наездники, дети, кричали во время скачек: "Гесер, Гесер, Гесер, Гесер, Гесер, Гесер". Настоящие жители нашего сомона учили детей говорить: "Прости, мой Гесер!"
– Сейчас устраивают надом Гесера?
– В настоящее время бывает только сомонный надом. Надома Гесера не стало.
|
|
Жертвоприношение Гесеру
|
– Гэсэрийг яаж тахидаг байсан бэ?
– Мэдэхгүй. Гэсэрийн уншлага би мэдэхгүй. Монгол хэлээр "Гэсэрийн сан" гэж байсан гэсэн.
– "Гэсэрийн сан" та мэдэх үү?
– Сонсож л байсан. Одоо мартжээ.
|
– Как приносили жертвы Гесеру?
– Не знаю. Я молитвы Гесеру не знаю. Говорят, была молитва "Воскурение Гесеру" на монгольском языке.
– В вы знаете "Воскурение Гесеру"?
– Слышал. Но забыл.
|
|
Гесер – богатырь и бурхан
|
– Гэсэр яаж мэндэлсэн тухай та мэдэх үү?
– Гэсэр бол бурхан. Баатар бурхан. Манай хошууныхан айхдаа ч, морь бүдрэхэд ч "Гэсэр минь!" гэж уулга алддаг юм.
|
– Знаете, как родился Гесер?
– Гесер – бурхан. Бурхан-богатырь. Жители нашего хошуна, когда пугаются, или конь спотыкается, шепчут: "Мой Гесер!"
|
|
Изображение Гесера
|
– Та Гэсэр бурханы хөрөг дүрийг харсан уу?
– Шүтээнийг нь харсан. Хүрэн халзан морьтой. Жад барьсан. Нөмрөгтэй байсан.
|
– Вы видели изображение Гесера?
– Изображение святыни видел. На коричневом коне с отметиной. Держит пику. В накидке.
|
|
Гесер – местное божество
|
– Гэсэрийг яагаад зөвхөн Далай вангийн хошууныхан тахиж шүтдэг байсан юм бэ?
– Мэдэхгүй. Хошуу хошуу өөр өөр тахилга шүтлэгтэй байсан байх. Баруун хойшоо бас нэг Гэсэрийн тахилга байдаг байх.
Гэсэрийн сууц, цай уугаад гарсан газар
|
– Почему Гесеру молились только жители хошуна Далай-вана?
– Не знаю. Наверное, у каждого хошуна были свои культы. На северо-западе тоже где-то устраивают жертвоприношение Гесеру. Место, где стояла юрта Гесера, где он пил чай…
|
|
Культ Гесера: угасшая традиция
|
Энэ өдрийн өглөө Мөнххаан сумын "ХААН банк"-ны өмнө жолооч мэргэжилтэй, 30 настай А.Дамдинсүрэн, эрхэлсэн ажилгүй, 30 настай Ө.Эрдэнэсайхан, 35 настай Б.Лхагвадорж, 25 настай Цэвээндоржийн Ариунбат нараас Гэсэрийн тахилга, Гэсэрийн наадмын тухай асуухад тэд мэдэхгүй байлаа. Тэд нар:
– "Аав, ээж, ахмад хүмүүс л мэдэх байх. Нэрээ нэг тийм яриа байдаг байх шүү" гэцгээж байв.
|
Утром этого дня около здания ХААН банка мы встретились с 30-летним А.Дамдинсурэном (он шофер; сейчас не работает), 30-летним У.Эрдэнэсайханом, 35-летним Б.Лхагвадоржем, 25-летним Цэвээндоржийн Ариунбатом. Когда мы задали вопрос о жертвоприношении Гесеру и надоме Гесера, они ничего не могли сказать.
– Родители, старики знают, наверное. Что-то такое говорят.
|
|
Поучения Нойон-гэгэна (Равджи)
|
Тус сумын төв дээр 90 гаруй насны Цэнджав, 100 гаруй настай Донхоо эмгэн
гэж байдаг гэнэ. Найдангийн Донхоо эмгэний гэрт очиход нас 104. Луу жилтэй гэж хүүхдүүд нь хэлэв. 1997 оноос хойш жил насаа мэдэхээ байсан гэж байв. Үр ач нь түүнийг гэртээ асарч байв. Н.Донхоо эмгэн:
– "Ноён гэгээний сургаал"-ыг оройдоо гурав уншдаг. Миний ингэж урт удаан насалж байгаа минь "Ноён гэгээний сургаал"-ыг залуугаасаа өдөр бүр уншиж байгаатай холбоотой гэж ярив. Миний бие Н.Донхоо гуайн зургийг авч, "Ноён гэгээний сургаал"-ыг нь дуу шингээгүүрт бичиж авав. Р.Чүлтэмсүрэн
|
В центре сомона живут 90-летний Цэнджав, 100 летняя Донхоо.
Мы отправились к старухе Донхоо. Найдангийн Донхоо 104 года. Дети сказали, что она родилась в год дракона. После 1997 года перестала считать свои года. Дети и внуки ухаживают за ней. Она рассказала:
– Вечером три раза читаю Поучения Ноён-гэгэна (Равджи). То, что я так долго живу, связано с тем, что я каждый день читаю поучения Ноён-гэгэна с молодых лет.
Я [Р. Чултэмсурэн] сфотографировал Н.Донхоо-гуай и записал на магнитофон, как она читает Поучения Ноён-гэгэна.
|
06.08.2008
Центр сомона Мунххан Сухэбаторского аймака
Ч. Дондов
Место, где стоял храм Гесера
|
Сүхбаатар аймгийн төв явахын өмнө гадаа хийсэн бичлэг
– Энэ хийд дөрвөн аймагтай байсан. Шүтээний аймаг, зүүн хойно Майдарын аймаг …гээд дөрвөн аймаг байсан. Дөрвөн аймаг дөрвүүлээ худагтай.
Энэ шүтээний худаг. Манай хийд 1000 ламтай, 2 дацантай байсан. Чойр, Цанид, Ламрим, Майдар, Мамба, Жүд гэсэн аймгийн 12 дацантай.
Энэ хажууд аргалын түнтгэр толгойн тэнд манайх байсан. Горооны гадаа Гэсэрийн буйр энд байсан. Эцэг Гэсэрийн тахилч, өөрөө Дүйнхэрт хурдаг байсан.
Хийдийн суурин дээр одоо маш их ногоо ургаж, бүрхээд байна. Шүтээний аймгийн зүүн хойно Майдарын аймаг байсан. Өндөр ногоо ургачихжээ" гэж Ч.Дондов гуай биднийг дагуулан сумын төвийн зүүн урд талын эзгүй газраар явган явж байлаа. Бидний хийсэн бичлэг одоо сонсоход шуугиантай бөгөөд өвгөний яриа нэг бүдгэрч, нэг тод дуулдна. Тэр:
– "Энэ олон шовгор шороо лам нарын гэр байшин байсан газар. Эгнээгээрээ байдаг байсан. Хааш хаашаа 11 алд Цанидын дуган гэж байсан юм. Дуйнхарын ард нь Ламрим. Майдарын аймгийн шүтээн байсан. Голынх Цанидын дуган байсан" гээд.
– " Энэ барууншаа би явган яваад очноо. Араас та нар машинтайгаа яваад оч" гээд өвгөн түрүүлэн хөнгөн шингэн алхаад явчихав.
Ч.Дондов гуай: " 70 хэдэн жилийн өмнөх юм ингээд дууссан. Хэрэгтэйг нь аваад ухаад дууссан. Чулуун байшин барих гээд чулууг нь авах гээд овоолчихож. Намайг 9 настай байхад л энэ хийд ерөөсөө баларсан. Үхэр жилийн намар. 1937 оны намар гэсэн үг. 1937 онд Х.Чойбалсангийн хэлмэгдүүлэлт эхэлж, сүм дуганаа устгаж, хоосон болсон. Би тэр намар сургуульд орсон юм.
Олон машин дуртай газраараа чигээрээ давхисаар байгаад газрыг амархан эвдэх юм" гэж тэр ярьж явлаа..
– "Өвс нгогоо ургаад юу ч харагдахгүй болжээ. За, за, ингээд больё доо. Манай Шүтээний аймгийн худгаас баруун тийш Гэсэрийн сүм горооны нь гадна талд байсан юм.
Мөнххаан уулын оргил чинь тэр. Их тахилга тэр харагдаж байна. Урд талаар нь Бага тахилга нь харагдаж байна. Урд талын уулыг Баян уул гэдэг" гэв.
|
Перед отъездом в центр Сухэбаторского аймака
– В этом монастыре было четыре общины (аймаг). Община святыни, община северо-восточного Майдара и пр. В каждой общине было свой колодец. Это колодец святыни. В нашем монастыре было 1000 лам, два дацана, 12 дацанов общин: чойр, цанид, ламрим, Майдар, Мамба, Джуд и так далее.
Тут рядом, у высокого холма жили мы. За окружной дорогой был храм Гесера, вот его место. Отец был тахилчем Гесера, я был послушником Дуйнхэра.
На месте, где стоял монастырь, сейчас буйно растет трава. Все покрыла. На северо-востоке от общины святыни была община Майдара. Там очень высокая трава.
(Ч. Дондов ведет нас по юго-востоку центра сомона. Запись с шумами. Иногда плохо слышно).
– Вот эти холмики – места, где стояли юрты и дома лам. Был цанидский дуган 11 саженей с длину и ширину. За Дуйнхором Ламрим. Святыни майдарской обшины. В центре цанидский дуган.
Я пойду пешком на запад. Вы поезжайте с машиной.
70 лет тому назад было, а сейчас кончилось. Все что можно отсюда забрали. Вот навалили камни, чтобы из них построить каменный дом. Мне было девять лет, когда этот монастырь был закрыт. Осенью года быка. То есть осенью 1937 года. В 1937 году начались репрессии, организованные Х.Чойбалсаном, уничтожили монастыри, все пропало. Я той осенью пошел в школу.
Машины ездят куда хотят, разбили всю землю.
Травой все поросло, ничего не видно. Ну ладно, хватит. На запад от колодца святыни был храм Гесера, за дорогой. Вершина горы Мунххан – вон. Место, где делают великое поклонение, видно. На юге от него – место малого поклонения. Южную гору называют Баян-ул.
|
|
Сэрэдордж-номун-хан и Хутагт-номын-хан
|
– Сэрээдорж номун хан гэж та дуулсан уу?
– Нанзаддорж номун хан гэж залуу хүн байсан байсан. Хорин хэдтэй залуу байсан.
– Хутагт номун хан гэж юу сая ярив?
– 1937 онд баригдаад Налайхад байсан Номун хан гэж бий. Тэнд тэр Номун ханыг шүтэж байсан. Энэ нутгийн хошууны Номун ханы хошуу гэж байсан. Цагаан номун хан гэж гурав дөрөв хувилсан хүн байсан. Дөрөв дэхь дүр нь Нанзаддорж гэж байсан. Хорин хэдтэй залуу л байсан.
|
– Вы слышали о Сэрэдордж-номун-хане?
– Был молодой Нандзаддордж-номун-хан. 20 с чем-то лет ему было.
– А Хутагт-номын-хан?
– В 1937 году репрессированный Номын-хан был в Налайхе. Там тому Номун-хану поклонялись. В этих местах был хошун Номун-хана. Было 3–4 перерождения Цаган-номун-хана. Четвертое перерождение – Нандзаддордж. Ему было около 20.
|
|
Колодец
|
| Энэ бол Шүтээний худаг одоо манайхан уудаг л юм.
|
Вот колодец Шутэний-худак. Люди пьют из него воду.
|
|
Лунный заяц
|
– Яагаад саран дээр туулайн дүрс байдаг юм бэ?
– Сарны өөрийн одоо сүүдэртээд байгаа тэр цоохор байна шүү дээ. Алсаас харахад хоёр чихтэй туулай шиг байгаа биз дээ.
– Домог нь?
– Саяны ярьдаг чинь домог, домог. Сарны уулуудын сүүдэр гэдэг.
|
– Почему на луне виден заяц?
– На луне видны пятна. Издалека они похожи на двуухого зайца.
– А легенда?
– А это и есть легенда. А так это лунные горы.
|
07.08.2008
сомон Эрдэнэцаган Сухэбаторского аймака
У. Гомбодорж
Знакомство
|
– Бид Оросын Холбооны Улсын Москвагийн Хүмүүнлэгийн Ухааны Их Сургуулиас явж байна. Сүүлийн хоёр жил аман зохиолын эксПедицээр Монгол Улсын Өвөрхангай, Хөвсгөл аймагт ажиллаж, монгол ардын аман зохиол, домог, хууч яриа, аман түүх зэргийг судалсан. Энэ жил гурав дахь удаагаа Монгол Улсад ирж, зүүн монголчуудын аман зохиол судлахаар ирээд байна.
– Таны алдар нэрийг хэн гэдэг вэ? Та юу хийдэг вэ?
– Би өөрөө багш хийдэг. Түүх-газар зүйн багш. Эрдэнэцагаан сумын бүрэн дунд сургуульд багш хийдэг.
– Овог?
– Өлзийтогтох
– Нэр?
– Гомбодорж гэдэг.
– Нас?
– 59
– Дарьганга уу? Халх уу?
– Халх, халх. Дарьганга чинь манай аймгийн баруун талын зургаан суманд байдаг юм. Манай сум бол халх сум. Хуучин Дорнод аймагт харьяалагдаж байсан. 1942 онд Сүхбаатар аймаг байгуулагдахад тасарч, энэ аймгийн нэг сум болсон юм. Ер нь бол зохиолч Ц.Дамдинсүрэн гуай Матадын хүн. Хатгин хошуу. Хатгин хошуу чинь Матад, Сүхбаатар Эрдэнэцагаан сумыг хэлдэг юм.
– Та энэ суманд төрж өссөн үү?
– Өө тэгсэн. Энэ суманд төрж өссөн. 1949 онд төрсөн. Энэ миний бичсэн ном. Эрдэнэцагаан сумын түүхийг бичсэн юм. Ер нь энэ номоос манай сумын түүхийг мэднэ. Энэ номыг Гүндсамбуу гэдэг философийн сайн эрдэмтэн редакторласан юм. Даан ч насалсангүй. Намуухан, сайн хүн байсан юм. 1990 оны ардачилсан хувьсгалыг эхлүүлсэн анхны 15 эрдэмтний нэг байсан юм.
|
– Мы представляем РГГУ. Два года ездили с фольклорной экспедицией по Убурхангайскому, Хубсугульскому аймакам. Собираем монгольские легенды, байки, устные истории. В этом году приехали в Монголию в третий раз, чтобы исследовать фольклор Восточной Монголии.
– Как вас зовут? Кем вы работаете?
– Я учитель истории и географии. Работаю в полной средней школе сомона Эрдэнэцаган.
– Как звали вашего отца?
– Улзийтогтох.
– А как зовут вас?
– Гомбодорж.
– Сколько вам лет?
– 59.
– Дариганга или халх?
– Халх, халх. Дариганга живут в 6 западных сомонах нашего аймака. Наш сомон халхаский. Раньше входил в аймак Дорнод. Когда в 1942 г. был образован Сухэбаторский аймак, он вошел в него. Писатель Ц.Дамдинсурэн из Матада. Это хошун хатагинов. А хошун хатагинов это сомоны Матад и Эрдэнэцаган.
– А вы родились в этом сомоне?
– Да. Родился и вырос в этом сомоне. В 1949 году родился. Вот книга, которую я написал. История сомона Эрдэнэцаган. Ее отредактировал ученый, философ Гундсамбуу. К сожаленью, прожил недолго. Спокойный, добрый человек был. Он был одним из 15 ученых, которые начали демократическую революцию в 1990 г.
|
|
История сомона Эрдэнэцаган
|
– Та энэ номыг аман ярианаас үндэслэн, дүгнэж бичсэн үү?
– Асар их олон материал, голдуу баримтанд тулгуурлан бичсэн. Аман баримтыг нутгийн нэр хүндтэй настангуудаас яриулж, мэдээлэл авч бичсэн. Аман мэдээлэл үнэн ч байна. Худлаа ч байна. Мөн Улсын Архив, сум, захиргааны баримтанд тулгуурласан. Энэ миний бичсэн номны ар талд ашигласан материалын нэр, номзүй нь байгаа. Газарзүйн, түүхийн талаас ашигласан ном энд байна. Улсын болон Дорнод аймгийн архив бас ашигласан. 1924 оноос хойших архивт байгаа материалыг илүү ашигласан даа. Сумын түүх гэж өмнө нь байгаагүй. Би анх удаа сумынхаа түүхийг бичсэн. Би өөрөө сумынхаа түүхийг түүхэн талаас нь мөн газарзүйн талаас нь бичсэн юм.
– 19-р зууны түүх ашигласан уу?
– Энэ суманд 19 дүгээр зуунд амьдарч байсан цэцэн цэлмэг хүмүүсийн хэлсэн үг, аман зохиолыг ашигласан. Зуун зуунаар нь судалгаа хийж чадаагүй. Харин 19 дүгээр зууны сүүлд амьдарч байсан задгай Чойс зэрэг ардын аман билигтэн нарын хэлсэн 30 гаруй баримт ашигласан.
|
– Вы написали эту книгу на устных материалах?
– Собрал много материала, в основном опирался на письменные документы. Собирал и устный материал – беседовал со здешними людьми, стариками. Есть правдивые рассказы, есть выдуманные. Опирался на документы из Государственного Архива, документы сомонной администрации. В конце книги указаны источники, по которым я писал. Вот исторические и географические книги. Также пользовался гос. архивом и архивом аймака Дорнод. Раньше не было истории нашего сомона. Я написал первую. Я написал в основном с географической и исторической точек зрения.
– Вы использовали историю 19 века?
– Я использовал фольклорные тексты людей, живших в нашем сомоне в 19 веке. Описать историю по векам не получилось. Использовал около 30 фольклорных текстов известных мудрых людей 19 века, таких как, например Дзадгай-Чойс.
|
|
Сказитель Лэгбал и его юрол
|
– Лэгбал гэж хэн бэ?
– Манай суманд дээр үе Лэгбал гэж цэцэн, ардын билигтэн байжээ. Лэгбал гуай:
Хонхор цонхорыг
Хониороо дүүргэдэг
Хоёр гурван өртөөг
Хургаараа дүүргэдэг
Үер болсон их дэрсийг
Үхэрээрээ эзлүүлдэг
Үелүүлж татсан зэлийг
Тугалаараа эзлүүлдэг болоорой
гэж ухаан нь ерөөж байсан байгаа юм.
Лэгбал гуай бэлэн цэцэн үгтэй хүн байжээ. Нутгийнх нь адууны эрэлчин тааралдаад Лэгбал гуайгаас [алдсан адуугаа асуухаар нь]:
"Нимгэн хүчтэй
Шингэн сүүлтэй
Найгал алаг азаргатай
Найм есөн тооны адуу
Нарангийн хойт энгэрт
Нааш чигтэй
Налайн идээшлэж байна" гэж хэлсэн гэнэ.
|
– А кто такой Лэгбал?
– Такой сказитель, жил в нашем сомоне. Он, например, сказывал так:
Впадины и ямы
Заполняющий овцами,
Два-три уртона
Заполняющий ягнятами,
Ковыль, разросшийся словно наводнение,
Дающий во владение коровам,
Привязь, натянутую частями,
Дающий во владение телятам –
Стань же таким…
Лэгбал-гуай мог сказать стихотворный текст без подготовки. Однажды встретив человека, искавшего свой скот, он сказал:
С истончившимися силами,
С жидкими хвостами,
С наклонившимся вбок пестрым жеребцом
Восемь-девять кобыл
На северном склоне Нарана
Медленно пасутся…
|
|
Сказитель Дзадгай-Чойс
|
– Задгай Чойс гэж бас ардын билигтэн манай нутагт байжээ.
– Чойс гэх нь зөв үү? Чойш гэх нь зөв үү?
– Үзэмчний нутгийн аялгууны онцлогоор үгийг халх аялгуунаас өөрөөр хэлэх явдал бий. Чойс гэдэг нь зөв. Үзэмчин ардын нутгийн аялгуугаар төмөр утсыг жинд гэж ярьдаг
[Чойс гуай]
"Намрын нэг өдөр
Нарийхан бор морь мориндоо
Найман тарвага ганзгалчихаад
Номт цагаан овоон дээр гараад очсон чинь
Наана нь
Нагай тарвага
Цаана нь
Цагаан шар тарч
Цаашаа хараад зандарч байна
Гэтэж гүйж очоод
Гэрэлт цагаан шанаад нь буудчихсан чинь
Зажилдагийнх нь цаагуур
Залгидагийнх нь наагуур
Зад аваад гарсан байжээ"
гэж хэлсэн байдаг.
|
Еще у нас был Дзадгай-Чойс, тоже сказитель.
– Чойс правильно? Или Чойш?
– Удзумчинское произношение отличается от халхаского. Правильно – Чойс. По-удзумчински проволоку называют джинд.
[Чойс]
Одним осенним днем
На тонкой серой лошадке
Привязав к торокам восемь тарбаганов
Взошел на Номт-цаган-обо.
Поближе –
Самка тарбагана,
Подальше –
Бело-желтая трехлетняя самка тарбагана
Кричит, смотря в другую сторону.
Подкрался к ней,
Выстрелил в белую светящуюся скулу,
Прострелил навылет
За тем местом, где жует,
Перед тем местом, где глотает
[Камень?] здад забрав, ушел…
- так говорил.
|
|
Цогт-Очир о Чойсе
|
| Цогт-Очир гэдэг хүний бичсэн ном байдаг. Доктор Цогт-Очир гуай Улаанбаатарт байгаа. Төмөр зам хавьд шар байшинд суудаг. Эрдэнэцагаан сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Доржийн Энхбаатар тэр хоёроос манай сумын түүхийн талаар олон материал үзэж болно. "Егүзэрийн хүүхдүүд" гэсэн ном байгаа. Тэр номд Чойсын тухай бичсэн байдаг.
|
Есть книга, написанная Цогт-Очиром. Доктор Цогт-Очир-гуай живет в Улан-Баторе. Проживает в желтом доме недалеко от железной дороги. Председатель совета односельчан сомона Эрдэнэцаган Доржийн Энхбаатар. От этих двух можно многое узнать об истории нашего сомона. Есть книга "Дети егудзэра". Там написано про Чойса.
|
|
Чойс "Слово об антилопе"
|
Намар оройхон ч байлаа
Нас маань ч залуу байлаа
Гөрөөлмөөр санагдлаа
Буугаа аваад үзсэн нь
Гол төмөр нь зэвэрчихэж
Гох замаг нь салчихаж
Эзэнтэй хүний зэвсэг гэхэд
Элэг эмтэрмээр байлаа
Нуман сүмбээр сүмбэдээд
Хурдан цэнэгээр цэнэглээд
Ануу занууг нь харсан чинь
Ав адилхан нийлсэн байна
Бариа турууны газар
Бай тавиад буудсан чинь
Барьсандаа яг л тусаж байна
Баярласан гэдэг жигтэйхэн
Буугаа авч үүрээд
Буурал морио унаад
Бухтын овоо чиглээд
Бушуухан шиг явлаа
Гуятын улаан хадан дээр
Гуядаад гараад очсон чинь
Гуч гаруй гөрөөс
Хошуу дараад айсуй
Дороо бууж хэвтээд
Дал бугалга хавсарч байгаад
Дарж орхисон чинь
Тасхийлээ, түсхийлээ
Давхиж босоод харсан чинь
Хүзүү гэдэг нь бух шиг
Хүхээ гэдэг нь данх шиг
Хүрэн халтар буга
Хүглийн хэвтэж байна
Манант талыг туулаад
Мааньтийн хөндий уруудаад
Манай хаваржааны дэргэдүүр
Дал гаруй гөрөөс
Яралзуулан гарч ирлээ
Цахиур буугаа мултлаад
Замаг гохыг нь сойлоо
Саарал халтар халиун оонууд
Салхи бариулаад дэргүүлж явна
Гохоо атгаж орхисон нь
Ойж цойлоод үсэрч байна
Огло харайгаад бултаж байна
Очоод үзсэн чинь
Ооно шаргачин хоёрыг
Дал дөрвөн өндөрөөр нь
Таширлуулан авчихсан байна
гэж хэлсэн байдаг.
Энд гарч байгаа Бухтын овоо зэрэг газар ус цөм манай Эрднэцагаан суманд байдаг юм.
|
Был осенний вечер,
Был я молод,
Захотелось поохотиться,
Взял ружье и посмотрел –
Железная часть проржавела,
Курок и затвор распались.
Если сказать, что у этого оружия есть хозяин,
Печень разрывается от горя.
Прочистил ружье изогнутым шомполом,
Зарядил быстрым зарядом,
Посмотрел внимательно (ануу зануу),
Все соединилось.
В цель и другие места
Прицелился и выстрелил.
Прямо попал куда надо,
Обрадовался ужасно.
Закинул ружье за спину,
Сел на седую лошадку,
Направился в сторону Бухтын-обо
Быстро поскакал,
На скалы Гуятын-улан
Пришпоривая лошадь, забрался.
Более 30 антилоп
Бегут сюда, закрыв рты,
Тут же лег и вскинул ружье,
Соединив лопатку и плечо,
Нажал на курок
Раздался звук тас-тус,
Поскакал туда и посмотрел –
Шея, как у быка,
Глотка, как чайник,
Коричнево-пестрый олень
Лежит навзничь.
Перейдя степь Манант
Вдоль по долине Маньт
Около нашей весенней стоянки
70 с лишним антилоп
Выскочили, сверкая.
Вытащил кремневое ружье,
Направил курок и затвор
Серые, пестрые, каурые козлы
По ветру бегут сюда.
Взял в кулак курок –
Падает, заваливается, прыгает,
Скачет, хочет убежать.
Подошел и посмотрел –
В козла и желтую самку
По четырем холмикам на лопатках
Попал навылет…
и так далее.
Бухтын-обо, о котором говорится здесь, и другие места – это все местности в сомоне Эрдэнэцаган.
|
|
Шаманский камень
|
Д.Баяр архелогич манай аймгийн Бадарчин хоёр нийлж Бөөгийн хад гэдэг чулууг судалсан. Нэн эртний үеийн хадны сүг зураг Жаргалантын аманд байдаг. Хүннүгийн үеийн юм. Тал хээр газар хадан дээр ер нь бугын дүрс байдаггүй гэнэ. Гэтэл манай суманд байна. Дорнодын талд ийм бугын дүрстэй хад чулуу бараг байдагүй гэнэ. Эрдэнэцагаанд гэтэл байгаа нь сонин гэж эрдэмтэд үзэж байна. Тэнд жирэмсэн эмэгтэйг урласан байгаа юм. Би нутгийнхаа түүх талаасаа бол та нарт нэлээд юм хэлнэ.
– Яагаад Бөөгийн чулуу гэж нэрлэсэн юм бол?
– Би тийм өгөөгүй. Эрдэмтэн Баяр гуай нэр тийм нэр өгсөн юм. Одоо судалж байгаа. Тэр бол Баяр гуайн дүгнэсэн дүгнэлт л дээ.
– Нутгийн тэр чулууг юу гэж нэрлэдэг вэ?
– Тэр хадны зургийг нутгийн улс мэддэггүй юм. Мэргэжлийн хүмүүс судалж нээлт хийсэн юм. Элгэн хар хүрэн чулуу бий. Боржин биш.
|
Археолог Д.Баяр вместе с Бадарчином из нашего аймака исследовали камень шаманов (Бөөгийн чулуу). В пади Джаргалантын-ам есть древние наскальные рисунки. Времени хунну. В степи вообще-то не бывает рисунков оленей. А в нашем сомоне есть. В восточной степи таких изображений оленей практически нет. Ученые считают, что то, что в сомоне Эрдэнэцаган такие рисунки есть, очень интересно. Там есть изображение беременной женщины. По истории я могу много вам рассказать.
– Почему камень называется шаманским?
– Это не я так назвал. Д.Баяр-гуай так назвал. Сейчас изучают его. Это вывод Баяр-гуая.
– А как называют этот камень ваши земляки?
– Наши люди не знают о тех наскальных рисунках. Это специалисты нашли, открыли. Там есть черный гладкий валун. Не гранит.
|
|
Егудзэрийн-хийд
|
Энэ манай Егүзэрийн хийд 220-иад жилийн түүхтэй. Гурван Егүзэр байсан гэсэн. Одоо энэ баруун урд талд Егүзэрийн хийд байгаа. Егүзэр хутагт бол Зүүн хязгаарыг тохинуулах сайд байсан хүн. Хоёр төрийн төрийн сайд байсан. Монголын 13 хутагтын нэг байсан.
1945 онд Эрдэнэцагаан тэр аяараа Орос цэргийн хуаран байсан. Даниловын коандалсан гарнизон байсан гэдэг.
|
Наш монастырь Егудзэрийн-хийд имеет 220-летнюю историю. Было три егудзара. Сейчас на юго-западе отсюда есть монастырь Егудзэрийн-хийд. Егудзэр-хутухта был министром по устройству восточных окраин. Был государственным министром в двух государствах (наверное, Цин и автономия. – А.Ц.). Был одним из 13 хутухт Монголии.
В 1945 г. Эрдэнэцаган стал весь русской казармой. Здесь стоял гарнизон под командованием Данилова.
|
|
Слепой хурчи Мондж
|
| Дарьгангаас нэг жаахан охин хүүхэд дагуулсан Монж гэдэг нэртэй хараагүй хүн энэ суманд ирсэн гэдэг. Тэр бэлэн цэцэн үгтэй. Ерөөлч, магтаалч сонин, айхтар хүн байсан гэдэг. Ном хэвлэлд Монж гуайн хэсэн үгийг мэр сэр хэвлэсэн
|
Рассказывают, что из Дариганги в наш сомон пришел слепой человек по имени Мондж, которого вела маленькая девочка. Он мог сказывать без подготовки. Юролч, магталч, очень много знал. В своей книге я использовал его тексты.
|
|
Магтал Егудзэр-хийда Мондж-гуая
|
Ганга, Дарьгангаас гарлаа даа
Хатагин Егүзэрийнд ирлээ дээ
Егүзэрийн хийдийн тухай
Ерөнхий байдлыг хэлбэл
Баруун талаас нь харвал
Баатар цэргийн лагерьтай
Банчин богдын лаврантай
Бас л сайхан хийд байна
Ар талаас нь харвал
Алтан сүмбэр овоотой
Аварзад дэнжий бурхантай
Амаргүй сайхан хийд байна
Зүүн талаас нь харвал
Зүрхэн шовгор овоотой
Зүйл бүрийн эрдэнэтэй
Зүгээргүй сайхан хийд байна
Урд талаас харвал
Урсгал Чонын голтой
Улс амьтан олонтой
Учиргүй сайхан хийд байна
Гаалийн өндөр яамтай
Газар холын цэрэгтэй
Горооны олон суурьтай
Гомбын сэтэртэй нянгартай
Өглөө болгон цогчинтой
Өдөр болгон жасаатай
Өглөгийн олон эзэдтэй
Үнэхээрийн сайхан хийд байна
гэсэн байна лээ шүү. Хоёр нүдгүй
|
Вышел из Ганга, Дариаганга
Пришел в хатагинский Егудзэр
Если про монастырь Егудзэр-хийд
Про его общий вид сказать –
Посмотришь с запада
Стоит богатырский военный лагерь (лагерь),
Лавран банчин-богдо,
Прекрасный монастырь.
Если посмотришь с севера –
Алтан-сумбэр-обо,
Бурхан на склоне горы Авардзад,
Очень красивый монастырь.
Посмотришь с востока –
С высоким сердечным обо,
В разных драгоценностях
Не просто красивый монастырь.
Посмотришь с юга,
Текущая река Чонын
Много людей и жителей
Безусловно, прекрасный монастырь.
С высоким ямынем таможни.
С военными из дальней стороны,
С поселениями внутри окружной дороги,
С хадаком с бахромой и с изображением Гомбо (?)
Каждое утро там служба цогчин,
Каждый день тамслужба джаса,
У него много милостынедателей,
Поистине прекрасный монастырь.
Так говорил. Слепец (хоёр нүдгүй).
|
|
Егудзэрийн-хийд
|
– Манжийн хааны үед Егүзэрийн хийдийг байгуулсан уу?
– Манжийн хааны Тэнгэр тэтгэсний 1846 онд байгуулсан.
– Одоо хийд байна уу?
– Байна. Сайхан хийд байсан 20 гаруй хийд байснаас ганц үлдсэн. Егүзэрийн хийдийг Эрдэнцагааны түүхээс салгаж болохгүй.
|
– Егудзарын-хийд построили при маньчжурах?
– При маньчжурском императоре Тэнгэр-тэтгэсэн (Цяньлун), в 1846 г.
– Сейчас есть монастыри?
– Есть. Из 20 остался один. Монастырь Егудзар-хийд нельзя отрывать от истории Эрдэнэцагана.
|
|
Мондж "Магтал горе Дзотол"
|
Монжийн тухай яриагаа эхлээд дуусгая. Монж хоёр нүдгүй, уулаасаа бэлэн цэцэн үгтэй хүн байжээ.
Зотол хан уулын тайлгын үеэр таараад Монж гуай Зотол хан уулын тухай магтаал хэлжээ.
Хайрхан Зотолыг тахиж
Хурдан морьдыг уралдуулж
Хамаг олныг цуглуулж
Хүчит бөхчүүлийг барилдуулж
Асар майхан босгож
Архи дарсыг ууж
Айраг цэгээ бялхуулж
Аятай сайхан найрлаж
Ихэс дээдэс ноёдоо
Ирэг сэрхээр дайлж
Ирсэн очсон улсад
Их багаар түгээгээд
Таргүй ядуу намайг
Тааламж муутай угтаж
Хувин саваа дуугаргаж
Хуу домбоо сэгсчин
Дуртай дургүй аашилж
Дээш доошоо хялалзаж
Тэвш саваа малтан
Доторхийг нь хамж цуглуулаад
Хар тагшинд минь хийж
Хоёр нүдгүй надад
Хувь болгож өгснийг
Хуурч өвгөн би
Хуур хөгжимдөө оруулж
Үнэн мөнөөр нь
Үгүүлж хэлбэл
Цагираг цус
Цагаан гүзээ
Улаан хоолой
Уушиг сэмж л байна
Энэ найранд оролцож
Эрэмбэ дарааллаар сууцгаасан
Ихэс дээдэс
Лам ноёд та бүхний
Зарим нэгний нь
Зах цухаас хэлбэл
Зартай хэрүүлч түшмэл
Зараалын морьд шиг хиа нар
Банз шаахай тулгаачингууд
Балмад ёсыг баримтлаачингууд
Баруун зүүнээс ирээчингүүд
Барьц өглөг горьдоочингууд
Шанам малгай тавиачингууд
Шар эрхи бариачингууд
Шашны номоор мунхруулагчид
Энд тэндээс цугласан
Ийм л хүмүүс
Их л сайхан найрлаж байна
Өгсөн хоолонд чинь дүйцүүлж
Өөрсдийн чинь хэрд тааруулж
Өчүүхэн ерөөлийг
Өргөн барьж айлтгая
гэжээ.
|
Давайте закончим рассказ о Мондже. У него не было зрения, он обладал даром говорить стихи без подготовки. Он оказался при жертвоприношении горе Дзотол-хан и сказал магтал горе Дзотол-хан.
Почитая Хайрхан-Дзотол,
Устроили скачки быстрых коней,
Собрали весь народ,
Устроили борьбу могучих борцов.
Поставили палатки,
Пьют архи и вино,
Разливают кумыс,
Замечательно пируют.
Высокородных ноёнов
Потчуют бараниной и козлятиной,
Приехавшим людям
Раздают помногу и помалу.
Меня, бедного и дурного,
Приняли плохо,
Гремели ведрами,
Трясли чайниками,
Обругали почем зря,
Смотрели искоса сверху и снизу,
Поскребли миски и тарелки,
Выскребли, что было внутри,
Положили в мою черную тарелку,
Дали мою долю
Мне, не имеющему глаз.
Я старик-хурчин
Облеку это в музыку хура.
Все как есть
Если расскажу,
Круг крови,
Белый желудок,
Красный пищевод,
Легкие и сальник – вот и все, что там есть.
На этом пиру
Рассевшиеся по рангу,
Высокородные
Ламы и ноёны, из вас
О некоторых
Если немного расскажу –
Известные скандалисты-чиновники,
Адъютанты, как кони с хохолками (?)
Те, кто присуждает деревянные сапоги (колодки?)
Те, кто придерживается жестоких правил,
Приходящие с запада и с востока,
Выпрашивающие подаяния и подарки,
Напяливающие ламские шапки,
Держащие желтые четки,
Сбивающие с толку религиозными книгами,
Собравшиеся из разных мест,
Вот такие люди
Отлично пируют.
Ваша пища мне не по нраву,
По вашим меркам
Маленький юрол
Преподношу вам.
|
|
Мондж "Слово милостынедателям"
|
Хангинаж байгаа хууранд минь
Хадаг самбай ч хамаагүй
Хажууд нь байгаа надад
Хамба торго ч хамаагүй
Дэнгэнэж байгаа хууранд минь
Дэнс мөнгө ч хамаагүй
Дэргэд байгаа надад нь
Дээлийн гадар ч хамаагүй
Өргөн олон та нартаа
Өнөр жаргалыг хүсэж
Өчүүхэн ерөөлийг
Өргөн дэвшүүлье
|
Моему звенящему хуру,
Хадаки самбай не нужны.
Рядом находящемуся мне
Шелк хамба не нужен.
Моему звучащему хуру
Меры серебра не нужны,
Рядом находящемуся мне
Верхняя материя на дэли не нужна.
Вам всем
Желаю счастья полного,
Маленький юрол
Подношу!
|
|
Ответный юрол на подношение[Хүмүүс юм өгөхлөөр хариуд нь ерөөсөн нь]
|
"Аваад өгсөн гарыг чинь
Аварзэд дэнжий өршөө!
Надад тусалсан тусыг чинь
Найдан жүд нь өршөөг өө!"
гэж ерөөдөг байжээ.
|
Твою руку, которая дала,
Пусть простит Авардзэд-дэнджий!
Твою помощь мне
Пусть простит Найдан-джуд!
|
|
Слепой хурчи Мондж
|
– Монж гуай хэдий үед амьдарч байсан хүн бэ?
– 19 зууны сүүлээр лав л Егүзэрийн хийд нурахаас өмнө амьдарч байсан байна. Егүзэрийн хийд 1929 он хүртэл ажиллаж байгаад бүрэн хаагдсан юм. Балгансүрэн, Моонон зэрэг саяхны үеийн Эрдэнэцагааны тухай бичсэн бичгийн зохиол надад байна.
|
– Когда жил Мондж-гуай?
– В конце 19 века, перед тем, как разрушили Егудзэр-хийд он точно был. Егудзэр-хийд работал до 1929 года, а потом был закрыт. У меня есть сочинения о современном Эрдэнэцагане Балгансурэна, Моонона.
|
|
Русские военные в сомоне Эрдэнэ-Цаган
|
– Яагаад Оросын отряд Эрдэнэцагаан суманд байсан юм?
– 1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцож, японы эсрэг байлдахаар явсан Зөвлөлтийн арми энэ суманд байрлаж, энүүгээр дайрч өнгөрч, штаб нь энд байрлаж байсан юм гэсэн.
Ардын хувьсгалын нэрт Партизан Бумцэнд энд ирж байсан. Алдарт "Улаан туг" гэдэг дуу энд зохиогдсон түүхтэй.
|
– Почему русские отряды стояли в Эрдэнэцагане?
– Участвовали в освободительной войне 1945 года, воевали с японцами. В этом сомоне советские части располагались. По этой земле они шли, здесь был их штаб. Сюда приезжал известный партизан народной революции Бумцэнд. Здесь была написана прославленная песня "Красный стяг".
|
|
Егудзэрийн-хийд
|
1929 онд нугалаа гарч, Егүзэрийн хийд хаагдсан. Тэр үеэс эхлээд хил хязгаар түгшүүртэй байв. Энэ нутагт буриадууд, өвөр монголууд, олон ястан нутагладаг. Хятадууд ойр болохоор тэр үү хил хязгаар түгшүүртэй гэсэн үү Егүзэрийн хийдийг шууд хааж болиулсан түүхтэй. Егүзэр хутаг ч тэр үед их нөлөөтэй байжээ. Хачин сайхан, 20 гаруй хийд байсан. Шууд болиулсан.
– Одоо байгаа нь хуучин уу? Шинээр барьсан уу?
– Хуучнаас ганц үлдсэнийг нь сэргээсэн юм.
|
В 1929 г. из-за перегибов Егудзэр-хийд был закрыт. Начиная с тех времен, на границе было неспокойно. В этих местах жили буряты, южные [китайские?] монголы и другие национальности. Близко китайцы. Из-за этого или из-за того, что на границе было неспокойно, Егудзэр-хийд был сразу закрыт. Егудзэр-хутухта в то время был очень влиятельной фигурой. Были прекрасные 20 с лишним монастырей. Все закрыли сразу.
– А тот, что есть сейчас, старый? Или построенный заново?
– Восстановили единственный оставшийся из старых.
|
|
Души (сунс) погибших солдат
|
– Үхсэн цэргүүдийн сүнс үлдээд буг чөтгөр болсон гэсэн яриа, домог байдаг уу?
– Нутгийн зарим хүн сүнс, буг чөтгөрийн тухай ярьдаг л юм. Бид мэдэх юм алгаа. Цэргийн сүнс үлдсэн гэж дуулддаггүй юм. Асар том арми л энд байсан гэдэг.
|
– Есть ли у вас легенды о том, как духи (сүнс) погибших солдат становятся злыми духами (буг чөтгөр)?
– Некоторые люди из наших мест рассказывают о духах (сүнс), о чутгурах. Я ничего не знаю. Не слышал о духах солдат. Здесь стояла огромная армия.
|
|
Егудзэр-хутухта
|
– Эрдэнэцагаан сумынхан их шүтлэгтэй юу?
– Шүтлэгтэй байлгүй яахав. Дээр үеэсээ Егүзэр хутагтаа шүтсэн газар.
– Егүзэр гэж юу гэсэн үг вэ?
– Ламын дээд цол нь байх. Егүзэр хутагт Галсандаш хувилгааны байгуулсан энэ хийдэд 1000 лам хурдаг байжээ. Жилд 200 гаруй маарамба бэлддэг байсан гэсэн. Егүзэр хутагтыг төвдөөс дөрөв, монголоос гурван удаа нийт долоон төрөлийг нь тодруулсан юм гэнэлээ. Сүүлчийн Егүзэр хутагтад зориулсан суварга энд байгаа.
|
– Люди в Эрдэнэцагане веруют сильно?
– Конечно, веруют. Это места, где с давних пор почитали Егудзэр-хутухту.
– Что такое егудзэр?
– Высшее звание ламы, кажется (от слова йогачарий. – А.Ц.). В этом монастыре, основанным хубилганом егудзэр-хутухтой Галсандашем, было около 1000 лам. Говорят, в год готовили около 200 марамба (лекарей. – А.Ц.). Было всего 7 перерождений егудзэр-хутухты, четверо тибетцев и трое монголов. Здесь есть субурган последнего из них.
|
|
Кукольное Знакомство в монастыре Егудзэр-хийд
|
Лам нар гэдэг тухайн үедээ эрдэмтэй сэхээтэн нар байжээ. Тухайн үед энэ Егүзэрийн сүмээс өөр хүүхэлдэйн тоглолт хийдэг хийд монголын бүх хийдэд байгаагүй гэдэг. Хүүхэлдэйн тоглолтыг олон хоног бэлдэж байж тоглуулдаг байжээ. Хүүхэлдэйн тоглолт нь цамаас эх үүсвэртэй.
Тэр тоглолтоор хоёр ямаа, хоёр бухны дүрстэй хүүхэлдэй мөргөлдүүлж тоглодог байжээ. Ямаа алаад сэмжийг нь улаанаар будаж, халуунаар нь баримлын шавар шиг болгоод будаад хүүхэлдэй хийж, хөдөлгөөнд оруулдаг байжээ. Нэг ёсны Хүүхэлдэйн театр байжээ. 1929 оноос өмнө байж байгаад хаагдсан байна. Тоглолтын үед тэнгэр дуугарч, цахилгаан цахидаг. Байгальд буга явж байгаа зэргийг хийсэн байдаг байжээ.
– Тийм тоглолтын зохиол гэж байсан болов уу?
– Буга явж байгаа үлгэрийн зохиомжтой болохоор үг байсан байх аа. Бид хожуу үеийн хүүхэд болохоор мэдэхгүй юм
– Хүүхэлдэйн дүрс хэлбэр нь жижиг байсан уу?
– Жижиг, жижиг. Гурил, даавуугаар хүүхэлдэй хийдэг. Гэрэл мэрэл тусгадаг байсан байгаа юм шүү. Ер нь нарийн театрчилсан тоглолт байжээ. Янз бүрийн дүрстэй. Тоглуулагч жүжигчид нь лам нар байсан. Байгалийн үзэгдэл ихтэй. Цахилган цахих, тэнгэр дуугарах зэргийг их үзүүлдэг байсан гэсэн. Д.Равжаагийн "Саран хөхөө" жүжиг тоглуулдаг шиг байжээ. Судалж үзмээр шүү.
Егүзэр хутагт энд хүүхэлдэйн театраас гадна анхны бага сургууль нээсэн. Одоо Эрдэнэцагаан сумын дунд сургууль Егүзэр хутагт Галсандашийн нэрэмжит болж, түүнд хөшөө босгосон.
– Хүүхэлдэйн тоглолт нь шашны чиглэлтэй юу? Иргэний чиглэлтэй юу?
– Сүмийн дэргэд байдаг ч хүүхэлдэйн театр нь иргэний бас шашны тоглолт хийдэг байжээ. Дан шашны ч бус байснаараа бүх хийдээс ялгаатай. Гурван сар тасралгүй хурдаг хурлын дараа шууд энэ тоглолтоо тоглодог байжээ. Бүтэн жил бэлдэж байж тоглодог байжээ.
– Яг хэзээ тоглодог байсан гэнээ?
– Жилд нэг удаа тоглоно. Тусгай фонтой. Тэнгэр дуугарч, цахилгаан цахиж байгаа юм шиг жүжиглэдэг. Орой үдэш болохоор тоглодог байжээ.
– Хавар тоглодог уу? Намар уу?
– Хавар тоглодог байжээ. Цагаан сараас хойш хурал хураад, цагаан сарын дараахан тоглодог байжээ. Цагаан сарын эхний өдрөөс юмуу хурал нь хурдаг байсан гэсэн байх аа. Түүнийг дуусуут л тоглодог байсан гэсэн.
– Ямар сюжет, үйл явдалтай, юу гардаг хүүхэлдэйн жүжиг байсан юм бол?
– Хүүхэлдэйг л хөдөлгөөнд оруулсан. Өөрсдөө зохиосон. Ард олон, хүүхэд, лам нарт үзүүлдэг жүжиг байжээ. Тодорхой зохиолтой байсан эсэхийг нь мэдэхгүй. Ам дамжсан яриаг л сонссон.
Бид бол мэдэх юм алга.
– Хүүхэлдэйн театрын зураг нь музейд байна уу?
– Өвөг дээдсийн яриагаар л сонсож мэдсэнээ ардачлалын үед бид бичиж эхэллээ дээ. Цогт очир гуайн номд хүүхэлдэйн тоглолтын тухай жаахан дурдсан.
– Хятад жүжиг шиг байсан болов уу?
– Санаа авсан байж магадгүй. Төвдөөс илүү санаа авсныг үгүйсгэхгүй. Төвд нутгаар Егүзэр хутагт Галсандаш ламхай явж байсан. Онон Балж орж байсан. Явсан газраасаа санаа оноо авсан байхыг үгүйсгэхгүй.
Ламхай чулуун арслан хятадаар хийлгэж байсан. Хятад чулуучин авчирч хийлгэж байсан гэдэг.
– Цагаан сартай тэр тоглолт нь холбоотой юу?
– Холбоотой байж болно. Төрөл бүрийн хувцас хийж, хүүхэлдэйн тоглолтонд өмсгөдөг байжээ. Үгтэй ч байсан бололтой юм. Бид судалсан юм алга. Энэ нутаг хуучид, өвөрмонголоос үзэмин, авга нар орж, халх, сүүлийн үед дарьганга нар орж ирсэн нутаг.
|
Ламы в свое время были образованные люди, интеллигенция. В Монголии больше не было монастыря, кроме Егудзэр-хийда, где ставили бы кукольные представления. Представления готовили много дней. Кукольное Знакомство ведет начало из цама.
В представлении участвуют два козла, два оленя. Изображающие их куклы сталкиваются и бьются. Убивали козла, брали его скелет, красили красным, тут же, как скульптурной глиной обкладывали, красили и делали такую куклу. Своего рода кукольный театр. До 1929 г. устраивали представления. Во время представления будто гремит гром, сверкают молнии. Как будто действительно идет олень.
– Было произведение, по которому играли Знакомство?
– Там был сюжет про оленя, поэтому, наверное, было такое произведение. Мы же выросли позднее, поэтому не знаем.
– Куклы были маленького размера?
– Маленького. Их делали из теста и материи. Да, еще их по всякому подсвечивали (гэрэл мэрэл). В общем, настоящее театральное Знакомство. Всякие разные персонажи. Те, кто представлял – ламы. Там было много природных явлений. Молнии, гром. Как в постановке "Лунной кукушки" Равджи. Это надо бы исследовать.
Егудзэр-хутухта, кроме этого театра, открыл первую начальную школу. Сейчас средняя школы сомона Эрдэнэцаган носит имя Егудзэр-хутухты Галсандаша, перед ней стоит памятник ему.
– Кукольное Знакомство носило религиозный характер? Или светский?
– Кукольный театр при монастыре ставил и светские и религиозные представления. Не только религиозные, в этом было отличие этого монастыря от остальных. После службы, которую вели без перерыва три месяца, устраивали такое Знакомство. Готовились целый год.
– Точно когда устраивали?
– В год один раз. Делали специальный фон (задник). Будто бы звучал гром, сверкала молния. Играли вечером.
– Устраивали весной или осенью?
– Весной. После Цаган-Cара совершали службу, после Цаган-сара. После первого дня Цаган-Cара была служба, кажется. Как только она заканчивалась, играли.
– А про что там говорилось? Какой сюжет? Что происходило?
– Двигали куклами. Сами сочиняли. Людям, детям, ламам показывали. Было ли какое-то специальное сочинение, не знаю. Я только слышал, как об этом рассказывали. Сам-то не знаю.
-В музее есть изображения кукол?
– Мы начали записывать только в эпоху демократии – то, что слышали от стариков. В книге Цогт-Очир-гуая есть немного про кукольное Знакомство.
– Было похоже на китайский театр?
– Может, идея взята оттуда. А может, в большей степени из Тибета. Егудзэр-хутухта Галсандаш ездил по Тибету. Каменных львов он заказывал делать у китайцев. Привозил сюда китайских каменщиков.
– А Знакомство было связано как-то с Цаган-Саром?
– Может, и связано. Шили всякие одежды, одевали во время представления. Кажется, куклы разговаривали. Мы не изучали. В этих местах живут хучиты, из Внутренней Монголии удзумчины и авага, халхасцы, в последнее время дариганга.
|
|
Цам
|
– Цам байсан уу?
– Байсан. Маш том цамын тоглолт хачин сайхан болдог байсан. 37, 38 онд тоглодог байсныг би муухан мэдэж байна. Хоёр гурван цаг тоглоод нэвширтэл усан хулгана болж хөлөрсөн байдаг байсан. 1000 гаруй ламтай хийд байсан.
Хүүхэлдэйн тоглолт дээр солонго татуулдаг. Цагаан өвгөн, амьтан, үхэрийг дороос нь хөдөлгөдөг. Гэрэлтэй, дуу чимээтэй хүүхэлдэйн ард нь өөрсдөө тоглодог. Тэнгэр дуугарахыг маягтай үзүүлдэг байсан. Цахилгаан цахих зэргийг гайхалтай үзүүлдэг байсан гэж аав, ээж нар ярьдаг байсан.
Гэрлээ гаргахдаа хятадаас дэн, лаа авч ирдэг байсан. Даавуугаар, ямааны халуун сэмжээр хүүхэлдэй хийж, мөн малын цусаар будаг хийдэг байсан гэдэг.
|
– А цам был?
– Был. Очень большое Знакомство, удивительное, очень красивое. Я плохо знаю, в 37–38 годах еще был. Играли 2–3 часа, в конце те, кто представлял, были мокрыми, как мыши. В монастыре было более 1000 лам.
В кукольном представлении натягивали радугу. Белого старца, животных, быка двигали снизу. Был свет, звуки, за кукол – артисты. Здорово гром изображали. А молнии…– чудо. Так мама с папой говорили. Для освещения из Китая привозили свечи и лампы (дэн). Слышал, что кукол делали из материи и из горячего сальника козы (?), красили кровью скота.
|
|
Егудзэр-хийд
|
– Энэ бүхнийг та яаж мэдсэн бэ?
– Түүхийг нь судалсан. Ахмад хүмүүс, эцэг эхээс сонссон. Хүмүүсийн ярианаас сонссон. Надтай хамт сумын түүх бичсэн Хоролсүрэн гуай энэ талаар өвгөд дээдсээр яриулсан. Хачин сайн мэддэг ахмад настан олон байсан.
Монголын хүүхэлдэйн түүх бичсэн Чойсон гуайн номд, Цогт– Очир гуайн "Хэлмэгдсэн Егүзэр хутагт" гэдэг ном энэ тухай байгаа шүү.
-19 дүгээр зуунд амьдарч байсан Монж, Чойс нарын тухай номд гарсан уу?
– Миний хувьд номдоо гаргаагүй. Би тэдний тухай бичсэн гар бичмэлээ та нарт сая үзүүлэв. Зарим улсууд тэдний тухай зөрүү буруу, гүйцэд судлалгүй, хооронд нь хүртэл нэр усыг нь сольсон.
Тэдний тухай "Егүзэрийн хүүхдүүд"– 2" гэдэг номонд криллээр гаргасан. Цогт-Очир гуай Лэгбал, Чойсын тухай бичсэнийг та нар харвал зүгээр дээ.
Би бол аав Өлзийтогтохоосоо 1987 онд тэдний тухай асууж тэмдэглэж авсан. Аав маань 73-тай 94 онд нас барсан. Сумын дарга, сумын орлогч дарга хийж байсан. Егүзэрийн хийд, сумын бүх түүхийг мэддэг биет үзүүлэн гэмээр хүн байсан.
|
– Откуда вы это знаете?
– Изучал историю. Слышал от стариков, родителей. Из разговоров людей. Хоролсурэн-гуай, писавший вместе со мной историю, расспрашивал об этом стариков. Было много стариков, которые все это знали досконально.
В книге Чойсона, написавшего об истории монгольских кукол, в книге Цогт-Очира "Репрессированный Егудзэр-хутухта" есть об этом.
– А о Мондже и Чойсе, живших в 19 веке, есть в книгах?
– Я не писал о них. Рукопись, в которых написал о них, я показал вам сейчас. Некоторые люди рассказывают о них путано, противоречиво, даже название местностей путают. О них говорится в книге "Дети Егудзэр-хутухты–2". Хорошо бы вам посмотреть, что написал Цогт-Очир-гуай о Лэгбале и Чойсоне.
В 1987 году я расспросил об этом отца Улзийтогтоха и записал рассказанное им. Отец умер в 94 году в возрасте 73 лет. Сомоным начальником, заместителем председателя сомона работал. Он был ходячей энциклопедией по части Егудзэр-хийда, нашего сомона.
|
|
Культ Гесера
|
– Гэсэр хааныг Мөнххаан суманд шүтдэг байжээ. Энд шүтдэг үү?
– Гэсэрийг энд шүтдэггүй.
|
– Гесера почитали в сомоне Мунх-хан А здесь почитают?
– Нет, здесь не почитают.
|
|
Культ "Черного знамени"
|
Харин "Хар сүлд" шүтдэг байсан гэж биднийг газарчилж явсан сумын соёлын төвийн ажилтан Амараа хэлэв.
– Яаж Хар сүлд шүтдэг вэ?
– Цогт-Очирын гуайн номон дээр тодорхой бичсэн. Төртогтох гэдэг багийн дарга хүүхдийнд Хар сүлд одоо байгаа. Аав нь, аавын нь аав тэр сүлдийг хадгалж шүтэж явсан айл байгаа юм.
Хар сүлдийг энэ хаданд нууж байсан юм гээд фото зураг үзүүлэв.
|
– Почитали черное знамя (хар сүлд), – сказал проводник, работник культуры сомона Амараа.
– Как почитали?
– Написано в книге Цогт-Очира. Черное знамя сейчас хранится у детей руководителя бага Туртогтоха. Это семья, которая передает и хранит это черное знамя из поколения в поколение.
Черное знамя прятали здесь в скалах (показал фотографию).
|
|
Каменные бабы в Джарагаланте
|
| Та нар энэ Жаргалантын хүн чулуун хөшөөг үзээрэй. Үнэхээр гайхамшигтай.
|
Вы обязательно посмотрите на каменных баб в Джарагаланте. Удивительные.
|
|
Наводки
|
– Нямаарка Мөнхөө гуайнх хаана байдаг вэ?
– Бригад ороод цааш явна.
Алтанцэцэг гэдэг хуучид гаралтай настай хүн сум дээр байгаа. Хишгээ гуай дууны түүх мэднэ.
– Танд ямар хаягаар захиа бичих вэ?
– Сургуулийн хаягаар харлцаарай. Эрдэнэцагаан сумын бүрэн дунд сургууль. Түүхийн багш гэж бичиж болно.
|
– Где живет Нямарка Мунхо-гуай?
– Проедете центр бригады и дальше. Пожилая женщина (?) Алтанцэцэг из хучитов живет в сомонном центре. Хишгээ-гуай знает истории песен.
– По какому адресу вам писать?
– На школу. Средняя школа сомона Эрдэнэцаган. Учитель истории.
|
07.08.2008
сомон Эрдэнэцаган Сухэбаторского аймака
Б. Саруул
Знакомство
|
– Та хаана төрсөн бэ?
– Өвөр Монгол хошууны Замын Худаг гэдэг газар төрсөн гэдэг юм. Их жаахандаа эцэг, эхтэйгээ оргож гарч ирсэн юм гэсэн.
|
– Где вы родились?
– В местности Замын-Хутаг в хошуне Внутренней Монголии. Когда была совсем маленькой, мои родители убежали сюда.
|
|
Культ обо
|
– Танай нутгийхан овоондоо мөргөдөг үү?
– Нутгийн шүтдэг уул байнаа. Зотол хаан уул, Уртын цагаан овоогоо шүтдэг. Одоо 8-р сарын 8, 9-нд овооны тахилгаа хийнэ.
– Овоо юм уу? Уул юм уу?
– Уртын цагаан гэж уулын овоог эхлээд тахина.
|
– Поклоняются ваши земляки обо?
– У нас есть горы, которые почитают. Поклоняемся горе Дзотол-хан, Уртын-цаган-обо. 8 и 9 августа будет жертвоприношение обо.
– Обо или горе?
– Сначала приносят жертву горному обо под названием Уртын-цаган.
|
|
Детское обо
|
Яг ойрхон нь Хүүхдийн овоо гэж байгаа. Энэ овоог тахихад хүүхэд уралдуулна. Хүүхэд барилдуулна.
– Яагаад хүүхдийн овоо гэсэн юм бэ?
– Хүүхдэд ээлтэй. Ламхай тэрийг бий болгосон юм гэсэн.
– Ламхай гэдэг чинь хэн билээ?
– Егүзэр хутагт Галсандаш ламыг хэлдэг юм.
– Тэр овооны эзэн хүүхдийн дүртэй байх уу?
– Ёстой мэдэхгүй. Хүүхэд өвдөх, хүүхэд тогтохгүй айлд засалтай сайн гэж үздэг байсан.
|
Недалеко расположено Хухдийн-обо (‘детское обо’). При поклонении этому обо устраивают детские скачки наперегонки, детскую борьбу.
– Почему называется Хухдийн-обо?
– Оно покровительствует детям. Его учредил ламхай.
– Ламхай это кто?
– Так называют Егудзэр-хутухту Галсандаша.
– Хозяин того обо имеет образ ребенка?
– Вот уж чего не знаю, того не знаю. Оно помогает, когда дети болеют, или в семье все время умирают (букв. не задерживаются) дети.
|
|
Приношения обо
|
– Овоо яаж тахидаг юм бэ?
– Ууц тавьдаг. Идээ тавьна.
– Ууц гэдэг чинь юу билээ?
– Шүүс л гэдэг дээ. Мах тавьдаг байсан. Махаа хаа, гуяар нь чанаад овоон дээр авч очдог.
– Сүү махнаас гадна мөнгө, хадаг овоон дээр тавих уу?
– Өөрөө сэтгэлээсээ л юу л тавина болно.
|
– Как поклоняются обо?
– Ставят крестец. Ставят еду.
– Крестец это что?
– Еще называют шүүс (туша, которую выдают на пропитание. – А.Ц.). Преподносят мясо. Варят передние и задние ноги и несут к обо.
– Кроме мяса и молока, на обо кладут деньги и хадаки?
– Кто что хочет от сердца положить, то и можно.
|
|
Покрышки и костыли
|
– Овоон дээр машины дугуй Покрышик тавьсан байсан?
– Тэр овоо чинь овоо биш байна л даа. Жаахан газар дурсгалтай гэж тэмдэг тавьсан хэрэг. Тийм юм ёсгүй юм овоон дээр тавих ёсгүй. Сүүлийн үед овоон дээр таяг тавьдаг болж. Би хачирхаад байгаа юм. Гайхаад ухааныг нь олохгүй байна. Тэгж таяг тавьдаггүй байсан.
|
– Мы видели покрышки с колес на обо…
– Такое обо не обо. Просто приметный знак на памятном или каком-то особенном месте. Такое нельзя ставить на обо. В последнее время на обо ставят и костыли. Я удивляюсь и не понимаю ничего. Раньше костыли не клали.
|
|
Типы обо
|
– Өөрийн овоо гэж байна уу?
– Ойролцоо газар орноороо, зүүн, баруун тал ч гэдэг юм уу тус бүрийн овоогоо тахидаг. Үр хүүхэд нь ээж, аавынхаа тахиж шүтэж ирсэн овоог уламжлаад тахидаг.
|
– А бывает свое обо?
– Жители какой-то местности почитают близлежащие обо, восточной стороны, западной или еще какой-нибудь. Дети почитают обо, которые почитали родители.
|
|
Гнев обо
|
– Овооны эзэнг уурлуулж болох уу?
– "Газар лус хилэгнэнэ. Овоог хүндэлж бай" гэж эх эцэг бидний багад хэлдэг байсан. Хараал мараал хэлж болохгүй гэдэг байсан.
– Хараал мараал гэж юу гэсэн үг вэ?
– Хараалын үг огт битгий хэлж бай гэсэн үг. Лус савдагийг уурлуулж болохгүй.
-Тохиолдлоор овооны эзэн уурлавал лүйжинч урьж болох уу?
– Тахилгын судар ном уншиж, идээний дээж уул хангайдаа өргөдөг байсан. Лүйжинч авчирдаггүй байсан байх аа.
– Уул овооны тахилгыг лам нар унших уу?
– Тэгнэ. Лам хүн уншдаг байсан.
– Овооны эзэн уурлавал яах вэ?
– Ган гачиг болж, мал хүний өвчин гарч, их бороо орохыг газар лус, тэнгэр бурханыг уурлуулсан юм болов уу гэж дээр үед ярьдаг байсан шүү дээ
|
– Можно рассердить хозяина обо?
– Родители говорили нам, когда мы были детьми: "Земные лусы (газар лус) разгневаются. Почитайте обо!" Говорили, что нельзя говорить харал-марал.
– Что значит харал-марал?
– Нельзя говорить слов харала, вот что это значит. Нельзя сердить лусов и савдаков.
– Если случайно рассердить хозяина обо, можно позвать луйджинча?
– Читали сутры жертвоприношения, горам и хангаю приносили жертвы лучшей пищей. Но луйджинчей не звали, по-моему.
– Молитвы горам и обо читали ламы?
– Да. Ламы.
– Что делать, если рассердился хозяин обо?
– Засуха, болезни людей и скота, большой дождь, все это, наверное, происходит из-за гнева земных лусов и небесных бурханов (газар лус, тэнгэр бурханыг) – так говорили в прежнее время.
|
|
Лус-савдак
|
– Лус савдаг гэж юу вэ?
– Газар, дэлхийтэй л холбоотой ойлголт юм даа.
|
– Что такое лус савдаки?
– Понятие (ойлголт юм), связанное с землей (газар, дэлхийтэй).
|
|
Автобиография
|
– Дээр үеэс та энд амьдарч байгаа гэл үү?
– Арван хэдэн настай л энд ирсэн.
– Яагаад ирсэн гэлээ?
– 1945 оны ЯПоны дайны үеэр Ар Монгол орьё гээд ороод ирсэн гэсэн. Аав тэр үед түр цэрэгт байсан. Энд ирээд энэ нутгийн заншил дагаж амьдарúя гэсэн болохоор манайх Билүүт Бичигт дамжиж амьдарч байгаад дараа нь Чоно голд байж байгаад тэгээд би Бяруутад дунд сургуульд орсон.
|
– Вы здесь жили издавна?
– Когда мне было немного больше 10 лет, мы приехали сюда.
– А почему вы переехали сюда?
– Во время японской войны 1945 года мы решили переехать во Внешнюю Монголию. Отец был на военной службе. Мы приехали сюда и стали следовать здешним традициям. Мы жили в Билут-Бичигт, потом на реке Чоно, потом я пошла в среднюю школу в Бяруте.
|
|
Женщины и Алтан-обо
|
– Яагаад Алтан овоонд эмэгтэй хүн гардаггүй юм бэ?
– Яагаад тийм уламжлал тогтсон гэдгийг мэдэхгүй.
|
– Почему женщинам нельзя на Алтан-обо?
– Не знаю, почему установился такой обычай.
|
|
Треугольники снега на Цаган Сар
|
– Цахар хүн гэрийнхээ тотгонд хөрөө, өргөстэй мод зэргийг хавчуулдаг байсан уу?
– Би цахар нутгаасаа жоохон гарсан болохоор мэдэхгүй. Харин цагаан сараар гурван цас гэхдээ бүр гурвалжин цас тотгон дээр л тавьдаг байсан. Яагаад гурвалжин цас тавьдаг байсныг мэдэхгүй. Ховхолж аваад гурвалжин цас л тавьдаг байсан. Гурвалжин цас тавьж бай л гэж аав ээж хэлдэг байсан. Учрыг нь би асуугаагүй. Тэд ч тайлбарлаж өгөөгүй.
– Цагаан сараар Балданлхам бурхан ирж, морь нь гэр дээр тавьсан ус уудаг гэж та дуулсан уу?
– Мэдэхгүй юм. Ортой байх шүү. Тийм домог байж болно шүү. Би мэдэхгй юм.
|
– Чахары засовывали за притолоку юрты пилу или палку с колючками?
– Я же из чахарских мест уехала девочкой, поэтому не знаю. А вот на Цаган-Сар на притолоку клали треугольники, настоящие треугольники снега. Почему клали, не знаю. Лепили и клали треугольники. Родители говорили, клади треугольники снега всегда. А зачем, я не спрашивала. И они ничего не объясняли.
– На Цаган-Сар приходит Балданлхамо, а ее конь выпивает воду, которую оставляют на юрте. Такое слышали?
– Не знаю. Может быть, и правда. Такая легенда может быть. Я не знаю.
|
|
Шаманы
|
– Бөө мэдэх үү?
– Ердөө мэдэхүй. Манайханд бөө удам байхгүй. Ламхай орон нутагтаа бөө шүтэхэд дургүй байсан гэсэн. Одоо ч Эрдэнэцагааныхан бөөгийн шүтлэгт дургүй. Яагаад гэдгийг нь мэдэхгүй юм.
|
– О шаманах что-то знаете?
– Ничего не знаю. У нас в роду шаманов не было. Говорят, ламхай не любил, чтобы у него в районе почитали шаманов. И сейчас жители Эрдэнэцагана не любят почитание шаманов. А почему – не знаю.
|
|
Моление тэнгэр-бурхану
|
– Долоон бурхан одонд та тусгайд нь залбидаг уу?
– Тэнгэр бурхандаа залбирдаг болохоор Долоон бурхан од бас дотор нь багтдаг болов уу гэж бодож байна. Тусад нь залбираад байсан юм байхгүй.
|
– Вы молитесь специально Долон-бурханам?
– Я молюсь небесным бурханам (тэнгэр бурхан), поэтому думаю, что туда входят и звезды Долон-бурхан. Специально не молюсь.
|
|
Культ Неба, Земли и небесных светил
|
– Нар, сарыг та шүтдэг үү?
– "Орон нутаг, алтан дэлхий минь" гэж сүү цайны дээжээ өргөж, залбирдаг болохоор нар, сар бас дотор багтдаг байх гэж боддог.
– Та ямар зүгт сүү, цайны дээжээ өргөдөг вэ?
– Дөрвөн зүг, найман зовхист өргөнө дөө.
|
– Почитаете солнце и луну?
– Молюсь: "Родина, золотая земля моя!", поднося лучшие части (дээж) молока и чая. Думаю, что туда входят и солнце и луна.
– В какие стороны лучшие части молока и чая вы подносите?
– На четыре стороны, не восемь направлений подносим.
|
|
Звезда Прожордивая старуха
|
– Ховдог эмгэн од гэж дуулсан уу?
– Дуулаагүй.
|
– Слышали про звезду Прожордивая старуха?
– Нет.
|
|
Совершать луйджин
|
– Лүйжин тавихыг үзсэн үү?
– Лүйжин тавих гэж ярьдаг байсан. Намайг дагуулж явдаггүй байсан. Үзээгүй.
|
– Вы видели, как совершают луйджин?
– Раньше говорили "совершать луйджин". Меня туда не брали. Не видела.
|
|
Сглазить ребенка
|
– Хүүхэд хөлснө гэж үнэн үү?
– Хөлсдөг гэдэг үнэн шүү. Яг тэр хэмжээндээ уйлаад байхыг би яг үзсэн.
– Ямар хүнээс хөлсдөг юм бэ?
Манай нэг хүүхэд төрөөд сар болж байхад нүүж ирсэн айлын бүсгүй гүйж орж ирээд:
– "Ямар хөөрхөн юм бэ" гээд үнэстэл хүүхэд маань чацганал уйлаад эхэлсэн. Нар шингэж л байсан үе. Тэгээд л маргааш нь яг тэр цагтаа уйлаад байсан. Тэгтэл эмэг эх маань:
– "Хүүхэд чинь гаднын хүнээс хөлссөн байна" гээд аягатай ус нар зөв гурав, нар буруу гурав эргүүлээд баруун урагш тэр усаа цац гэсэн. Миний эхний хүүхэд тэгж хөлсөөд ус эргүүлээд зүгээр болохыг үзсэн..Тэгж л хүүхэд хөлшдөг юм байна гэж мэдсэн.
– Ус эргүүлэхдээ ямар нэг үг шившлэг хэлж байсан уу?.
– 80 гарсан эмэг ээж хүүхдийн дэргэд нь очоод өөрөө юм хэлсэн үү, үгүй юу мэдэхгүй. Манай ээж дарьгангын хүн байсан юм.
– Яагаад чухам хүүхэд чинь хөлссөн юм бол?
– Тэмээн тэрэгтэй айл нүүж ирээд л хөлстэй тэмээгээ ч тэрэгнээс гаргалгүй гэрт орж ирлээ гээд би бодчихсон юм. Эхийн санаа дагадаг юм байна лээ. Тэргээ ч буулгалгүй орж ирээд гэж би бодоогүй бол зүгээр байсан байх. Ер нь эх хүн санаа зовоод л муу юм бодоод байхаар нэг юм болоод байдаг юм.
– Тэгвэл яах ёстой вэ?
– Сэтгэлдээ юм бодохгүй тайван байх хэрэгтэй юм гэдгийг ойлгосон. Эхийн сэтгэл их хамаардаг гэж би боддог юм.
|
– Правда, что можно сглазить ребенка?
– Правда, можно сглазить. Я видела, как от этого ребенок плакал.
– Какой человек может сглазить?
– У нас только что родился ребенок, ему только-только исполнился месяц. Вдруг заходит одна женщина из айла, который недавно переехал и говорит: "Какой хорошенький!" – и целует его. Мой ребеночек стал рыдать так, что даже напачкал. Солнце ужа садилось. А назавтра он стал плакать точно в то же время. Тогда моя бабушка и сказала: "Твоего ребеночка сглазил чужой человек. Наполни пиалу водой, обведи ею по солнцу три раза, против солнца три раза и выплесни воду на северо-запад. Моего первенца тоже так сглазили когда-то, только обведя воду [по кргу], отвратили сглаз". Так я узнала, что ребенка можно сглазить.
– Когда поворачивали воду, что-то говорили? Шептали?
– Бабушке было 80, что-то она тогда говорила или нет, не знаю. Моя мать была дариганга.
– А почему вашего ребенка сглазили?
– Перекочевала сюда семья на телеге, запряженной верблюдом. Я тогда подумала: надо же, женщина зашла к нам, когда потного верблюда еще не распрягли. Вот слова матери и исполнились. Ничего не было бы, если я не подумала, что они даже не распрягли верблюда, а она вошла. Если мать переживает, что-то подумает плохое, то это и исполнится.
– И что тогда надо сделать?
– Не надо думать плохого, надо быть спокойной. Так я поняла. Сердце матери очень влияет.
|
|
нос младенца мажут сажей
|
– Нялх хүүхдийн хамрыг яагаад тогооны хөөгөөр хөөддөг юм?
– Үдэш орой явахдаа хөөддөг. Цээр ёс юм даа. Айна гээд тэгдэг байсан. Яг учрыг нь би мэдэхгүй юм.
|
– Почему нос младенца пачкают сажей от котла?
– Когда вечером уходят, тогда мажут. Это такой запрет (цээр). Делали так, мол, иначе испугается. А точного объяснения я не знаю.
|
|
Детские обереги
|
– Нярай хүүхдийн орон дээр нь тусгай майхан шиг юм хийгээд унтуулдаг байсан уу?
– Хүүхдийн цээр юм даа. Орон дээр нь майхан шиг бас гэрэрхүү юм төмөр утсаар хийгээд хүүхдээ тавьсан байдаг байсан. Хүүхэд нь тогтохгүй айл тэгдэг байсан.
– Үүдэндээ юм өлгөх үү?
– Сар хэртэй даавуу шаавуу өлгөдөг байсан байх шүү.
– Цээрлэсэн нэр яагаад өгдөг байсан юм бэ?
– Хүүхдээ сэргийлж л өгдөг байсан байх. Мэдэхгүй юм даа
|
– А у вас клали спать младенца в такую палатку над кроватью?
– Это тоже запрет (цээр). На кровати делали такое что-то похожее на палатку или юрту из проволоки. Туда клали ребенка. Так делали в том айле, где дети умирали (букв. "не задерживались") в младенчестве.
– А на дверь что-то вешали?
– Кажется, тряпки примерно месяц висели (Cар хэртэй даавуу шаавуу олгодог байсан шуу).
– Почему давали табуированное имя (цээрлэсэн нэр)?
– Оберегая ребенка, давали. Не знаю.
|
|
